Onderzoek stakeholders BRO

Transcriptie

1 Onderzoek stakeholders BRO Definitieve rapportage Datum: 28 maart 2017

2 Inhoudsopgave 1 Introductie stakeholderanalyse Aanleiding en doelstelling van het onderzoek Aanpak van het onderzoek 4 Overige lessen tranche 1 Lessen nut en noodzaak BRO Lessen inhoud BRO 2 3 Leren van tranche 1 voor tranche 2 Inhoud trance 2 Lessen proces tranche 1 Advies proces tranche 2 Stakeholders en betrokkenheid Overzicht stakeholder categorieën Gewenste betrokkenheid Rollen stakeholders in scenario s Randvoorwaarden rollen en proces Bijlagen Gebruikte documentatie Uitwerking per categorie stakeholders, inclusief overzicht gesproken en door overige partijen genoemde stakeholders

3 1. Introductie stakeholderanalyse De aanleiding De actielijn Standaarden van het programma BRO richt zich op het specificeren van de informatiemodellen en gegevensdefinitie van de verschillende registratieobjecten en bijbehorende berichten. Dit werk is opgedeeld in een aantal tranches waarvan de eerste tranche in de loop van 2017 operationeel wordt. Uit de ervaringen met de eerste tranche blijkt dat het lastig is de juiste belanghebbenden op een goede manier te betrekken bij de uitwerking. Op basis van deze ervaringen wil het Programmabureau BRO het proces voor de tweede tranche aanpassen. De doelstelling Breng de voor tweede tranche relevante stakeholders in kaart. Doe een voorstel om ze op een voor hen nuttige en gepaste wijze te betrekken. Doe een voorstel voor de inrichting van het proces

4 Aanpak van het onderzoek 1 Brede set interviews met stakeholders 2 Stakeholderanalyse 3 Opzet scenario s procesinrichting Voor dit onderzoek zijn activiteiten 1 t/m 5 doorlopen. De publieke consultatie vond plaats van 14 tot 22 maart Dit document betreft de oplevering van de definitieve rapportage, conform planning eind maart Brede stakeholdersessie Opstellen rapportage Publieke consultatie Definitieve rapportage

5 2. Leren van tranche 1 voor tranche 2 Het Programmabureau BRO heeft de inhoud voor de tweede tranche als volgt gedefinieerd (zie hiernaast). Niet alle partijen herkennen alle objecten, maar over het algemeen kunnen partijen zich vinden in deze keuze. Op basis van deze inhoud zijn alle geïnterviewde partijen gevraagd om aan te geven wat relevante stakeholders zijn voor deze objecten. Registratiedomein Bodem- en grondonderzoek Grondwatermonitoring Registratieobject Booronderzoek Profielonderzoek Grondwatermonitoringnet Grondwaterstandonderzoek Grondwatersamenstellingsonderzoek Synthese grondwaterkwaliteit Synthese grondwaterkwantiteit Modellen Bodemkaart van Nederland schaal 1: Geomorfologische kaart schaal 1:

6 Lessen proces tranche 1 Uit de interviews en de workshop zijn een aantal kernlessen en ervaringen geformuleerd over tranche 1. Deze leiden tot aanbevelingen voor zowel de inrichting van het proces als voor de wijze waarop stakeholders betrokken worden. Lessen uit interviews en workshop De inhoudelijke werksessies met de experts worden overwegend als positief ervaren. De personen bij de werksessies worden gezien als de relevante experts. De rol en het belang van verschillende partijen in het proces is onvoldoende helder. Wie schuift aan bij welke sessie en wat wordt waar besloten? Daarmee is ook onduidelijk wie nu waarover gaat (mandaat). Belangrijk is de wisselwerking tussen bronhouders, uitvoerders (lees: vaak bedrijven) en (potentiele) afnemers. Personen die geïnformeerd worden, voelen zich niet altijd verantwoordelijk voor het informeren van hun achterban. Het is onduidelijk hoe de achterban geïnformeerd wordt. De publieke internetconsultatie vergroot de betrokkenheid binnen organisaties. Aanbevelingen Maak duidelijk wie welke rol heeft in het proces en wanneer betrokken is. Doe dit voor het vormgeven van inhoud tranche 2 en voor BRO breed (zie aanbevelingen aan het eind van deze presentatie). Betrek bronhouders, uitvoerders en potentiele afnemers bij het bepalen van de inhoud, daarbij rekening houdend met hun rol en vooral de verschillende verantwoordelijkheden. Schets planning en de participatie, consultatiemomenten als onderdeel van totale planning.

