D l : Q O3' 7 DIEREN GEBRUIKEN FAUNAPASSAGES ONDER DE A6 IN FLEVOLAND. G.F.J. Smit G.J. Brandjes

Transcriptie

1 D l : Q O3' 7 DIEREN GEBRUIKEN FAUNAPASSAGES ONDER DE A6 IN FLEVOLAND G.F.J. Smit G.J. Brandjes w Bureau Waardenburg bv 6400

2

3 DIEREN GEBRUIKEN FAUNAPASSAGES ONDER DE A6 IN FLEVOLAND G.F.J. Smit G.J. Brandjes A~\ Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu Postbus 365, 4100 AJ Culemborg Telefoon , Fax opdrachtgever: Rijkswaterstaat Dienstkri ng Lelystad - Randmeren mei 1998 rapport nr

4 Uitleenbon RWS Adviesdienst Verkeer en Vervoer Bibliotheek Postbus BA Rotterdam Leennummer: Signatuur: b Omschrijving: dieren gebruiken faunapassages onder de A6 in Flevoland Vervaldatum : Voor verlenging van de uitleentermijn dient u tijdig contact op te nemen met de bibliotheek. Bibliotheek Kamer Rijkswaterstaat Directie IJsselmeergebied Postbus AP Lelystad

5 Ministerie van Verkeer en Waterstaat Directoraat-Generaal RijkswateTstaat 4~ directie lisselmeergebied Aan Bibliotheek RDIJ Kamer 468 Van A.Blaak Datum 25mei1999 Onderwerp Toezending rapporten Doorkiesnummer Bijlage(n) 2 Het bijgaande wordt u toegezonden conform afspraak gaarne reactie voor met verwijzing naar om te behouden met verzoek de behandeling over te nemen gaarne retour voor met verzoek om advies met dank voor inzage met verzoek om commentaar - conform verzoek retour te uwer informatie Bij deze 2 rapporten over het gebruik van faunapassages onder de A6 in Flevoland. Deze rapporten zijn verschenen naar aanleiding van onderzoek dat door de Dienstkring WVL is opgedragen aan Bureau Waardenburg. Het lijkt mij van belang dat dit in de bib.aanwezig is. Vriendelijke groet, ç7 Dienstkring Lelystad-Randmeren Telefoon Postadres Postbus 600, 8200 AP Lelystad Telefax Bezoekadres Zuiderwagenplein 2 ("Smedinghuis") Bereikbaar vanaf NS-station treintaxi of buslijnen 3,4,7, 13, 14, 17, 143, 154 (halte Noorderwagenplein)

6 Bureau Waardenburg bv rapport Rapport nr.: Status rapport: eindrapport, Datum uitgave: 13 mei 1998 Titel: Auteurs: DIEREN GEBRUIKEN FAUNAPASSAGES ONDER DE A6 IN FLEVOLAND drs. G.F.J. Smit, drs. G.J. Brandjes Aantal pagina s totaal: 31 Aantal tabellen: - Aantal figuren: 14 Aantal bijlagen: Aantal kaarten: - Project nr.: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever: drs. G.F.J. Smit Rijkswaterstaat Dienstkring Lelystad - Randmeren postbus 600, 8200 AP, Lelystad Referentie opdrachtgever: , 15 oktober 1997 Akkoord: Handtekening: Directeur Bureau Waardenburg bv drs. A.J.M. Meijer Datum: 13 mei 1998 Bureau Waardenburg bv is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Bureau Waardenburg bv; opdrachtgever vrijwaart Bureau Waardenburg bv voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing. Bureau Waardenburg bv / Ri/kswaterstaat Dienstkring Le! ystad-randmeren Dit rapport is vervaardigd op verzoek van opdrachtgever hierboven aangegeven en is zijn eigendom. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Bureau Waardenburg bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. LL Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu \ Postbus365, 4100AJ Culemborg Telefoon , Fax

7 VOORWOORD De Dienstkring Lelystad - Randmeren van Rijkswaterstaat heeft onder rijkswegen in Flevoland een aantal faunapassages aangelegd. De Directie lisselmeergebied heeft het voornemen het aantal faunavoorzieningen verder uit te breiden. De Directie wil daarvoor inzicht krijgen in het gebruik van de aangelegde passages door dieren. Op verzoek van Rijkswaterstaat Directie lisselmeergebied heeft Bureau Waardenburg een studie uitgevoerd naar het gebruik van vier faunapassages door dieren. Het gaat om passages die onder de A6 zijn aangebracht, twee fietstunnels met stobbenwallen en twee faunabuizen. De studie is uitgevoerd door G.F.J. Smit (rapportage en veidwerk) en G.J. Brandjes (verwerking gegevens en rapportage). Vanuit de opdrachtgever is het project begeleid door de heer A. Blaak. Met dank aan J. van der Winden voor hulp bij het determineren van sporen en R. Lucassen (Lucassen Electronics) voor het uitlezen van de elektronische tellers. 5

