Petra van Nierop. Diagnostiek in de bekkenfysiotherapie

Transcriptie

1 Petra van Nierop Diagnostiek in de bekkenfysiotherapie

2 Petra van Nierop Diagnostiek in de bekkenfysiotherapie Houten 2014

3 ISBN Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 894 Ontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Opgedragen aan Janneke Rodenburg V

5 VII Voorwoord» Een pionier is iemand die als een van de eersten een bepaald gebied betreedt, zodat hij daar zijn weg moet vinden zonder gebruik te kunnen maken van de ervaring van anderen. Kenmerkend voor het werk van een pionier zijn de ontberingen die men ondergaat en de grote inspanning die men zich moet getroosten omdat allerlei voorzieningen nog ontbreken. Het werk van een pionier gaat vaak gepaard met vele mislukkingen en tegenslagen, omdat de pionier nog niet kan beschikken over methodes die zich in de praktijk bewezen hebben. Het werk van een pionier is wel erg belangrijk, omdat anderen er op kunnen voortbouwen. «Dit citaat uit de Nederlandse versie van Wikipedia is o zo toepasselijk voor zowel het boek als de schrijver. Het boek dat voor u ligt is uniek. Het is een dik maar overzichtelijk boek waarin de complexiteit van de diagnostiek van de bekkenfysiotherapeut is gerubriceerd en zodanig is beschreven, dat het een werkzaam document is voor de (beginnende) bekkenfysiotherapeut, maar ook informatief is voor collegae en verwijzers. Bekkenfysiotherapie is een jong vak dat dankzij de pioniersmentaliteit van de Nederlandse bekkenfysiotherapeut snel is gegroeid. Het evidence based werken was aanvankelijk secundair aan het ontwikkelen van een niet bestaand specialisme binnen de fysiotherapie. Een eerste doel was om de bekkenbodem bestaansrecht en bekendheid te geven bij behandelaars en patiënten. De Nederlandse bekkenfysiotherapeut is in de loop der jaren geconfronteerd met vele patiënten met complexe aandoeningen waarbij de bekkenbodem een cruciale rol bleek te spelen. En juist dat pioniersbloed van de Nederlandse bekkenfysiotherapeut heeft de wetenschap kunnen voeden met onderzoeksvragen die (door de goede internationale contacten) zijn ingezet in onderzoek. Het vak is daardoor, evenals de inhoud van het onderwijs, steeds in beweging. Mede door deze internationale uitwisseling op wetenschappelijke congressen kwam de Nederlandse bekkenfysiotherapeut meer en meer in contact met de wetenschappelijke invalshoek van de veelal universitair geschoolde collegae. Maar ook omgekeerd stond en staat men open voor de klinische vaardigheden van de Nederlanders. Het bewustzijn van het belang van evidence based practice breidt zich gelukkig nog steeds uit. Inmiddels wordt de opleiding tot bekkenfysiotherapeut alleen nog aangeboden op masterniveau en heeft een aantal bekkenfysiotherapeuten kunnen promoveren of een Master of Science behaald. Dit boek is uniek. Het heeft veel inspanning gekost van velen, maar de grootste pionier is de auteur zelf. Wij kennen Petra van Nierop, die lang geleden de opleiding bekkenfysiotherapie ging volgen, als een leergierige student, die zich al snel ontwikkelde tot een gepassioneerde therapeut. Petra is inmiddels een bekkenfysiotherapeut met veel ervaring, ook in het onderwijs. Als haar vroegere docenten kunnen wij dan ook alleen maar trots zijn op haar prestatie. Zij heeft het initiatief genomen om alle kennis uit het werkveld, gecombineerd met wat bekend is uit de wetenschap te verbinden en te beschrijven met als resultaat dit prachtige, indrukwekkende werk. Een goed behandelplan is pas zinvol als het gebaseerd is op goede diagnostiek. Dit boek zal voor iedereen een leidraad zijn in de dagelijkse praktijk, maar kan ook een ondersteuning zijn om zelf de wetenschappelijke ontwikkelingen te blijven volgen.