7 Advies proces tranche 2 - rollen Om de rollen, planning en participatiemogelijkheden duidelijk te krijgen voor tranche 2, is een bepaald proces nodig. Hiervoor zijn verschillende scenario s mogelijk met bijbehorende rollen. Tijdens het traject zijn verschillende scenario s voorgelegd. In de scenario s voor tranche 2 zijn de volgende rollen te duiden voor de totstandkoming van de inhoud van de domeinen: Rollen Duidelijk moet zijn: Coördinator/regisseur: de rol die de coördinatie/regie Elke rol staat voor een orgaan/groep van voert op het proces. personen. Schrijver: de rol die inhoud uitwerkt en de voorstellen Elk domein bestaat uit objecten die (al dan niet schrijft. apart) moeten worden voorbereid. Inhoudelijk expert: de rol die zorgdraagt voor de Na de publieke consultatie wordt door de inhoud van de voorstellen. schrijver en inhoudelijke experts een definitieve Besluitvoorbereider: de rol die de beslisser adviseert versie opgesteld. De verwerking van de reacties over de voorstellen, rekening houdend met aansluiting wordt op het zelfde platform teruggekoppeld. op en adoptie van het veld. Voor bepaalde intensieve rollen moeten Publieke consultatie: de rol van inspraak voor personen worden vrijgespeeld in tijd/geld. iedereen die betrokken wil zijn. Ook dienen deze personen over het eigen Beslisser: de rol die beslist en de voorstellen vaststelt. belang heen te kunnen kijken, te beschikken over abstractie/helikopterview vermogen.

8 Advies voor proces tranche 2 scenario s inrichting proces Tijdens de workshop zijn de drie scenario s aangescherpt en is per domein van de tweede tranche een voorkeur uitgesproken. Scenario/rollen Centralistisch scenario Gedistribueerd scenario Democratisch scenario Coördinator/regisseur Programmabureau BRO Programmabureau BRO Programmabureau BRO Schrijver TNO/Alterra Selectie inhoudelijke experts onder programmabureau BRO Inhoudelijk experts Besluitvoorbereider TNO/Alterra, zij consulteren waar nodig experts. Programmabegeleidingsgroep (ambtelijk ondersteuning door Programmabureau BRO) Werkgroep Standaardisatie met inhoudelijk experts uit het veld per domein Programmabegeleidingsgroep (ambtelijk ondersteuning door Programmabureau BRO) Publieke consultatie Openbaar Openbaar Openbaar Groep van inhoudelijk experts uit het veld Open werkgroep uit het veld per object Consensus werkgroep Beslisser Programmastuurgroep Programmastuurgroep Programmastuurgroep (via begeleidingsgroep) Voor het uitwerken van de modellen ging de voorkeur uit naar het centralistisch scenario Voor het uitwerken van de domeinen bodem en grondwater ging de voorkeur uit naar het gedistribueerd scenario

9 3. Stakeholders en betrokkenheid Het veld is gevraagd naar relevante stakeholders voor het vormgeven van tranche 2. Dat heeft geleid tot een lange lijst van zowel individuele partijen als brancheverenigingen en koepelorganisaties. Grofweg zijn de volgende categorieën te onderscheiden. Per categorie is de mate van organisatie aangegeven voor BRO-dossier. Rijksoverheid (niet georganiseerd) Provincies (inhoudelijk georganiseerd met IPO) Gemeenten (niet georganiseerd) Bedrijven (divers georganiseerd) Meeste stakeholders voelen zich beperkt betrokken. Daarbij is het veld slechts in zeer beperkte mate georganiseerd. Hierdoor is het mandaat van personen en partijen vaak onduidelijk. Voor partijen is onvoldoende helder wie wat doet op de verschillende domeinen en objecten. Kennisinstituten (niet georganiseerd) ICT bedrijven (niet georganiseerd) Overige partijen/ samenwerkingsverbanden (divers georganiseerd) Waterschappen (niet georganiseerd)