8 SAMENVATTING De Directie lisselmeergebied heeft het voornemen in Flevoland het aantal faunavoorzieningen onder rijkswegen uit te breiden en wil daarvoor inzicht krijgen in het gebruik van de aangelegde passages door dieren. Het voorliggende rapport geeft de resultaten van een studie naar het gebruik van vier recent aangelegde passages onder de A6, twee locaties met stobbenwallen en twee locaties met faunabuizen. Het veldwerk is uitgevoerd in de periode oktober maart In totaal zijn de onderzochte voorzieningen door minimaal acht soorten zoogdieren, twee soorten amfibieën en minimaal één soort vogel gebruikt. Woelmuizen en katten vormen de frequentste gebruikers. Stobbenwallen worden behalve door woelmuizen door andere soorten gebruikt dan de faunabuizen; konijnen houden zich veel bij de stobbewallen op en (nacht)roofvogels bijvoorbeeld gebruiken stobbenwallen als zitplaats. Het is voor de meeste soorten onbekend in hoeverre ze de faunabuizen ook daadwerkelijk passeren in plaats van slechts in- en uit lopen. Van kat en wezel is in ieder geval vastgesteld dat ze een buis geheel doorlopen hebben. De elektronische tellers hebben geen éénduidig beeld gegeven. Het verschil tussen twee telresultaten op één locatie kan niet goed verklaard worden. Bij alle voorzieningen is het aantal registraties beduidend hoger dan het aantal vastgestelde sporen. 19

9 INHOUD SAMENVATTING.7 INLEIDING Aanleiding voor deze studie Onderzochte locaties...15 Locatie 1: fietstunnel met stobbenwal km Locatie 2: fietstunnel met stobbenwal, Knardijk - km Locatie 3: faunabuis Kuindervaart - km Locatie 4: faunabuis Schotertocht - km Doelstelling METHODE RESULTATEN Algemeen Locatie 1: fietstunnel met stobbenwal - km Locatie 2: fietstunnel met stobbenwal Knardijk - km Locatie 3: faunabuis Kuindervaart - km Locatie 4: faunabuis Schotertocht - km DISCUSSIE Algemeen Stobbenwallen Kuindervaart Schotertocht CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Conclusies Aanbevelingen LITERATUUR

10 : :' i 1:ii1L. Foto 1 Locatie 1, tohbewal in de fietstunnel onder de A6 - km 60. Foto 2 Locatie 1, stobbewal in de middenberm van de A6 - km 60.

11 Foto 3 Locatie 3, lichtbak in de middenberm van de A6 bi/ de faunapassage KuindervaarL FoLo 4 Locatie 3, ligging van de taunabuis onaer de A6 aan de kant van de Kuindervaart. 12

12 SM.4... Foto 5 Locatie 3, ligging van de faunabuis onder de A6 met greppel, aan de kant van de Lemstervaart. Foto 6 Locatie 4, situatie middenberm van de A6 b// de Schotertocht. De faunabuizen komen uit op de ingerasterde oever. 13

13 Figuur 1. Ligging van de vier onderzoekslocaties in Flevoland. 14

14 1 INLEIDING 1.1 Aanleiding voor deze studie De Dienstkring Lelystad Randmeren heeft onder rijkswegen in Flevoland een aantal faunapassages aangelegd. De aangebrachte voorzieningen variëren van specifieke faunatunnels tot stobbenwallen bij 'droge onderdoorgangen en loopplanken/drijvende vlonders bij 'natte' onderdoorgangen. De Directie lisselmeergebied heeft het voornemen het aantal faunavoorzieningen uit te breiden en wil daarvoor inzicht krijgen in het gebruik van de aangelegde passages door dieren. Het voorliggende rapport geeft de resultaten van een studie naar het gebruik van vier recent aangelegde passages onder de A6, twee locaties met stobbenwallen en twee locaties met faunabuizen. Het veldwerk is uitgevoerd in de periode oktober maart Het gebruik van loopplan ken en drijvende vlonders die bij 'natte' onderdoorgangen onder de N27 en A6 zijn aangebracht, is in 1997 onderzocht door de Dienst Weg- en Waterbouwkunde als onderdeel van een landelijke studie (Brandjes & Veenbaas, 1998), 1.2 Onderzochte locaties De onderzochte locaties liggen onder de A6. De twee fietstunnels met stobbenwallen liggen in Zuidelijk Flevoland, de voorzieningen met faunabuizen liggen in de Noordoostpolder. Op alle locaties zijn de rijbanen gescheiden door een brede middenberm. De ligging van de onderzoekslocaties is weergegeven op de kaart (figuur 1). Locatie 1: fietstunnel met stobbenwal km 60 Beide rijbanen zijn voorzien van een viaduct met fietspad en stobbenwal. Het fietspad bestaat uit een klinkerpad. Aan één zijde van het fietspad is een stobbenwal aangebracht. De stobbenwal loopt door over de middenberm en is onder beide viaducten op de betonnen ondergrond gelegd (zie foto 1 en 2). De middenberm is grazig en niet uitgerasterd. Het deel van de stobbenwal dat op de middenberm ligt, is begroeid met riet en kruiden; het deel onder de viaducten is onbegroeid. Op de bermen in de directe omgeving van de voorziening zijn veel sporen aangetroffen van veldmuis, konijn en mol. De locatie betreft knelpuntnr. 4 uit de knelpuntenstudie van Reitsma & Smit (1994). De werkzaamheden zijn in begin 1997 uitgevoerd (informatie A. Blaak). 15

