November Stadshavens Rotterdam MONITOR 2013

Transcriptie

1 November 213 Stadshavens Rotterdam MONITOR 213

2 Colofon: Monitor geschreven door: Lenny van den Beukel Met dank aan: De afdeling Onderzoek en Business Intelligence van de gemeente Rotterdam, diverse afdelingen van de gemeente Rotterdam, diverse afdelingen van het Havenbedrijf Rotterdam N.V., DCMR. Foto op voorkant, fotograaf: Nadine de Vos Foto op achterkaft, fotograaf: Dick Sellenraad 1

3 Inhoudsopgave Inleiding... p Programma... p Bereikbaarheid... p Milieu, energie, water... p Ruimtelijke kwaliteit... p. 23 Bijlagen: 1. Gas- en elektriciteitsverbruik en CO2-uitstoot per deelgebied 2. Beschrijving/indeling Maritieme dienstverlening 2

4 Inleiding Voor u ligt de eerste versie van de monitor Stadshavens Rotterdam. Bij het opzetten van deze monitor is de in 211 vastgestelde structuurvisie van Stadshavens Rotterdam leidend geweest. Op basis van de in de visie omschreven ambities en doelen hebben we indicatoren gezocht die meer inzicht kunnen geven in de ontwikkeling van die ambities en doelen. De algemene doelen en ambities die omschreven zijn in de visie zijn: Doelen: 1. Versterken economische structuur van stad&haven 2. Vergroten aantrekkelijkheid van de woon- en leefomgeving Drie ambities: 1. Verbinden van stad en haven 2. Duurzame transformatie 3. Internationale oriëntatie Bij deze doelen en ambities zijn deelgebied overstijgende randvoorwaarden geformuleerd. Om bijvoorbeeld een aantrekkelijke woon- en leefomgeving te creëren is ruimtelijke kwaliteit van het stadshavensgebied erg belangrijk. Alle randvoorwaarden zijn geclusterd in zes thema s en bijbehorende ambities namelijk: 1. Programma nieuwe economische clusters en woongebieden 2. Bereikbaarheid - duurzame mobiliteit, fijnmazig stedelijk netwerk, zowel over weg als OV 3. Milieu - reduceren en beheersen van milieubelasting (geluid, veiligheidsrisico s en luchtkwaliteit) 4. Energie - het realiseren van klimaat- en energie neutrale ontwikkelingen 5. Water - klimaatbestendig inrichten op veerkracht en weerstand 6. Ruimtelijke kwaliteit - aantrekkelijke gebieden voor burgers en bedrijven Voor de monitor zijn we uitgegaan van de hierboven benoemde thema s. Deze thema s zijn in deze monitor in vier hoofdstukken verder uitgewerkt. In ieder hoofdstuk is weergegeven wat er in de visie over het thema is opgenomen en wat de uitkomst is van de indicatoren die we hebben gekozen om het thema te meten. Schematisch ziet het proces er dan zo uit: De monitor richt zich met name op de rood omlijnde onderwerpen. Omdat vanaf 27 het programmabureau Stadshavens Rotterdam actief is, is waar mogelijk 27 aangehouden als eerste meetpunt. Van sommige indicatoren is echter niet voor alle jaren informatie beschikbaar of zijn alleen recente gegevens beschikbaar. In dat geval is de meting in deze monitor gebruikt als nulmeting en is de eventuele ontwikkeling in de cijfers pas later te zien. Alle achterliggende cijfers van deze monitor zijn door de afdeling Onderzoek en Business Intelligence (OBI) van de gemeente Rotterdam beschikbaar gemaakt via onder het kopje: speciale thema s-stadshavens. Dit document en een verkorte versie van de monitor waarin de highlights van deze monitor zijn opgenomen zijn beschikbaar via 3

5 1. Programma Visie De algemene ambitie voor het thema programma is geformuleerd als: nieuwe economische clusters en woongebieden Deze ambitie wordt in dit hoofdstuk uitgewerkt door in te zoomen op: werkgelegenheid woningen hoeveelheid kantoor- bedrijfs- en winkeloppervlak aandeel hogere inkomens containeroverslag bruto toegevoegde waarde per gebied. aantal (basis)scholen en leerlingen Werkgelegenheid algemeen (uitgesplitst per cluster) In de visie wordt ingezet op het aanboren van nieuwe economische clusters. Er wordt verwacht dat door het aanboren van nieuwe economische clusters, zoals bijvoorbeeld food, medical en cleantech in het Merwe-Vierhavens gebied, de werkgelegenheid in deze clusters zal gaan stijgen. Bij het analyseren van de hoeveelheid werkzame personen blijkt dat in het Stadshavens gebied ook de dalende trend te zien is die we ook zien binnen de stadsregio. Binnen de stadsregio is er van 212 ten opzichte van 211 een afname van het aantal werkzame personen te zien van 1%. Binnen Stadshavens is hier een daling te zien van 3%. Als we echter kijken naar het verschil tussen het aantal werkzame personen in 27 en 212 zien we dat er ten opzichte van 27 binnen Stadshavens toch een stijging van het totaal aantal werkzame personen te zien is van 3% (zie tabel 1). Aantal werkzame personen Af- of toename t.o.v. voorgaand jaar Af- of toename ten opzichte van % + 4% -1 % -1 % - 4 % +5 % +1 % +9 % + 7 % +3 % Tabel 1. Aantal werkzame personen, afgezet tegen voorgaande jaar en ten opzichte van 27 4