10 Gewenste betrokkenheid Daarbij ontstaat het volgende beeld op hoofdlijnen: - Keep informed (informeren, op de hoogte houden, losse personen / publiek) - Maintain interest (communiceer actief 2 richtingen, losse organisaties) - Active consultation (betrekken regulier, werkgroep/platforms) - Buy in (continu betrokken op inhoud, schrijfgroep) Kortweg betekent dit dat een aantal partijen continu willen participeren, waarbij anderen alleen geconsulteerd of geïnformeerd willen worden. Het veld is ook gevraagd naar de eigen gewenste mate van betrokkenheid bij de inhoud van tranche 2. Daarbij valt op dat bijvoorbeeld verschillende gemeenten en verschillende provincies andere wensen hebben. Dit is hieronder weergegeven door ze meerdere keren in de figuur op te nemen

11 Rollen stakeholders in scenario s De genoemde relevante stakeholders voor tranche 2 en de gewenste betrokkenheid zijn meegenomen in de te plotten rollen (zie sheet 7 en 8). Bij domein modellen ligt de voorkeur voor het centralistische scenario. Zie sheet 8 voor de uitwerking. Voor de domeinen bodem- en grondonderzoek en grondwatermonitoring ligt de voorkeur bij het gedistribueerd scenario. De besluitvoorbereiding en beslissing zijn domein overstijgend. De publieke consultatie is iedereen die via de communicatiekanalen is te bereiken. Hieronder enkele partners die in elk geval onderdeel kunnen zijn van de rollen schrijver en inhoudelijke experts. Bodem- en grondonderzoek Grondwatermonitoring Rol Schrijver Stakeholders Worden geselecteerd door programmabureau. Suggestie om personen vanuit TNO, gemeenten en bedrijven (via VOTB) te betrekken. Inhoudelijk experts Open voor partijen, maar i.i.g.: 1 a 2 vertegenwoordigers per categorie bronhouders, RWS, Deltares, RIVM. Rol Schrijver Stakeholders Worden geselecteerd door programmabureau. Suggestie om personen vanuit TNO, Provincies, Waterschappen, Waterbedrijven en bedrijven te betrekken. Inhoudelijk experts Open voor partijen, maar i.i.g.: 1 a 2 vertegenwoordigers per categorie bronhouders, RWS, Deltares, RIVM. Besluitvoorbereider: Programmabegeleidingsgroep (ambtelijk ondersteuning door Programmabureau BRO) Beslisser: Programmastuurgroep

12 Kortweg is het advies voor het proces van tranche 2: Laat per domein de inhoud uitwerken door de schrijvers en experts (werkgroep standaardisatie), maar leg de beslissingsvoorbereiding bij de Programmabegeleidingsgroep (ambtelijk ondersteund door programmabureau BRO) en de beslissing door de Programmastuurgroep. Dit zorgt ervoor dat het vormgeven van de inhoud per domein bij de schrijvers/experts blijft, maar dat wel dezelfde entiteiten de besluiten nemen. Naast dat dit zorgt voor consequente keuzes over de domeinen heen, is dit ook pragmatisch ingestoken: je hebt minder personen nodig. Randvoorwaarden voor deze rolverdeling tussen werkgroepen per domein en gezamenlijke PBG en PSG zijn: De werkgroepen standaardisatie per domein beschikken primair over voldoende inhoudelijke domeinkennis. De PBG beschikt primair over programmatische en domeininhoudelijke kennis en enige bestuurlijke sensitiviteit en de leden zijn in staat om voldoende afstand te kunnen nemen van de eigen belangen om domein-overstijgende besluiten te kunnen voorbereiden. Immers de besluitvoorbereiding door de PBG betreft niet alleen de standaarden per domein maar ook eventuele standaarden die meerdere domeinen kunnen raken (bijv. bij conflicten of wanneer samenhang mogelijk is). De frequentie en vergaderduur van de PBG wordt bepaald door het tempo waarmee de BRO standaarden tot stand moeten komen. De PSG moet primair beschikken over bestuurlijke ervaring en draagvlak bij de achterban (bij voorkeur gemandateerd) en voor de inhoudelijke kennis kunnen vertrouwen op de besluitvoorbereiding door de PBG