15 Locatie 2: fietstunnel met stobbenwal, Knardijk - km 69 Beide rijbanen zijn voorzien van een viaduct met weg en stobbenwal. De weg is geasfalteerd en heeft vooral een functie voor fietsverkeer. In 1994 zijn in de directe omgeving rasters en beplantingsstroken aangelegd. Aan één zijde van het fietspad is in 1995 een stobbenwal aangebracht. De stobbenwal loopt door over de middenberm en is onder beide viaducten op de verharde ondergrond gelegd. De middenberm is grazig met steil oplopende taluds. De berm is uitgerasterd. Het deel van de stobbenwal dat op de middenberm ligt, is begroeid met riet en kruiden; het deel onder de viaducten is onbegroeid. Op de bermen in de directe omgeving van de voorziening zijn veel sporen aangetroffen van veldmuis, konijn en mol. De locatie betreft knelpuntnr. 6 uit de knelpuntenstudie van Reitsma & Smit (1994). De werkzaamheden zijn afgerond in 1995 (Werkgroep BROM-Flevoland, 1996). Locatie 3: faunabuis Kuindervaart - km 286 De Kuindervaart kruist de A6 onder een duiker. Voor de duiker ligt een stuw waar het water met grote snelheid overheen stroomt. De duiker is niet geschikt als faunapassage. Daarom is op korte afstand van de duiker een faunabuis onder de weg geperst die het trekken van dieren tussen de Kuindervaart en Lemstervaart mogelijk moet maken. De Kuindervaart heeft brede rietoevers. De omgeving van de faunabuis bestaat uit grasland en was in de periode van het onderzoek Vrij kaal. De strook langs Lemstervaart en de A6 is beplant. De voorziening bestaat uit een faunabuis met een lichtbak. De lichtbak bestaat uit een bakvormige constructie verzonken in de middenberm. De bak is afgedekt met een rooster (zie foto 3). Onder de beide rijbanen ligt een faunabuis die uitmondt in de lichtbak. De buis aan de kant van de Kuindervaart mondt uit langs een ontwateringsgreppel die een groot deel van het jaar droog staat. De greppel sluit aan op de Kuindervaart. Het talud is verstevigd met een houten constructie (zie foto 4). De wegberm is uitgerasterd. De buis aan de kant van de Lemstervaart sluit aan op een greppel die midden in de beplantingsstrook eindigt (zie foto 5). Er zijn plannen om de greppel door te trekken naar de oever van de Lemstervaart (informatie A. Blaak). De wegberm is uitgerasterd. Een schematisch overzicht van de situatie geeft figuur 2. De locatie betreft knelpuntnr. 11 uit de knelpuntenstudie van Reitsma & Smit (1994). De werkzaamheden zijn uitgevoerd in 1996 (Werkgroep BROM-Flevoland, 1996). 16

16 Figuur 2 Schematisch overzicht van de situatie bil de faunavoorziening Kuindervaart. Locatie 4: faunabuis Schotertocht - km 290 De Schotertocht kruist de beide rijbanen van de A6 onder een duiker. De tocht loopt door in de middenberm. De faunavoorzieningen moeten het trekken van dieren tussen het Kuinderbos en Lemstervaart mogelijk maken. De strook langs Lemstervaart en de A6 is beplant. Op de middenberm is één oever uitgerasterd (zie foto 6). Het raster bevat voorzieningen die het mogelijk maken dat dieren vanaf de middenberm de ingerasterde oever kunnen bereiken. Het ingerasterde deel kan verlaten worden via een faunabuis die onder beide rijbanen is aangebracht. De beide buizen monden uit langs de Schotertocht. De wegbermen zijn ter hoogte van de buisopeningen uitgerasterd. Een schematisch overzicht van de situatie geeft figuur 3. De locatie betreft knelpuntnr. 12 uit de knelpuntenstudie van Reitsma & Smit (1994). De werkzaamheden zijn uitgevoerd in 1995 (Werkgroep BROM-Flevoland, 1996). 17

17 bos bos bos raster - Schotertocht _1b05 A6 middenberm A6 Figuur 3 Schematisch overzicht van de situatie bil de faunavoorziening Schotertocht. 1.3 Doelstelling Doel van de studie is vast te stellen of de passages gebruikt worden, welke diersoorten van de passages gebruik maken en of de passages incidenteel dan wel frequent worden gebruikt. Tevens moet de studie inzicht geven in welke doelsoorten die in de omgeving voorkomen géén gebruik maken van de voorziening. ie3