6 Werkgelegenheid per deelgebied en cluster Er wordt binnen Stadshavens en specifiek binnen het Merwe-Vierhavensgebied ingezet op het vergroten van de werkgelegenheid en het aantal bedrijven in de clusters: medical, food, Clean Tech en creatief. Binnen het Waal-Eemhavengebied wordt ingezet op het vergroten van de werkgelegenheid in het cluster maritieme dienstverlening. Van het in 212 in totaal aantal werkzame personen binnen Stadshavens werkt 7% binnen de clusters medical, food of creatief 1 en 49% binnen de maritieme dienstverlening. Binnen deze clusters een afname te zien in het aantal werkzame personen binnen het foodcluster en een lichte toename in het aantal werkzame personen binnen het creatieve cluster (zie figuur 2). In het aantal vestigingen binnen het creatieve cluster is er wel een sterke toename te zien (zie figuur 3). Een mogelijke verklaring voor het feit dat de sterke stijging in het aantal vestigingen niet terug te zien is het aantal werkzame personen binnen het creatieve cluster kan het (groot) aantal eenmansbedrijfjes binnen het creatieve cluster zijn. Deze stijging in het aantal vestigingen binnen het creatieve cluster is met name terug te zien in een stijging in het Rijn-Maashaven gebied en voor een klein deel binnen het Merwe-Vierhavens gebied. Een mogelijke verklaring voor de stijging van het aantal vestigingen in het creatieve cluster kan in het Rijn-Maashaven de in gebruik name van de Maassilo waarvan de doelgroep binnen het creatieve cluster valt. Binnen het Merwe- Vierhavens gebied kan dit wellicht komen door de inzet op het aantrekken van mensen uit het creatieve cluster. Vanuit het gebiedsteam van Merwe-Vierhavens wordt het aantrekken van mensen uit het creatieve cluster gezien als opstapje naar een volgende fase in de ontwikkeling van het gebied. Daarbij kan er gespeeld kan worden met de duur van de contracten die deze partijen geboden wordt. Op sommige locaties kan dit bijvoorbeeld een contract voor 5 jaar zijn, terwijl het op andere locaties een contract voor 1 jaar kan zijn. Hierin wordt per locatie de afweging gemaakt ten opzichte van de ontwikkelplannen voor het gebied. Voor het cluster Clean Tech zijn alleen de cijfers over 213 bekend. Dit gaat in totaal om 3 vestigingen binnen het Stadshavens gebied. Om te bepalen welke bedrijven er tot maritieme dienstverlening gerekend moeten worden is uitgegaan van de hiervoor door het havenbedrijf opgestelde omschrijving (zie bijlage 2). Als we kijken naar maritieme dienstverlening is te zien dat dit cluster het best vertegenwoordigd is in de Waal-Eemhaven. In het Merwe-Vierhavensgebied en op RDM- Heijplaat is het aantal werkzame personen in dit cluster ten opzichte van 27 licht gedaald en in het Waal-Eemhaven gebied en in de Rijn-Maashaven licht gestegen (zie figuur 4 en 5). 1 Van Clean Tech zijn er geen gegevens over het aantal werkzame personen binnen de Clean Tech bedrijven binnen stadshavens. 5

7 aantal werkzame personen aantal werkzame personen Totaal aantal werkzame personen Figuur 1. Aantal werkzame personen per deelgebied en totaal Aantal werkzame personen per cluster creatief food medical Figuur 2. Aantal werkzame personen in de clusters creatief, medical en food 6

8 aantal vestigingen Aantal vestigingen per cluster creatief food medical clean-tech Figuur 3. Aantal vestigingen per cluster Aantal vestigingen in de maritieme dienstverlening Figuur 4. Aantal vestigingen in de maritieme dienstverlening Aantal werkzame personen in de maritieme dienstverlening Figuur 5. Aantal werkzame personen in de maritieme dienstverlening 7