6 VIII Voorwoord Wij wensen u veel leerzame en verrijkende momenten toe bij het lezen en gebruiken van dit prachtige boek waarin het diagnostisch proces van de Nederlandse bekkenfysiotherapeut state of the art staat beschreven. Fetske H.A. Hogen Esch, MSPT, directeur en bekkenfysiotherapeut Pelvic Pain Clinic Enkhuizen, coördinator onderwijs en innovatie Master Bekkenfysiotherapie SOMT. Dr. Marijke C.Ph. Slieker-ten Hove, bekkenfysiotherapeut en wetenschapper Erasmus MC Rotterdam, directeur ProFundum Instituut en ProFundum-Educatie te Dordrecht.

7 IX Verantwoording Bekkenfysiotherapie heeft zich, net als de fysiotherapie, aanvankelijk vooral ontwikkeld als behandeloptie, hetgeen ook duidelijk zichtbaar is in de naam: bekkenfysiotherapie. De verwijzer bepaalde vroeger de inhoud van de behandeling die de fysiotherapeut moest geven. Dit is al jarenlang niet meer het geval: de fysiotherapeut is competent en zelfstandig in verrichten van onderzoek, opstellen van een fysiotherapeutische diagnose en behandelplan en het uitvoeren hiervan. Adequate bekkenfysiotherapeutische behandeling vraagt om een optimale bekkenfysiotherapeutische diagnostiek. Door uitgebreid de klachten te inventariseren, meten en onderzoeken is het mogelijk om een complete bekkenfysiotherapeutische diagnose en daaropvolgend een gericht behandelplan op te stellen, maatwerk dus. Door een optimale bekkenfysiotherapeutische diagnostiek kan de bekkenfysiotherapeut een duidelijk beeld geven van wat de patiënt en verwijzer van de behandeling mogen verwachten. De specifieke diagnostische mogelijkheden door de bekkenfysiotherapeut zijn in de afgelopen jaren steeds verder uitgebreid. In deze diagnostiek onderscheidt de bekkenfysiotherapeut zich van andere disciplines die zich met bekken- en bekkenbodemproblematiek bezighouden. Het lijkt dus logisch om niet alleen te spreken over bekkenfysiotherapie, maar ook het begrip bekkenfysiodiagnostiek te introduceren en de inhoud en status ervan voor de Nederlandse situatie te beschrijven. Het woord bekkenfysiodiagnostiek is tijdens de rondgang Klinimetrie van de NVFB (2009) ontstaan en was de inspiratie voor de ontwikkeling van het plan om een boek over diagnostiek te schrijven. Wetenschappelijk onderzoek richt zich veel meer op de behandeling van bekken- en bekkenbodemgerelateerde klachten; de diagnostiek bij klachten van het bekken- en bekkenbodemgebied berust meer op theoretische overwegingen gecombineerd met langdurige praktijkervaring dan op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek. Consensus based practice, waarbij de mening van diverse experts is benut, zal gebruikt worden om de bestaande bekkenfysiotherapeutische diagnostiek te beschrijven. Deze beschrijvingen kunnen worden gebruikt als ondersteuning voor de dagelijkse praktijkvoering, maar ook als uitgangspunten voor de ontwikkeling van wetenschappelijk onderzoek. Om de praktijkcomponent binnen de diagnostiek te kunnen laten zien, en niet alleen het theoretisch kader, worden voorbeelden gebruikt. Deze voorbeelden pretenderen niet een volledige opsomming te zijn, maar ze illustreren wel de breedte van het vak. Bekkenfysiotherapeuten hebben niet allemaal dezelfde werkwijze; elke therapeut heeft zijn eigen kleur en kijk. In dit boek is getracht om een breed beeld te laten zien van de manier van diagnosticeren die bekkenfysiotherapeuten in Nederland hanteren, practice based, waarbij gebruik is gemaakt van evidence indien deze voorhanden is. Het bekkenfysiotherapeutische onderzoek bevat veel verschillende elementen. In de afgelopen jaren zijn ervaren collega s binnen hun werksetting bezig geweest met ervaring opbouwen in diverse delen van dit onderzoek: de experts. In dit boek zijn hun kennis en hun ervaringen verwerkt, zodat een breed gedragen beeld binnen de diagnostiek in Nederland is ontstaan.