18 2 METHODE De vier passages zijn recent aangelegd en worden daardoor mogelijk nog slechts incidenteel door dieren gebruikt. Teneinde de kans op het registreren van passanten zo groot mogelijk te maken, is gekozen voor een lange onderzoeksperiode waarbij de locaties eens in de twee â drie weken zijn bezocht. De onderzoeksperiode liep van 23 oktober 1997 tot en met 12 maart De veidmethodiek is afgestemd op de methode die door DWW is toegepast bij een studie naar het gebruik van natte onderdoorgangen, onder andere onder de A6 (Burchtkamp en Kuinderbos). Dit om een vergelijking met het gebruik van deze passages mogelijk te maken. De methode is ontleend aan het 'Overzicht onderzoeksmethoden gebruik faunapassages' (Brandjes & Smit, 1996a). De methode bestaat uit vier onderdelen: 1 (sporen)inventarisatie van de directe omgeving; 2 registratie van het gebruik van de passage met behulp van diersporen; 3 registratie door elektronische tellers; 4 beschrijving/beoordeling van de huidige toestand van de voorziening. De inventarisatie van directe omgeving van de faunapassage geeft een eerste indruk van de verschillende soorten die van de voorziening gebruik kunnen maken. Het sporenonderzoek is uitgevoerd door middel van het plaatsen van zogenaamde inktbedden met sporenplaten en sporenbuizen. Sporenbuizen zijn vooral bedoeld voor registratie van kleine zoogdieren. Deze zijn op alle vier de locaties geplaatst. Bij de beide stobbenwallen zijn steeds drie buizen geplaatst, één onder elk viaduct en één in de middenberm bij de stobbenwal. Na elke controle zijn de buizen steeds verplaatst. Bij de Kuindervaart zijn twee sporenbuizen geplaatst: één in de faunabuis aan de kant van de Kuindervaart en één in de buis aan de kant van de Lemstervaart. Bij de Schotertocht zijn vier buizen geplaatst: één bij elke buisopening. Sporenplaten zijn geplaatst in de faunabuizen bij de Kuindervaart en Schotertocht (foto 4 en 6; figuur 4 en 5). Elektronische tellers zijn geplaatst bij de Kuindervaart en de Schotertocht (figuur 4 en 5). Bij het Kuindervaart zijn twee tellers in de lichtbak geplaatst, één aan de wand en één in de buisopening. Bij de Schotertocht is een teller in de beide buisopeningen in de middenberm geplaatst. Bij de beide fietstunnels zijn geen tellers geplaatst. Tellers kunnen hier niet verdekt worden geplaatst zodat de kans dat ze hier worden weggehaald groot is. 19

19 Bij elk bezoek is de toestand van de voorziening gecontroleerd. Eventuele storingen die het onderzoek kunnen beïnvloeden zijn genoteerd en gemeld bij de opdrachtgever. Figuur 4 Schematisch overzicht van de opstelling bil de faunavoorziening Kuinde,vaart. Figuur 5 Schematisch overzicht van de opstelling bil de faunavoorziening Schotertocht. 20

20 3 RESULTATEN 3.1 Algemeen De elektronische tellers zijn zodanig ingesteld dat het mechanisme na een registratie een viertal minuten in rust gaat. Hierdoor wordt een passerend dier in de gelegenheid gesteld om buiten het detectiebereik van de teller te geraken zonder direct opnieuw geregistreerd te worden. Het lijkt er echter op dat - op grond van het verschijnsel veel dagen zonder registraties en enkele dagen met zeer veel registraties' - vooral in de lichtbak dieren toch meermalen geregistreerd worden, vermoedelijk doordat ze zich langdurig bij de teller in de buurt ophouden. De inktmethode levert duidelijke inktprenten op (figuur 6) waarvan het grote voordeel is dat de resultaten (in tegenstelling tot bijvoorbeeld sporen in zand bedden) meeneem baar zijn. Hierdoor is determinatie achteraf mogelijk. '.. S Figuur 6 Voorbeeld van inktprenten (links: muis; rechts: wezel). 21