9 Dichtheid en menging In de visie zijn bij het thema programma dichtheid en menging als variabele opgenomen. Met dichtheid wordt de hoeveelheid werkzame personen of bewoners per gebied bedoeld en menging geeft de verhouding tussen het aantal bewoners en het aantal werkzame personen weer. De variabele dichtheid is terug te zien in figuur 5. Opvallend is daarbij de stijging van deze verhouding bij de Rijn-Maashaven. Een mogelijke verklaring kan hiervoor de toename in het aantal nieuwe woningen op Katendrecht zijn. Bij RDM-Heijplaat is deze verhouding wellicht veranderd door het afbreken van een aantal woningen, waardoor het aantal bewoners met ongeveer 3% is afgenomen. Ook is er op RDM-Heijplaat sprake van een toename van de bedrijvigheid, waardoor de verhouding tussen bewoners en werkzame personen is verschoven. Met het nieuwe dorp wat in wordt gebouwd wordt hierin weer een verschuiving verwacht, door de verwachte toename van het totaal aantal bewoners. In figuur 4 wordt ook zichtbaar dat in het Merwe-Vierhaven en in de Waal-Eemhaven meer gewerkt wordt dan gewoond. De verwachting is nu dat hier vanaf 23 in het Merwe-Vierhavensgebied door woningbouw verandering in komt. Menging: verhouding bewoners en werkzame personen Merwe-Vierhavens Rijn-Maashaven Waal-Eemhaven Heijplaat-RDM Figuur 6. Menging, aantal bewoners/aantal werkzame personen x1 >1 betekent meer bewoners dan werkzame personen in het gebied <1 betekent meer werkzame personen dan bewoners in het gebied Als er wordt gekeken naar de aantallen werkzame personen en het aantal bewoners afgezet tegen de oppervlakte van de gebieden (dichtheid), valt op dat de Rijn-Maashaven bijna evenveel bedrijvigheid per hectare heeft als het Waal-Eemhaven gebied. Dit betekent dat hoewel de Rijn-Maashaven een kleiner oppervlak heeft dan de Waal- Eemhaven er in de Rijn-Maashaven in verhouding evenveel bedrijvigheid aanwezig is. De dichtheid van bedrijvigheid is het grootst binnen het Merwe-Vierhavens gebied en voor bewoning is dit het Rijn-Maashaven gebied. (zie figuur 7). 8

10 aantal bewoners per hectare Dichtheid bewoning en bedrijvigheid Merwe-Vierhavens bewoning Merwe-Vierhavens bedrijvigheid Rijn-Maashaven bewoning Rijn-Maashaven bedrijvigheid Waal-Eemhaven bewoning Waal-Eemhaven bedrijvigheid Figuur 7.Aantal bewoners en werkzame personen per hectare Woningen Bij het onderwerp woningen wordt in de visie opgemerkt dat het hierbij gaat om een programmatische bandbreedte. De bandbreedte in het Rotterdam brede woningbouwprogramma bedraagt tot tot 13.5 nieuwe woningen. De doelstelling is hierbij om er voor te zorgen dat 8% van deze nieuwbouw binnen de stadsgrenzen wordt gebouwd. Dat gaat om 7.6 tot 1.8 woningen. Daarbij is niet vermeld hoeveel van deze woningen binnen het stadshavensgebied gebouwd moeten worden. Tot 22 is er voor dit woningbouwprogramma genoeg planaanbod, waaronder bestaande woningbouwlocaties binnen Stadshavens, zoals Katendrecht. Verwacht wordt dat er vanaf 22 nieuwe locaties, zoals de Merwe-Vierhavens, nodig zijn. Een bijkomend doel is hierbij om midden en hoge inkomens te binden en daarmee ook het draagvlak voor de voorzieningen in de omliggende wijken te versterken. In het aantal woningen is ten opzichte van 27 in alle gebieden een toename te zien, behalve in het Merwe-Vierhavens gebied. Opvallend is hierbij de toename van het aantal koopwoningen en de afname van het aantal huurwoningen. Deze toe- en afname is mogelijk te verklaren door de bouw van een aantal koopwoningen op Katendrecht ( zie figuur 8 en 9). 9

11 Aantal woningen Figuur 8. Aantal woningen per gebied Aantal huur- en koopwoningen Merwe-Vierhavens Rijn-Maashaven Waal-Eemhaven Heijplaat-RDM Totaal Figuur 9. Aantal huur- en koopwoningen Aandeel hogere inkomens Om te bepalen of het aandeel hogere inkomens in Stadshavens gestegen is, is gekeken hoeveel procent van de huishoudens een midden of hoog huishoudinkomen heeft. Een laag huishoudinkomen behoort tot de 4% laagste huishoudinkomens in Nederland. Ruwweg komt de grens tussen laag en midden ongeveer overeen met het besteedbaar inkomen van een kostwinner met 2 kinderen met een modaal inkomen. Dit was in bruto per jaar. Opvallend hierbij is dat er met de stijging van het aantal koopwoningen ook een stijging van het aantal hogere inkomens zichtbaar is (zie tabel 2). 1

12 Aantal m2 bruto vloer oppervlak (bvo) Rijn- 35% 36% 43% 43% 42% Maashaven Heijplaat-RDM 49% 42% 37% 41% 44% Tabel 2. Percentage hogere inkomens binnen Stadshavens 2 Kantoor-, bedrijfs- en winkeloppervlak De behoefte aan commercieel vastgoed wordt in de visie voor de periode ingeschat op circa 66. tot 94. m2 bruto vloeroppervlak (bvo), waarbij het stadshavensgebied stedenbouwkundig gezien ruimte heeft voor maximaal m2 bvo. Als we kijken naar de totaal cijfers in figuur 1 zien we dat het totaal aanwezige m2 bvo op dit moment al dicht bij de 1,3 miljoen in de buurt komt (totaal 1,24 miljoen m2). Dat betekent dat er op dit moment weinig stedenbouwkundige ruimte meer is om nieuwe kantoren te bouwen. Dat betekent dat als er behoefte is aan andere of nieuwe bedrijfsof kantoorruimte, hiervoor al bestaand bedrijfs- of kantooroppervlak voor gebruikt moet worden Totaal aantal m bedrijfs en kantoor oppervlak winkeloppervlak Figuur 1. Totaal m2 bruto vloeroppervlak bedrijfs-, kantoor en winkeloppervlak 2 Alleen cijfers beschikbaar voor substantieel bewoonde gebieden: Heijplaat-RDM (in feite alleen de CBS-buurt Heijplaat) en Rijn-Maashaven (Alleen de CBS-buurt Katendrecht). Er is uitgegaan van gestandaardiseerde inkomens wat betekent dat de percentages zijn gecorrigeerd voor verschillen in grootte en samenstelling van huishoudens. 11