8 X Verantwoording Het doel van dit boek is de actuele praktijk van de diagnostiek van de bekkenfysiotherapeut in Nederland te beschrijven voor iedereen die hier meer kennis over en inzicht in wil verkrijgen. Op deze manier zullen de diagnostische mogelijkheden van de bekkenfysiotherapeut voor de bekkenfysiotherapeut in opleiding, voor studenten fysiotherapie (die kennis willen maken met dit vak) en voor andere disciplines waarmee wordt samengewerkt, inzichtelijk worden gemaakt. De auteur nodigt iedereen die een zinvolle opmerking of aanvulling heeft uit om contact op te nemen, zodat deze in een mogelijk volgende druk kan worden verwerkt. De wetenschap zorgt voor onderbouwing van het beroep. Boeken zijn een bron van vakkennis. In de praktijk ontwikkelt men de vaardigheden. Maar door ervaring leert men het vak. Handleiding Dit boek is primair geschreven voor de bekkenfysiotherapeut in opleiding. De kennis van de gediplomeerde fysiotherapeut is hierbij als uitgangsniveau genomen. Dit boek bevat specifieke bekkenfysiotherapeutische informatie en illustraties die aanvullend zijn op deze kennis. Het praktijkgedeelte (deel II) is zo opgebouwd, dat de lezer zelf kan bepalen hoe specifiek zij/hij kennis wil nemen van deze informatie. De inleiding voor meer algemene informatie, de uitvoering onderzoek voor gedetailleerde informatie en de interpretatie en onderbouwing voor begrip en achtergrondinformatie. Aangezien het overgrote deel van de bekkenfysiotherapeuten vrouw is, is er in dit boek voor gekozen naar de bekkenfysiotherapeut te verwijzen met zij ; voor de patiënt is in principe voor hij gekozen, tenzij het duidelijk een vrouwelijke patiënt betreft. Indien de patiënt zonder verwijzing naar de bekkenfysiotherapeut is gekomen (via directe toegankelijkheid fysiotherapie), zou de term cliënt kunnen worden gehanteerd. In dit boek is echter overal het woord patiënt gebruikt. Binnen de bekkenfysiotherapie worden diverse afkortingen gebruikt. Termen die vaak worden afgekort, worden aan het begin van elk deel eerst een keer voluit geschreven met daarbij tussen haakjes de afkorting. Vervolgens wordt in de tekst in de regel de afkorting gehanteerd. Aan het eind van het boek is een afkortingenlijst opgenomen, die tijdens het lezen geraadpleegd kan worden. Tijdens het bekkenfysiotherapeutisch traject lopen diagnostiek en therapie geleidelijk in elkaar over. De auteur heeft zich dan ook gepermitteerd om wat praktische (behandel)- tips in het boek op te nemen die veelal tijdens het onderzoek worden gegeven. Bij de totstandkoming van dit boek is samengewerkt met diverse experts, van wie de naam vermeld staat bij dat deel waaraan zij hun bijdrage hebben geleverd. Hier en daar worden deze experts geciteerd. Deze citaten zijn grafisch onderscheiden. Petra van Nierop februari 2013