21 3.2 Locatie 1: fietstunnel met stobbenwal - km 60 Deze onderdoorgang wordt veel gebruikt door woelmuizen (waarschijnlijk veldmuizen op grond van het omliggende habitat); de sporenbuizen zijn zowel onder het oostelijke als het westelijke viaduct regelmatig belopen. Rond en tussen de boomstobben in de beide tunnels zijn zeer veel uitwerpselen van konijnen aangetroffen. Tijdens de controlebezoeken is éénmaal een konijn gezien die de fietstunnel passeerde en de middenberm op vluchtte. In de oostelijke tunnel is naast een boomstobbe een vossendrol gevonden. Op de boomstobben onder de tunnels waren veel uitwerpselen van vogels te zien. Op zandige plekken naast de stobben waren ook regelmatig pootafdrukken van vogels zichtbaar. Tweemaal werd een braakbal van een ransuil gevonden op de boomstobben onder het oostelijke viaduct. 3.3 Locatie 2: fietstunnel met stobbenwal Knardijk - km 69 Ook langs deze stobbenwal is - onder het oostelijke viaduct - een vossendrol gevonden. Eveneens onder het oostelijke viaduct werd éénmalig een mollengang aangetroffen in het zand dat zich hier langs de stobbenwal heeft opgehoopt. De sporenbuizen onder zowel onder het oostelijke als het westelijke viaduct zijn regelmatig belopen door woelmuizen. Het gaat waarschijnlijk om veldmuizen waarvan mag worden aangenomen dat deze op de aanliggende, grazige bermen talrijk voorkomen. 3.4 Locatie 3: faunabuis Kuindervaart - km 286 Faunabuis Kuindervaart is minder frequent en door minder soorten belopen dan faunabuis Schotertocht. Van drie soorten zijn pootafdrukken gevonden: woelmuis (waarschijnlijk veldmuis op grond van het omliggende habitat), bruine rat en j. Alleen woelmuizen hebben de buis regelmatig gebruikt, bruine rat en kat slechts incidenteel. Ook in de omgeving is de aanwezigheid van woelmuizen aangetoond met de sporenbuizen. Het aantal elektronische registraties in de bak ligt gedurende de nachtelijke uren ongeveer een factor 3 hoger dan in de buis. Verder blijft overdag het aantal registraties in de bak onverminderd hoog, terwijl in de buis tussen 7.00 en uur vrijwel geen registraties gedaan zijn (een bekend beeld; zie discussie). Het totaal aantal registraties in de buis is voor de gehele onderzoeksperiode (ingedeeld per uur van het etmaal) weergegeven in figuur 7. 22

22 A6 Kuindervaart, aantal registraties per uur van de dag ç m in N - m in N O - m r r v r r N fl9 uur van de dag Figuur 7 Kuindervaart, aantal registraties per dagdeel door een elektronische te/ier. Alle registraties in de bak zijn op een relatief beperkt aantal dagen gedaan (32%). Op zes dagen zijn daarentegen wèl meer dan 50 bewegingen geregistreerd! In de buis zijn registraties verricht op 47% van het totaal aantal dagen (figuur 8). Het maximum aantal bewegingen per dag was echter bij de buis slechts 18. De westelijke opening van de buis raakt snel vol met bladafval. Dit blad moet regelmatig worden verwijderd om registratie voort te kunnen zetten. Eénmaal is na het verwijderen van het blad in de buis een kleine zaadvoorraad met tientallen esdoornzaadjes aangetroffen. Mogelijk is deze afkomstig van een eekhoorn. Eekhoorns komen voor in het Kuinderbos. Na zware regenval in november en januari bleek in zowel de westelijke buisopening als de lichtbak water te staan. Bij een volgende controle een week later was dit water weer weggezakt. 23

23 A6 Kuindervaart, aantal registraties per dag december maart c2 LII N. N N N N r- N N c co co c c O C C\ C C C C m C O C\ C C O C O O O O C O Q 999 O 0 CN O 0 m N L 0, rn N c' N m e. r' m ri CN r 0 0 datum Figuur 8 Kuindervaart, aantal registraties per dag door een elektronische te/ier. 3.5 Locatie 4: faunabuis Schotertocht - km 290 De voorziening is door zeven soorten gebruikt. De meest frequente gebruiker was de kat. Waarschijnlijk betreft dit slechts één exemplaar dat het gehele traject met beide buizen in zijn route heeft opgenomen. Ook woelmuizen (veldmuizen, rosse woel- en/of aardmuizen op grond van het omliggende habitat) belopen de buis regelmatig. Bruine rat en wezel hebben de faunabuis slechts enkele malen aangedaan. De wezel leek hierbij twee keer de gehele westelijke buis doorlopen te hebben. Incidenteel is de buis gebruikt door de bosmuis. Ook amfibieën hebben deze passage gebruikt. De prenten van (kleine) watersalamander en (gewone) pad zijn incidenteel in de oostelijke buis gevonden. Ook in de omgeving is de aanwezigheid van woelmuizen aangetoond met de sporenbuizen. De elektronische teller bij de Schotertocht heeft gemiddeld nog geen twee bewegingen per dag geregistreerd (altijd nul tot drie). De bewegingen vinden gedurende de gehele dag plaats zonder duidelijke piek in de nacht of op de dag. Ook het aantal dagen waarop registraties gedaan zijn (28% van het totaal aantal onderzoeksdagen) is gelijkmatig verdeeld over de onderzoeksperiode. 24