13 Aantal m2 brutovloeroppervlak Als we kijken naar de hoeveelheid m2 bedrijfs-, kantoor- en winkeloppervlak zien we dat dit de totale hoeveelheid kantoor- en bedrijfsoppervlak en het winkeloppervlak binnen Stadshavens is gestegen (zie figuur 1). Als we kijken naar de uitsplitsing van deze cijfers naar de gebieden (zie figuur 11) zien we dat deze stijging met name wordt veroorzaakt door een stijging in de Waal-Eemhaven. Een ander opvallende stijging is te zien in de stijging van het oppervlakte winkelruimte in het Merwe-Vierhavensgebied. Zeer waarschijnlijk is dit te verklaren door de oplevering van de winkels in de winkelboulevard aan de Vierhavenstraat. Aantal m2 bruto vloeroppervlak per gebied Merwe-Vierhavens Winkeloppervlak Rijn-Maashaven Winkeloppervlak Waal-Eemhaven Winkeloppervlak Heijplaat-RDM Winkeloppervlak Merwe-Vierhavens bedrijfs en kantooroppervlak Rijn-Maashaven bedrijfs en kantooroppervlak Waal-Eemhaven bedrijfs en kantooroppervlak Heijplaat-RDM bedrijfs en kantooroppervlak Figuur 11. Aantal m2 bruto vloeroppervlak uitgesplitst naar gebieden 12

14 Containeroverslag en bruto toegevoegde waarde Wat betreft de haveneconomie wordt er in de visie een toename van zowel de hoeveelheid als de toegevoegde waarde van goederenoverslag verwacht (volume&value) van 3,33 miljoen TEU in 21 tot 3,85 miljoen TEU in 24. In absolute aantallen (in miljoen TEU) is er echter een dalende trend te zien ten opzichte van Wat betreft de bruto toegevoegde waarde zien we dat deze het grootst is voor het Waal- Eemhavengebied. Doordat in de berekening de hoeveelheid werkzame personen in het gebied een grote rol speelt is dit echter een logische uitkomst (zie figuur 12). Toegevoegde waarde per gebied Figuur 12. bruto toegevoegde waarde gegenereerd in het gebied. 4 3 Het is voor deze monitor nog niet gelukt om te achterhalen wat de exacte cijfers zijn waarop deze cijfers in de visie zijn gebaseerd en daarmee ook welke cijfers meegenomen moeten worden om de voortgang hierop te monitoren. In de miljoenen TEU s die vervoerd worden van en naar het achterland van het Waal- Eemhavengebied is echter een dalende trend te zien. (van 2,7 miljoen TEU in 27 naar 2, TEU in 212). Aangenomen wordt dat dit ook geldt voor de algemene cijfers. 4 Geschatte bruto toegevoegde waarde gegenereerd in Stadshavengebieden (in miljoenen euro's per jaar) Voor deze cijfers is eerst, op basis van CBS data, de gemiddelde toegevoegde waarde per arbeidsjaar berekend in de verschillende hoofdbedrijfssectoren in het COROP-plusgebied Rijnmond. Hiervoor is per sector de totale toegevoegde waarde van de sector in Rijnmond gedeeld door het arbeidsvolume (aantal arbeidsjaren) van de sector in Rijnmond. Deze berekening is zowel uitgevoerd voor 28 als voor 29. Vervolgens is met het BIR/BRZ bepaald hoeveel werkzame personen er per sector in 28 en 29 actief waren in elk van de vier Stadshavensgebieden. Er is alleen gekeken naar personen die minstens 12 uur per week werken. Tot slot is per Stadshavengebied en voor zowel 28 en 29, de totale toegevoegde waarde bepaald, door het aantal werkzame personen van sector X te vermenigvuldigen met de toegevoegde 13