9 XI Inhoud I Deel I Inleiding 1 Algemeen Inleiding diagnostiek Ontwikkeling diagnostiek bekkenfysiotherapie met betrekking tot inwendig handelen Juridische kader van het inwendig handelen binnen de bekkenfysiotherapie Voorwaarden inwendig handelen Bekkenfysiotherapie anno 20NU Onderbouwing Theorie Functionele anatomie Terminologie en protocollen Bekkenfysiotherapeutische indicaties Prevalentie Risicofactoren Onderbouwing Aanvullende informatie II Deel II Onderzoek en diagnose 3 Verwijzing en aanmelding Onderbouwing Screening Begrippen Patiënteninstructie Uitvoering Verslaglegging Interpretatie Onderbouwing Anamnese Anamnese algemeen Anamnese specifiek Voorlopige conclusie, hypothese Onderbouwing Meetinstrumenten Onderbouwing Lichamelijk onderzoek Bewustzijn Inspectie

10 XII Inhoud 7.3 Functieonderzoek bekkenregio Functieonderzoek bekkenbodemspieren (uitwendig) Functieonderzoek bekkenbodemspieren (vaginaal) Functieonderzoek bekkenbodemspieren (anaal) Pelvic Organ Prolapse Quantification (POP-Q) Myofasciale triggerpoints Onderbouwing Aanvullende informatie Aanvullend onderzoek Elektromyografie Rectale ballon Vaginale ballon Aanvullende onderzoeksmethoden Vergelijking onderzoeksmethoden Onderbouwing Aanvullende informatie Verslaglegging en diagnostiek Onderbouwing Diagnose en indicatiestelling Klinisch redeneren Bekkenfysiotherapeutische diagnose Bekkenfysiotherapeutisch behandelplan Bekkenfysiotherapeutisch proces in relatie tot diagnostiek Bekkenfysiotherapeutische evaluatie in relatie tot diagnostiek Onderbouwing III Deel III Specifieke informatie 11 Consult bekkenfysiotherapie Algemeen Eenmalig bekkenfysiotherapeutisch onderzoek Consult bekkenfysiotherapie binnen een bekkenbodemcentrum Intercollegiaal consult door de bekkenfysiotherapeut Consult bekkenfysiotherapie (postpartum) Competenties van de bekkenfysiotherapeut bij een consult Onderbouwing Aanvullende informatie Doelgroepen Diagnostiek bij vrouwen peripartum Diagnostiek bij vrouwen rond de menopauze Diagnostiek bij mannen Diagnostiek bij adolescenten Diagnostiek bij ouderen Diagnostiek bij seksuele problematiek

11 Inhoud XIII 12.7 Diagnostiek perioperatief Onderbouwing Aanvullende informatie Samenwerking Vormen van samenwerking en bekkenfysiotherapeutische diagnostiek Samenwerking in een multidisciplinaire setting Samenwerking met de arts (huisarts of medisch specialist) Samenwerking met de verloskundige Samenwerking met een andere paramedicus Samenwerking met de algemeen of specialistisch fysiotherapeut Samenwerking met algemeen fysiotherapeut met aandachtsgebied bekken en bekkenbodem of bekkenoefentherapeut Aanvullende informatie Nederland internationaal Ontwikkeling, naamvoering en positie bekkenfysiotherapie Visie Nederlandse bekkenfysiotherapie Opleiding bekkenfysiotherapie Patiëntenpopulatie Werksetting Bereikbaarheid Werkwijze Internationale uitwisseling Ontwikkeling bekkenfysiotherapie internationaal Onderbouwing Aanvullende informatie Aanbevelingen Bijlagen Bijlage A Afkortingenlijst Bijlage B Bekkenfysiotherapeutische screening: rode vlaggen Bijlage C Bekkenfysiotherapeutische screening: gele vlaggen Bijlage D Rode vlaggen tijdens de zwangerschap Bijlage E Rode vlaggen na de bevalling Bijlage F Screeningsvragen voor andere disciplines Bijlage G Hygiënisch handelen Bijlage H ICF en bekkenfysiotherapie

12 XIV Inhoud Bijlage I RPS-formulier casus Bijlage J Behandeldoelen binnen de bekkenfysiotherapie Bijlage K Bekkenbodemspierfunctieonderzoek Dankwoord Over de auteur Register