24 4 DISCUSSIE 4.1 Algemeen Van sommige soorten is niet duidelijk of ze een faunabuis geheel doorlopen, oftewel of ze daadwerkelijk de weg passeren, of dat ze de buis alleen maar in- en uitlopen. Gezien het gedragspatroon op grond van de aangetroffen sporen, lijken in ieder geval wezel en kat (één weghelft van) de A6 via de buizen te passeren. Bij de stobbenwallen komt daar het konijn nog bij. Hoewel niet ondersteund door duidelijke waarnemingen van sporen, maakt de aanwezigheid van uitwerpselen en kennis over het gebruikelijke gedrag van vossen aannemelijk dat vossen de onderdoorgangen met stobbenwallen regelmatig over de volle lengte passeren. Muizen, padden en salamanders lopen de buizen wel in, maar of ze de gehele voorziening passeren is twijfelachtig. Het microklimaat in de buizen (koude in combinatie met tocht) is ongunstig. De omstandigheden bij de onderdoorgangen met stobbenwallen komen onder het kunstwerk wat betreft ruimte, lichtintensiteit, temperatuur, luchtvochtigheid, dekking, geur, etc. méér overeen met de natuurlijke omgeving dan in de faunabuizen. Voor werkelijke passage door muizen en amfibieën is dit type voorziening waarschijnlijk meer geschikt. Van kleine marterachtigen zijn alleen sporen van wezel gevonden. Op de door Brandjes en Veenbaas in Flevoland onderzochte locaties zijn geen sporen van kleine marterachtigen gevonden. De locaties bij Kuindervaart en Schotertocht lijken in principe wèl geschikt voor wezel, hermelijn en bunzing. Bij vergelijkbare passages elders in het land - waar gebruik door deze soorten is vastgesteld - worden sporen van kleine marterachtigen met opvallende regelmaat gevonden (Brandjes en Veenbaas, 1998). De onderzochte voorzieningen worden daarom waarschijnlijk niet of slechts incidenteel door kleine marterachtigen gebruikt. Doordat het onderzoek in het winterhalfjaar is uitgevoerd zal de kans op het registreren van sporen van een algemeen voorkomende soort als de egel klein zijn geweest. De dieren zijn deze periode in winterrust. Ook verkeersslachtoffers worden in de winter slechts incidenteel gevonden (Meijer et al., 1997). De aangetroffen sporen van woelmuizen zullen in de meeste gevallen en in ieder geval in Zuidelijk en Oostelijk Flevoland betrekking hebben op de lokaal talrijke veldmuis (Broekhuizen et al., 1992). Een soort woelmuis die daarnaast nog in de Noordoostpolder te verwachten is, is de aardmuis die echter bij voorkeur een drielagige vegetatiestructuur bewoont; de veldmuis prefereert een éénlagige structuur (Lange et al., 1994). In geval van een tweelagige vegetatiestructuur bepaalt de vochtigheidsgraad de dominantie. In vochtige milieus domineert de aardmuis, in droge milieus de veldmuis. In 25

25 delen van het Kuinderbos met weelderige ondergroei komt nog een derde soort woelmuis voor, namelijk de rosse woelmuis. Op grond van het bovenstaande en de specifieke situaties in het veld mag aangenomen worden dat de sporen van woelmuizen bij de Schotertocht betrekking kunnen hebben op veld-, aard of rosse woelmuizen en dat sporen op overige drie locaties veldmuizen betreffen. De aangetroffen sporen van salamanders zullen betrekking hebben op de kleine watersalamander. Deze is algemeen in Nederland en (waarschijnlijk) de enige soort die in Flevoland voorkomt (Bergmans & Zuiderwijk, 1986). 4.2 Stobbenwallen Stobbenwallen worden gebruikt door enkele soorten die niet zijn aangetoond voor de buizen, zoals Vos en konijn. Toch is van zowel vossen als konijnen bekend dat ze ook faunabuizen gebruiken (Nieuwenhuizen & Van Apeldoorn, 1994). Voor mollen is het zeer onwaarschijnlijk dat ze ooit baat zullen hebben bij faunabuizen. Dat regelmatig gebruik van de onderdoorgang niet altijd betrekking heeft op het passeren van barrière A6 blijkt uit de vondsten van braakballen op boom stobben. Het spreekt vanzelf dat de aantrekkelijke nevenfunctie van een stobbenwal als zitplaats voor roofvogels niet aan een faunabuis beschoren is. Bij beide locaties met stobbenwallen zijn geen sporen van soorten als egels, kleine marterachtigen en reeën aangetroffen. Bij de stobbenwallen zijn echter geen sporenplaten of zandbedden geplaatst. Het mag worden aangenomen dat deze soorten in de omgeving van de passages voorkomen. De stobbenwallen geven schuilgelegenheid aan deze dieren en bieden foerageermogelijkheden voor kleine marterachtigen. De ruime afmetingen van de fietstunnels en de afgelegen ligging maken beide passages in principe geschikt voor alle genoemde diersoorten inclusief reeën. 4.3 Kuindervaart Het grote verschil in het aantal registraties per dag en het aantal dagen dat bewegingen geregistreerd zijn tussen de teller van de bak en de teller van de buis bij de Kuindervaart is moeilijk te verklaren. Het uitblijven van registraties gedurende de dag bij de buis is een patroon dat veelvuldig gevonden wordt bij faunavoorzieningen (Brandjes & Veenbaas, 1998) evenals het regelmatige patroon over de gehele onderzoeksperiode. Het gelijktijdig optredende grote aantal registraties van de teller in de bak gedurende een relatief klein aantal dagen, wijst op incidentele, maar in dat geval urenlange presentie van een dier hier. Mogelijk vallen nu en dan kleine dieren (veldmuizen?) vanuit de middenberm in de bak, die hier 26