15 Scholen en aantal leerlingen Wat betreft het aantal scholen en het aantal leerlingen zijn er op dit moment alleen gegevens beschikbaar wat betreft de basisscholen in het stadshavensgebied (zie onderstaande tabel 3). Merwe Vierhavens Rijn- Maashaven Waal- Eemhaven RDM- Heijplaat Aantal basisscholen leerlingen Aantal basisscholen leerlingen Tabel 3. Aantal basisscholen en aantal leerlingen per gebied. Conclusies en/of aanbevelingen De conclusies die aan de hand van bovenstaande cijfers getrokken kunnen worden zijn: - De werkgelegenheid in Stadshavens is ten opzichte van 27 met 3% gestegen. Ten opzichte van 211 is in 212 de werkgelegenheid echter afgenomen met 4%. De stijging t.o.v 27 is sterker dan de stijging binnen de stadsregio Rotterdam van 2 t.o.v. 212; de daling t.o.v. 211 is echter ook sterker dan de daling binnen de stadsregio Rotterdam. - Hoewel er wordt ingezet op de stijging van het aantal bedrijfsvestigingen en het aantal werkzame personen binnen de clusters medical, food, Clean Tech, creatief en maritieme dienstverlening is dit nog niet of zeer beperkt terug te zien in de cijfers. - Er is met name een flinke toename van het aantal (koop)woningen te zien in de Rijn-Maashaven door de woningen die gebouwd zijn op Katendrecht. Hier is het aandeel midden- en hoge inkomens ook gestegen. - Wat betreft het aanbod kantoor- en bedrijfsoppervlak is te zien dat het totaal kantoor- en bedrijfsoppervlak en winkeloppervlak is gestegen ten op zichte van 28 en dicht bij de maximale stedenbouwkundige ruimte komt. Dat betekent dat er op dit moment weinig stedenbouwkundige ruimte meer is om nieuwe kantoren te bouwen, wat betekent dat als er behoefte is aan andere of nieuwe bedrijfs- of kantoorruimte, hiervoor al bestaand bedrijfs- of kantooroppervlak voor gebruikt moet worden. - Wat betreft het aantal TEU s overslag, is er door de economische crisis een dalende trend te zien en de verwachtingen die in de visie worden beschreven hieromtrent zijn dan ook helaas (nog) niet waargemaakt. 14

16 2.Bereikbaarheid Visie Voor bereikbaarheid is de algemene ambitie geformuleerd als: duurzame mobiliteit, fijnmazig stedelijk netwerk, zowel over weg als ov. In de nadere toelichting van deze ambitie wordt gefocust op: - Openbaar vervoer realiseren vooraf aan woningbouw en commercieel vastgoed - Uitbouwen railnet en schoon openbaar vervoer over water. - Aanleggen van verkeersroutes voor langzaam verkeer tussen Stadshavens Rotterdam en de omliggende gebieden en binnen Stadshavens (zoals fietsroutes) - Uitbreiden van de Park & Walk en Park & Ride- mogelijkheden. - Inzet op hoogwaardig openbaar vervoer(hov) oeververbinding tussen Waalhaven Oost (Port Valley) en Vierhavens na 225, als onderdeel van de Zuidtangent Ook wordt er in de structuurvisie gesproken over de inzet op duurzame mobiliteit voor personen en goederen. Dit gebeurt door het focussen op de modal shift en door de verplaatsing van de Cool Port van noord naar zuid. Daardoor zal er minder verkeersbelasting in de noordelijke wijken zijn. Om duurzame individuele vervoerswijzen te stimuleren word er gefocust op: oplaadpunten voor kleinschalig elektrisch vervoer, fiets- en wandelpaden, Park&Walks. De inzet op duurzame mobiliteit is belangrijk in het beperken van het verkeerslawaai, verbetering van de luchtkwaliteit, de beperking van de energievraag en voor de ontwikkeling van de gebieden. Gemiddelde reistijd en ov-haltes binnen Stadshavens Om aan te kunnen tonen dat het openbaar vervoer beter wordt in de komende jaren is het nodig om de gemiddelde reistijd vanuit de stadshaven gebieden naar andere knooppunten binnen de stad in kaart te brengen. Opvallend zijn hierbij de lange reistijden naar zowel de Waal-Eemhaven als RDM-Heijplaat. Omdat de cijfers gebaseerd zijn op de online reisplanner 9292ov.nl is dit deels te verklaren doordat de Aqualiner niet wordt meegenomen in het reisadvies 5. Als we echter kijken naar de gemiddelde afstand van een woning naar de dichtstbijzijnde OV-haltes zien we dat, behalve RDM-Heijplaat, alle gebieden in 21 ten opzichte van het stedelijk gemiddelde goed scoorden. Merwe- Vierhavens Rijn- Maashaven Waal- Eemhaven RDM- Heijplaat OV v.a. Rotterdam Airport naar: OV v.a. Rotterdam CS naar: OV v.a. Zuidplein naar: auto v.a. Knooppunt Vaanplein naar: auto v.a. Kleinpolderplein naar: auto v.a. Kralingsezoom naar: Tabel 4. Gemiddelde reistijd in minuten naar de verschillende stadshavensgebieden. 5 In deze cijfers is geen rekening gehouden met de Aqualiner. Als deze wel meegenomen wordt zou voor RDM- Heijplaat de reistijd met het OV komen op +/- 32 minuten via de Leuvehaven en +/- 35 minuten via de st. Jobshaven. 15