13 Overige randvoorwaarden rollen en proces tranche 2 De scenario s en de indeling van categorieën partijen kunnen alleen werken als een aantal randvoorwaarden voldaan wordt. Het veld moet zich organiseren, zo mogelijk door ontwikkelen naar gedelegeerde besluitvorming. Dit is geen taak voor het Programmabureau BRO, maar voor de partijen zelf. Het programmabureau moet het veld hierin stimuleren en tussenorganisaties ondersteunen met documentatie, ter plekke uitleg etc. Accepteer dat thans amper sprake is van gemandateerde besluitvorming. Dit vergt extra communicatie opdat gelaagde en brede informatievoorziening mogelijk wordt. Deelnemers moet hun achterban zowel binnen de eigen organisatie als bij branchegenoten informeren en betrekken. Aandachtspunt zijn de verschillende te onderscheiden functies binnen organisaties (zoals ICT, leverancier, afnemer, beleidsadviseur, bestuurder). Ondersteun de communicatie naar de achterban met doelgroepgerichte (niet technische) communicatie. De geschetste inrichting is niet heilig. Het proces moet zo open mogelijk zijn. Afhankelijk van het object, de informatiebehoefte maar ook van de behoefte van partijen moet het altijd mogelijk zijn om (op ad hoc basis) deel te nemen aan de overleggen. Maak het proces, de deelnemers en de inhoud transparanter. Informeer veelvuldig en zorg dat (concept)documenten en reacties daarop altijd in te zien zijn. Gebruik samenwerkingstools (website, forum etc.) om dit te ondersteunen. Pas de rol van communicatie hierop aan (deze dient groter te zijn naarmate meer transparantie vereist is). Maak duidelijk hoe besluitvorming plaats vindt (governance) en beargumenteer genomen besluiten. Dit heeft ook tot doel het vertrouwen in het proces te versterken. Vermeerdert het vertrouwen, dan biedt dit een basis om het proces te versnellen. Onduidelijk is de planning, voor het geheel, per tranche en domein. Draag daarom zorg voor een totale planning (op hoofdlijnen), waardoor ook intern duidelijk is welke deadline voor wie geldt (inhoud, aansluiten systemen, etc.). 13

14 4. Overige lessen tranche 1 - nut en noodzaak BRO Naast de lessen en advies op welke wijze tranche 2 is vorm te geven heeft de BRO brede context van tranche 2 flink invloed. Wil tranche 2 goed vorm krijgen dan is deze context bepalend. Vandaar dat wij ook de opgehaalde lessen en adviezen voor de BRO hebben geformuleerd. Lessen uit interviews en workshop Nut is voor veel partijen alleen op een abstract niveau helder. De noodzaak en voordelen voor partijen zelf zijn onvoldoende helder. Belangrijkste drijfveer lijkt de wettelijke verplichting, waardoor er vaak beperkte commitment is. Ook is bij sommige organisaties onduidelijk of de BRO het eigen datasysteem vervangt of aanvullend is. Er is sterke twijfel of de inspanning bij het aanleveren van de data zich ooit zal terugverdienen. Dit hangt enerzijds samen met de wijze van aanlevering (infra) maar ook met de verwachte herbruikbaarheid van de gegevens. Partijen geven aan dat er te weinig voortgang wordt geboekt in het opstellen van de BRO, hierdoor verliezen partijen de interesse Aanbevelingen Werk continu aan het verder concretiseren van het waarom van de BRO. Versterk het intrinsieke belang van partijen door prioriteit te geven aan waar partijen behoefte aan hebben. Bepaal gezamenlijk de prioriteit en houdt rekening met de implementatie(fase). Breng waar mogelijk hierbij het afnemersperspectief in. Accepteer dat hier op dit moment nog beperkt zicht op is. Creëer snelheid door kleine iteraties te hanteren zodat de winst ook sneller duidelijk wordt. Maak totaal aan programma s en initiatieven zichtbaar en definieer samenhang. Sluit waar mogelijk aan op andere initiatieven/programma s. 14