26 vervolgens niet direct (kunnen) verdwijnen. Het in verhouding geringe aantal sporen op de sporenplaten ondersteunt dit. Het is een algemeen beeld dat er meer bewegingen door de tellers dan sporen op de sporenplaten vastgesteld worden (Brandjes & Veenbaas, 1998). Een overschatting van het aantal passanten door de tellers kan veroorzaakt worden door aarzelende of omkerende dieren die meermalen geregistreerd worden. In september 1997 is een doodgereden egel gevonden op de vluchtstrook boven de faunabuis, aan de kant van de Lemstervaart. De toegang tot de buis was destijds door overhangend gras en kleefkruid niet zichtbaar. De wegberm was eveneens nog niet uitgerasterd. Vlakbij faunabuis Kuindervaart is een gewone pad waargenomen. Deze soort - waarvan prenten zijn gevonden in faunabuis Schoterpad - is dan ook een potentiële gebruiker van de voorziening. De omgeving van de Kuindervaart behoort tot het leefgebied van de ringslang die hierdoor als potentiële soort geldt voor de voorziening. Sporen van reptielen worden echter zeer sporadisch op loopstroken van faunapassages gevonden. Het passeren van faunabuizen door reptielen is tot nu toe zelfs nog nooit vastgesteld. 4.4 Schotertocht De elektronische teller in faunabuis Schotertocht heeft regelmatig over het etmaal en gelijkmatig over de onderzoeksperiode (100 dagen) geregistreerd. Dit beeld komt overeen met de resultaten van onderzoek aan de loopplank in de iets noordelijker gelegen duiker Schoterpad D Tocht (Brandjes & Veenbaas, 1998). Voor beide voorzieningen wordt het regelmatige waarnemingspatroon verklaard door het gebruik door een kat. Faunabuis Schotertocht is behalve door de kat nog door zes andere soorten gebruikt (Schoterpad D Tocht is behalve door de kat alleen incidenteel nog door bruine rat en 'muis' gebruikt). De sporenplaten van faunabuis Schotertocht zijn hiermee van de vier voorzieningen door het grootste aantal soorten belopen. Dit is vermoedelijk te verklaren door de geschiktheid van het achterland. De direct aangrenzende bosrand van het Kuinderbos vormt een geschikt habitat voor veel soorten (zoog)dieren, bijvoorbeeld kleine marterachtigen, zoals de vastgestelde wezel. Ook vormt het waterrijke en van veel dekking voorziene Kuinderbos een goed landhabitat voor salamanders en padden waarvan prenten op de sporenplaten zijn aangetroffen. De ringslang kan 66k voor faunabuis Schoterpad genoemd worden als potentiële gebruiker. De soort komt voor in het gehele Kuinderbos. Verder zijn uit de omgeving van het Kuinderbos recentelijk twee meldingen van in 1995 doodgereden boommarters bekend geworden. Deze soort 27

27 staat bekend om zijn nachtelijke zwerftochten waarbij tot 20 kilometer per nacht afgelegd kan worden. Rijkswegen worden hierbij als grote barrières beschouwd. De aan het leven in bomen gebonden boommarters zullen helaas weinig baat hebben bij de onderzochte faunabuizen. De enige waarneming van een boommarter in Nederland die een faunavoorziening gebruikte en waarbij steenmarter met zekerheid uitgesloten kon worden, stamt van één van de ecoducten op de Veluwe, waar het exemplaar passeerde via de boomaan plant op het ecoduct. Een maatregel die vermoedelijk door boom marters geaccepteerd wordt, is de eekhoorn brug (die lijkt op een horizontale touwladder en gespannen kan worden tussen twee bo(o)m(kron)en aan weerszijden van de rijksweg).

28 5 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 5.1 Conclusies locatie vastgestelde soorten functioneren optimalisering fietstunnel km 60 woelmuis, vos, konijn goed n.v.t. en ransuil fietstunnel woelmuis, vos en mol goed n.v.t. K nardij k faunabuis woelmuis, bruine rat beperkt zie aanbeveling Kuindervaart en kat voor inrichting faunabuis woelmuis, bosmuis, goed zie aanbeveling Schotertocht bruine rat, wezel, kat, voor beheer pad en salamander In totaal zijn de onderzochte voorzieningen door minimaal elf gewervelde diersoorten gebruikt (acht soorten zoogdieren, twee soorten amfibieën en minimaal één soort vogel). Woelmuizen (alle locaties) en katten (beide buizen) vormen de frequentste gebruikers. Bij de Schotertocht is gebruik door zeven soorten vastgesteld: woelmuis, bosmuis, bruine rat, wezel, kat, pad en salamander. Bij de Kuindervaart is gebruik door drie soorten vastgesteld: woelmuis, bruine rat en kat. Het verschil met de Schotertocht wordt verklaard door het geschiktere aangrenzende habitat (Kuinderbos). Gebruik van de stobbenwallen is aangetoond voor vier (km 60: woelmuis, vos, konijn en ransuil) en drie soorten (Knardijk: woelmuis, vos en mol). Het betreft behalve woelmuizen andere soorten dan de faunabuizen. Aangenomen mag worden dat het aantal soorten, dat de relatief zeer ruime fietstunnels met stobbenwallen gebruikt, vergeleken met de faunabuizen groter is. Ook hebben stobbenwallen meer functies. Voor (nacht)roofvogels bijvoorbeeld hebben de stobben een betekenis als zitplaats en voor muizen (en dus hun predatoren kleine marterachtigen) als habitat. Stobbewallen zijn een relatief goedkope voorziening die het gebruik van een onderdoorgang door dieren duidelijk versterkt. 29