17 In 21 waren de hemelsbrede afstanden naar een OV-halte van de betreffende soort: bus metro tram Merwe-Vierhavens Rijn-Maashaven Waal-Eemhaven Heijplaat-RDM Rotterdams totaal gemiddelde Tabel 5. In 21, gemiddelde afstand in meters van een woning naar de dichtstbijzijnde OV-halte Verkeersintensiteit aantal wegen binnen Stadshavensgebied Als we kijken naar verkeersintensiteiten op een aantal wegen in het Stadshavensgebied is te zien dat het aantal motorvoertuigen per etmaal ten opzichte van 29 flink is afgenomen. Met name op de Waalhaven Oostzijde is deze daling te zien (Q1) 213 (Q2) Waalhaven totaal 19, 15,7 16,1 15,9 16,3 15,3 weg waarvan 4,7 6,2 6,2 6,2 5,8 5,4 vracht Reeweg totaal 19,8 15,9 16,1 15,2 15,4 15,4 richting waarvan 8,4 7, 7, 6,6 6,5 6,4 N-Z vracht Waalhaven- totaal 23,1 17,5 17,3 16,1 17,1 11,2 Oostzijde waarvan 3,9 2,9 3, 2,7 2,7 1,8 vracht Tabel 6. Gemiddeld aantal motorvoertuigen per etmaal Containeroverslag over de weg (modal split) Als we kijken naar de containeroverslag die vanuit het Waal-Eemhaven gebied wordt vervoerd naar het achterland zien we dat er een afname is van het percentage containers dat via de weg wordt aan- en afgevoerd. Er is ook een stijging te zien in het vervoer per spoor, hoewel de meerderheid van de containers nog per weg wordt aan- en afgevoerd. % Binnenvaart 25,4 22,4 25,8 25,5 27,7 25,8 Spoor 6,6 8,6 6,6 7,5 7,6 7,4 Wegverkeer 68, 68,9 67,5 67, 64,6 66,8 Tabel 7. Modal split containeroverslag Waal-Eemhavengebied. Percentage containers dat per binnenvaart, spoor of via de weg wordt vervoerd. Aantal Park&Rides en Park&Walks Er zijn op dit moment geen Park&Rides en Park&Walks binnen de verschillende stadshavensgebieden. De gebiedsmanager van het Merwe-Vierhavensgebied gaf hiervoor als mogelijke verklaring dat er geen parkeerprobleem is in het gebied, dus dat er daarom op dit moment niet op wordt ingezet. Mogelijk is dit ook de verklaring voor het ontbreken van de Park&Walks in de andere stadshavensgebieden. 6 Hierbij moet wel worden opgemerkt, dat de cijfers wat betreft het Merwe-Vierhavens gebied gebaseerd zijn op slechts enkele woningen, waardoor deze cijfers minder solide zijn. 16

18 Conclusies/aanbevelingen De conclusies die naar aanleiding van het bovenstaande kunnen worden getrokken zijn: - De verschillende stadshavensgebieden zijn goed bereikbaar met de auto. Vanaf centrale punten in de stad is elk gebied binnen 32 minuten te bereiken. Met openbaar vervoer duurt dit voor de meeste gebieden langer. - Een opmerkelijk punt is dat op de website van 9292ov.nl het reisadvies niet wordt gepland inclusief eventueel vervoer met de Aqualiner. Op de website van de Aqualiner is wel een breder reisadvies mogelijk waarbij de Aqualiner onderdeel is van het totale reisadvies. Als de Aqualiner wel meegenomen wordt daalt de reistijd voor OV naar RDM-Heijplaat licht. - Binnen de modelshift is een (lichte) verschuiving te zien van het vervoer van goederen over de weg naar vervoer over het spoor en via binnenvaart. - De afname van het percentage overslag over de weg is ook terug te zien in de cijfers over de verkeersintensteit binnen het Waal-Eemhaven gebied. Een deel van de afname van de verkeersintensiteit wordt echter zeer waarschijnlijk veroorzaakt door de economische crisis, waardoor er in heel het havengebied minder overgeslagen en dus vervoerd wordt. - Op dit moment zijn er geen Park&Ride en Park&Walk mogelijkheden binnen het stadshavensgebied. Mogelijk wordt dit nog ontwikkeld in een latere fase van de herontwikkeling. 17