15 Overige lessen tranche 1 - inhoud BRO Lessen uit interviews en workshop Partijen missen een afwegingskader om te bepalen wat wordt opgenomen in de BRO. Het is niet helder wie bepaalt welke gegevens de correcte gegevens voor aanlevering zijn. Er zijn vragen over wat opgenomen wordt en wat niet. Gaat het alleen om authentieke gegevens of is de scope veel breder en zijn de gegevens her te gebruiken? De relatie met overige standaarden en (internationale) registraties is niet altijd helder. De indeling van domeinen en objecten is onvoldoende helder. Er is twijfel over de houdbaarheid van bepaalde gegevens. Er bestaat nog onduidelijkheid over wat de gevolgen zijn voor aansprakelijkheid en privacy? Aanbevelingen Stel samen een afwegingskader op om te bepalen welke gegevens in aanmerking komen voor opname in de BRO. Mogelijke elementen voor zo n kader zijn: Doel van de BRO en daarmee van de gegevens. De eis om aan te sluiten bij internationale standaarden. Al dan niet kiezen voor alleen authentieke gegevens. Wie de gegevens aanleveren. De kwaliteit en houdbaarheid van gegevens. Beoogd toekomstig gebruik

16 Aanvullingen/vragen? Neem contact op met: PBLQ en Programmabureau BRO (IenM) Patty Heemskerk, Piet Hein Minnecré, Niek van As: Marcel Reuvers:

17 Bijlage A: Overzicht gebruikte documentatie Eerdere (stakeholder)analyses BRO: Kosten-batenanalyse basisregistratie ondergrond (2007) Maatschappelijke kosten baten analyse van basisregistratie ondergrond fase 1 (2011) Nulmeting BRO (2015) Bijlage 06A en Bijlage 06B (grafisch) stakeholderanalyse BRO (TNO) Programmaplan programmabureau Basisregistratie Ondergrond (BRO) 1.0 Zie verder: bro.pleio.nl/documentatie en

18 Bijlage B: Overzicht van stakeholders. Op de volgende sheets worden enkele kernzaken per categorie stakeholder aangegeven

19 Stakeholder Rijksoverheid Genoemd in deze categorie: IenM, EZ, Defensie, Rijkswaterstaat, Rijksdienst voor Cultuur Erfgoed (RCE), RVO (Staatstoezicht op de Mijnen - SodM), Overzeese gebieden (Antillen), Gasunie, Staatsbosbeheer (Sbb). Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: niet georganiseerd. Zeer diverse organisaties en belangen. Niet direct inhoudelijk betrokken. Specifiek advies: Laat deze aansluiting vinden bij het programmabureau. Draag zorg voor wisselwerking ministeries en uitvoeringsorganisaties. Laat de uitvoeringsorganisaties vooral aansluiten bij inhoudelijk proces. Let op doorvoering in contracten uitvoerders (RWS)

20 Stakeholder Provincies Genoemd in deze categorie: Noord-Holland, Zuid-Holland, Gelderland, Drenthe, Zeeland, Flevoland, Friesland, Groningen, Overijssel, Noord-Brabant, Limburg, ACSG, GBO, BIJ12. Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: inhoudelijk voor Provinciaal Platforms meetnetbeheerders grondwaterkwaliteit & kwantiteit, IPO Adviesgroep Waterbeleid, IPO vakberaad bodemenergie. Enkele provincies direct betrokken en enkele provincies die meer willen. Specifiek advies: Draag zorg dat alle provincies aangesloten blijven bij de platforms

21 Stakeholder Gemeenten Benoemd in deze categorie: Utrecht, Rotterdam, Leiden, Breda, Den Bosch, Zwolle, Delft, Nijmegen, Apeldoorn, Helmond, Groningen, Eindhoven, Heerlen, Bloemendaal, Amsterdam, Haarlem, VNG (ROM-netwerk), Platvorm Vallei & Eem, RUD/omgevingsdiensten. Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: Niet georganiseerd. Wisselend belang, geen eenduidig beeld. Vaak een lokale/regionale focus met andere partijen. Rol koepelorganisatie(s) onduidelijk. VNG kan mogelijke rol spelen (optioneel: WEB). Specifiek advies: Moeten zich organiseren, niet allemaal even actief. In betrekken waarschijnlijk een apart (communicatie)traject nodig door grote hoeveelheid losse contacten. Probeer aansluiting te vinden bij de omgevingsdiensten/ nieuwe Omgevingswet