29 De elektronische tellers hebben geen éénduidig beeld gegeven. Het verschil tussen de telresultaten van de detector bij de lichtbak en bij de buis Kuindervaart kan niet goed verklaard worden. Het aantal registraties door de tellers is bij alle voorzieningen beduidend hoger dan het aantal vastgestelde sporen. Het is voor de meeste soorten onbekend in hoeverre ze de voorzieningen ook daadwerkelijk passeren in plaats van slechts in- en uit lopen. Van kat en wezel is vastgesteld dat ze een buis geheel doorlopen hebben. 5.2 Aanbevelingen Bij de Kuindervaart wordt aanbevolen om tussen het achterland en het huidige raster (dat parallel aan de weg ligt) een beplantingsstrook aan te leggen om geleiding vanuit de berm en het achterland naar de passage te bevorderen. Regelmatig onderhoud van de faunabuizen wordt aanbevolen om de ingang vrij te houden van overwoekering door kruiden en inwaaiend bladafval. Periodiek kunnen de buizen onder water staan, maar dit is vanwege de relatief korte duur van ondergeschikt belang. Stobbenwallen zij relatief goedkope aanpassingen aan bestaande kunstwerken die altijd lijken te werken (multifunctionele betekenis). Waar de ruimte het toelaat worden stobbenwallen daarom aanbevolen voor alle (relatief rustige) bestaande onderdoorgangen. Om een meer compleet beeld te krijgen van het aantal (soorten) gebruikers dienen de faunapassages een jaar lang lang onderzocht te worden. Diersoorten waarvan de activiteiten seizoensgebonden zijn, zoals egel en amfibieën, maken dan een grotere kans om vastgesteld te worden. Ook van soorten die mogelijk slechts incidenteel gebruik maken van de passages, zoals vossen, ontstaat een nauwkeuriger beeld. Voor vervolgonderzoek (met de in het huidige onderzoek gehanteerde methoden) wordt aanbevolen ook andere typen passages (bijvoorbeeld loopplanken in duikers) te betrekken. Bepaalde voorkeuren van dieren kunnen hierdoor naar voren komen. WE

30 6 LITERATUUR Bergmans W., & A. Zuiderwijk, Atlas van de Nederlandse amfibleën en reptielen. KNNV, Utrecht. Brandjes, G.J. & G.F.J. Smit, 1996a. Overzicht onderzoeksmethoden gebruik faunapassages. DWW Versnipperingsreeks deel 30/ BW rapport 96.48, DWW/ Bureau Waardenburg, Culemborg. Brandjes, G.J. & G.F.J. Smit, 1996b. Oriënterend onderzoek naar het gebruik door de fauna van het viaduct 'Mauritskamp' over de A28. Rapport 96.63, Bureau Waardenburg, Culemborg. Brandjes, G.J. & G. Veenbaas, Onderzoek faunapassages langs watergangen onder rijkswegen in Nederland. DWW Versnipperingsreeks in druk. DWW, Delft. Broekhuizen, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk & J.B.M. Thissen, Atlas van de Nederlandse zoogdieren. KNNV, Utrecht. BROM-Flevoland, Jaarverslag 1994 van de Werkgroep BROM- Flevoland. Rijkswaterstaat Directie lisselemeergebied, Lelystad. BROM-Flevoland, Verslag van de jaren 1995 en 1996 van de Werkgroep BROM-Flevoland. Rijkswaterstaat Directie lisselmeergebied, Lelystad. Lange, R., P. Iwisk, A. van Winden & A. van Diepenbeek, Zoogdieren van West-Europa. KNNV, Utrecht. Meijer, A.J.M. G.F.J. Smit & A. Bak, Monitoring Faunaverkeersslachtoffers Rijkswegen Zeeland, rapportage t/m Rapport 97.16, Bureau Waardenburg, Culemborg. Nieuwenhuizen W. & R.C. van Apeldoorn, Het gebruik van faunapassages door zoogdieren bij rijksweg Al ter hoogte van Oldenzaal. Rapport nr. P-DWW , DWW, Delft. Reitsma, J.M. & G.F.J. Smit, Versnippering door rijkswegen in Flevoland. Rapport 94.13, Bureau Waardenburg, Culemborg. Sips, H.J.J., Bestaande faunapassages van de rijksweg A7 in het Robbenoordbos. Rapport 94.48, Bureau Waardenburg, Culemborg. Smit, G.F.J Gebruik van faunapassages bij rijkswegen. Overzicht en Onderzoeksplan. DWW Versnipperingsreeks deel 29/ BW rapport 96.47, DWW/ Bureau Waardenburg, Culemborg. 31

31