19 3. Milieu, energie en water Visie In dit hoofdstuk komen milieu, energie en water binnen Stadshavens aan bod. Wat betreft het thema milieu is de algemene ambitie in de visie geformuleerd als: Reduceren en beheersen van milieubelasting (geluid, veiligheidsrisico s en luchtkwaliteit). Deze ambitie is verder uitgewerkt op de punten geluid, luchtkwaliteit, geuroverlast en grondvervuiling. Voor het thema energie gaat het om het realiseren van klimaat- en energieneutrale ontwikkelingen. Voor water is dit: klimaatbestendig inrichten op veerkracht en weerstand. Geluid Over het thema geluid wordt er in de visie aangegeven dat er door het nemen van verschillende maatregelen ingezet wordt op het verminderen of reduceren van de geluidsoverlast. Wat betreft geluid en de geluidsoverlast in Stadshavens zijn er over de ervaren geluidsoverlast alleen cijfers bekend van de substantieel bewoonde gebieden, te weten de Rijn-Maashaven en RDM-Heijplaat. In tabel 8 is het percentage van bewoners te zien dat soms of vaker geluidsoverlast ervaart van bedrijven, bouw of sloop, of verkeer. In de Rijn-Maashaven wordt hierbij minder geluidsoverlast ervaren dan op RDM- Heijplaat. van bedrijven lawaai bouw/sloop lawaai verkeer Rijn-Maashaven 27% 45% 41% RDM-Heijplaat 65% 49% 56% Tabel 8. Percentage van bewoners die soms of vaker geluidsoverlast ervaren van bedrijven, bouw/sloop of verkeer (211) Veiligheidsrisico s Door de industrie in het Stadshavensgebied krijgt veiligheid extra aandacht. Dat er bij de herinrichting van de verschillende gebieden rekening gehouden moet worden met de veiligheidsrisico s is ook terug te zien in tabel 9. Daarin wordt het percentage landoppervlakte van het deelgebied weergegeven dat onveiliger is dan de norm. Dat betekent niet dat het bijvoorbeeld in de Waal-Eemhaven extreem onveilig is, maar wel dat er in het bekijken van de functie van het gebied rekening mee gehouden moet worden dat 53%van de oppervlakte van de Waal-Eemhaven niet geschikt is voor groepen mensen om daar lang te verblijven. Merwe-Vierhavens 27% RDM-Heijplaat 16% Waal-Eemhaven 53% Rijn-Maashaven 19% Tabel 9. Percentage landoppervlakte binnen de EVcontour 1-6; d.w.z. onveiliger dan de norm (211) 18

20 Luchtkwaliteit In de visie wordt de luchtkwaliteit in Stadshavens Rotterdam benoemd als een noodzakelijke voorwaarde voor de gezondheid en leefbaarheid in het gebied. Hoewel hiervoor met name het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit actief op in zet, is dit ook voor Stadshavens Rotterdam een punt van aandacht. Door het inzetten van lokale maatregelen zoals het inzetten op duurzame mobiliteit en het monitoren van de locaties die vlak onder de grenswaarden kan Stadshavens Rotterdam ook een bijdrage leveren aan het verbeteren van de luchtkwaliteit. Voor luchtkwaliteit zijn echter maar beperkt cijfers beschikbaar. Zo was in 29 de concentratie NO2 in de Rijn-Maashaven 93 µg/m3 en op RDM-Heijplaat 111 µg/m3. De algemene grenswaarde voor NO2- concentratie was in 29 4 µg/m3. Energie Binnen Stadshavens Rotterdam wordt vanuit de visie ingezet op het thema energie door middel van het toepassen van de Rotterdamse Energie Aanpak en Planning (REAP). Dat bestaat uit verschillende stappen: 1. Een zo energiezuinig mogelijke ontwikkeling 2. Gebruik van de in de regio aanwezige restwarmte via energiecascades 3. Het opwekken van duurzame energie. Ook het realiseren van oplaadvoorzieningen voor elektrisch vervoer, het benutten van restwarmte van bedrijvigheid, het inzetten op intensief ruimtegebruik en het clusteren van bedrijven met een grote energiebehoefte behoort tot de maatregelen die in de visie bij dit thema worden genoemd. Opvallend is dat er in het totale stadshavensgebied nog maar 3 oplaadvoorzieningen voor elektrisch vervoer aanwezig zijn. Twee van de oplaadvoorzieningen bevinden zich in het Merwe-Vierhavensgebied en een op RDM-Heijplaat. Een belangrijke noot hierbij is wel dat dit enkel de openbare oplaadpunten zijn, mogelijk zijn er nog wel meer oplaadpunten voor elektrisch vervoer in het gebied die beheerd worden door particulieren of bedrijven. Ook is er op dit moment binnen Stadshavens Rotterdam nog geen enkele aansluiting op het warmtebedrijf voor het hergebruik van industriële restwarmte. Dit is verklaarbaar omdat de leiding van het warmtebedrijf pas eind 213 daadwerkelijk in gebruik genomen wordt. In de bijlage zijn meerdere grafieken terug te vinden van het elektriciteits- en gasverbruik in de verschillende deelgebieden. Opvallend daarbij is het hoge gas- en elektriciteitsverbruik van de zakelijke objecten binnen het Merwe-Vierhavensgebied. Mogelijke verklaringen zouden hiervoor bijvoorbeeld de E-on elektriciteitscentrale, de gasfabriek of de vele koelloodsen in het gebied kunnen zijn. Deze verbanden zijn echter niet aantoonbaar omdat de gegevens (nog) niet op bedrijfsniveau beschikbaar zijn. Binnen Stadshavens is er in de afgelopen jaren een groei gezien van het aantal vastgoedobjecten dat zonne-energie opwekt en het aantal objecten dat op een andere manier zelf energie opwekt. Zie figuur 13 en 14. Het effect hiervan is niet direct terug te zien in een afname van het elektriciteits- of gasverbruik. 19