22 Stakeholder Waterschappen Benoemd in deze categorie: Rivierenland, Hollande Delta, Zuiderzeeland, Vallei en Veluwe, Unie van Waterschappen Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: (nog) niet georganiseerd. Rol koepelorganisatie(s) onduidelijk. Unie van Waterschappen biedt mogelijk platform. Specifiek advies: Draag zorg voor afstemming in contracten met uitvoerders. Let op wisselwerking (al dan niet via Informatiehuis Water en/of STOWA) met o.a. provincies

23 Stakeholder Kennisinstituten Benoemd in deze categorie: Alterra, TNO, Deltares, RIVM, HAS Hogeschool. Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: niet georganiseerd. Betrek toekomstvisie, lange termijnontwikkelingen bij de BRO. Specifiek advies: Kennisinstituten TNO en Alterra intensief betrokken. O.a. RIVM mag meer betrokken worden bij overall visie. Rolbeschrijving TNO/Alterra verduidelijken (wie doet wat vanuit welke rol)

24 Stakeholder Bedrijven Benoemd in deze categorie: Waterbedrijven zoals Waternet, Dunea, Oasen, Brabant Water, etc. met VEWIN als koepel (Ingenieurs/milieukundige)bureaus zoals: Tauw, Royal HaskoningDHV, Fugro, Arcadis, Sweco (Grondmij), Aequator, Wareco, Wiertsema & partners, BAM, Ruiter Grondwatertechniek, Nelisse Loon en Grondverzetbedrijf, Mos grondmechanica, Aveco, Atkb, Alcontrol lab, Eijkelkamp Soil & Water, Artesia, Agel, MWH Global, Delphy, Verbelco, Crow. Overige: Liander, Tennet, Prorail, Vodafone Ziggo, KPN (Reggefibers), bedrijfsleven wat grondwater gebruikt (land. Grondwaterregister), Makelaars, ZZP-ers. Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: niet georganiseerd. Waterbedrijven en ingenieursbureaus kunnen gezien worden als aparte subcategorie. Specifiek advies: Laat de bedrijven op subcategorie zorgdragen voor vertegenwoordigers. Let hierbij op wisselwerking met categorie overige partijen/samenwerkingsverbanden (bv. VOTB of VEWIN -contactgroepen)

25 Stakeholder ICT bedrijven Benoemd in deze categorie: IFCO en Leiderdorp Instruments, IT-Works, Roxit, Nelen en Schuurmans, InterAct, Munisense, KWR, IntellinQ, Waterlabs. Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: niet georganiseerd. Divers betrokken in tranche 1, nadrukkelijk een rol in infrastructuur. Specifiek advies: Draag zorg voor genoeg aanwezige kennis bij het vormgeven van de BRO en de effecten hierop voor de uitwerking in de tranches

26 Stakeholder Overige partijen/ samenwerkingsverbanden Benoemd in deze categorie: Vereniging van Milieu Adviesbureaus (VVMA), Nederlandse Bodemkundige Vereniging, Vereniging Ondernemers Technisch Bodemonderzoek (VOTB), Nederlandse Bond Aqua Terra, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO), Land- en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO), Stichting RIONED (koepel waterbeheer en riool), Grondwatercollectief (KNW en uitvoeringsprogramma Bodem & Ondergrond), LandschappenNL, brancheorganisatie BodemenergieNL, Ondernemersorganisatie Bouwend Nederland, Vereniging voor Energie, Milieu en Water (VEMW), VNO-NCW, Nederlandse Olie en Gas Exploratie en Productie Associatie (NOGEPA), Vereniging Bouw en Woningtoezicht Nederland, Informatiehuis Water, Nederlandse hydrologische vereniging, Vereniging Cascade - zand en grindproducenten, Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer (STOWA), Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB), Nederlands KennisCentrum Ondergronds Bouwen en ondergronds ruimtegebrek (COB), Vereniging Afvalbedrijven, Stichting de Natuur en milieufederaties, Energie Beheer Nederland (EBN), Natuurmonumenten (NM). Enkele observaties: Aanspreekpunt voor de BRO: divers georganiseerd. Samenwerkingsverbanden organiseren een gedeelte van de betrokken bedrijven. Specifiek advies: Betrek diegene die wil en/of naar voren stapt, al dan niet als vertegenwoordiger van een groep (bedrijven). Koppel dit terug aan het veld. Gebruik samenwerkingsverbanden ook om te informeren/draagvlak te creëren