21 aantal vastgoedobjecten dat zonneenergie opwekt aantal vastgoedobjecten dat overige energie opwekt MW4H RM WE RDMH MW4H RM WE RDMH jaar jaar Figuur 14. Aantal vastgoedobjecten dat zonneenergie opwekt Figuur 13. Aantal vastgoedobjecten dat overige energie opwekt Grondvervuiling In de visie wordt gesproken over een gebiedsgerichte aanpak voor bodemsaneringen in het stadshavensgebied. Bij de start van ieder project wordt een afweging gemaakt over het beschermen, benutten of verbruiken van de ondergrond. In figuur 15,16,17 en 18 is te zien wat op basis van een beperkt aantal meetpunten de kwaliteit is van de bovenste meter grond en de diepere lagen van de grond in de verschillende stadshavensgebieden. Sterk vervuilde grond is hierbij niet per definitie erg (als er niets in de grond hoeft te gebeuren bijvoorbeeld) maar in deze plaatjes wordt wel zichtbaar dat er bij de herontwikkeling van de verschillende gebieden ook voldoende aandacht moet zijn voor de vervuiling in de ondergrond. 2

22 Figuur 16 contactzone 21 (bovenste meter van de ondergrond) Figuur 17 ondergrond (dieper dan 1 meter) in 21 Figuur 15 contactzone 29 (bovenste meter van de ondergrond) Figuur 18 ondergrond (dieper dan 1 meter) in 29 21

23 Water Omdat water een groot deel van het stadshavensgebied beslaat en bovendien een groot deel van het stadshavensgebied buitendijks ligt, is het thema water belangrijk binnen het gebied. De ambitie wat betreft het thema water is geformuleerd als: klimaatbestendig inrichten op veerkracht en weerstand. Daarbij wordt klimaatbestendig gedefinieerd als: wateroverlast komt ondanks buitendijkse ligging niet voor of is minimaal. Maatregelen die de weerstand vergroten beperken de kans op wateroverlast en maatregelen die de veerkracht vergroten beperken vooral de gevolgen van mogelijke wateroverlast. Hierbij wordt gewerkt met maatwerk per locatie omdat op sommige locaties een hoger risico op wateroverlast acceptabel is dan op een andere plek. Binnen het thema water is niet alleen het voorkomen of beperken van wateroverlast belangrijk. Ook de waterkwaliteit van het water in de verschillende gebieden is belangrijk. Daarvoor wordt er binnen Stadshavens Rotterdam aangesloten bij de Europese Kadderrichtlijn Water. Afgesproken is dat we in 215,221 of uiterlijk 227 voldoen aan de Europese Kaderrichtlijn Water. Dat betekent dat de kwaliteit van het water uiterlijk in 227 aan de vooraf gedefinieerde eisen voldoet. Een aandachtspunt is daarbij de capaciteit van de rioolwaterzuiveringsinstallatie. De inzet is daarbij om zoveel mogelijk twee gescheiden rioolstelsels aan te leggen, waarbij regenwater rechtstreeks op de Maas geloosd wordt en alleen het vervuilde water bij de waterzuivering terecht zal komen. Verwacht wordt dat dit zal leiden tot het teruglopen van het aantal riooloverstorten. Hier wordt in het Merwe-Vierhavens gebied bijvoorbeeld op ingezet bij het realiseren van nieuwbouw. Verwacht wordt dat de gescheiden rioolstelsels daarom beetje bij beetje gerealiseerd zullen worden. Voor het thema water zijn er op dit moment geen kwantitatieve gegevens beschikbaar. Dit omdat dit deels gevoelige informatie betreft, zoals bijvoorbeeld het overstromingsrisico. Zo is het overstromingsrisico wel in kaart gebracht maar zijn de gegevens (nog) niet beschikbaar gesteld voor deze monitor. Conclusies/aanbevelingen - Omdat een hoofddoelstelling van Stadshavens Rotterdam het realiseren van duurzame gebiedsontwikkeling is, is het goed om oog te hebben en te houden voor de kwaliteit van het milieu. Hierbij kan nog meer worden ingezet op het aanhaken bij andere programma s of afdelingen binnen het Havenbedrijf Rotterdam N.V. of binnen de gemeente Rotterdam die zich met deze thema s bezig houden. - Wat betreft waterkwaliteit ontbreken nu kwantitatieve gegevens om hier de mogelijke ontwikkelingen van de afgelopen jaren in te kunnen zien. - Er kan voor het thema water meer aangehaakt worden op al bestaande projecten of programma s zoals bijvoorbeeld bij de uitvoering van het waterplan. 22

24 4. Ruimtelijke kwaliteit Visie In de visie is ook ruimtelijke kwaliteit opgenomen als randvoorwaarde voor Stadshavens. De ambitie hierover is in de visie geformuleerd als: aantrekkelijke gebieden voor burgers en bedrijven. Het verbeteren van de belevingswaarde is essentieel voor de ruimtelijke kwaliteit van de beoogde woon- en werkmilieus. Dit juist vooruitlopend op programma en infrastructuur. In de visie wordt hierbij bijvoorbeeld genoemd: het respecteren van zichtlijnen en cultuurhistorische elementen, het aanleggen van aantrekkelijke verblijfgebieden, openbare kades, groenstructuren en verbindingen voor langzaam verkeer tussen binnenen buitendijks gebied en over mondingen van havenbekkens, het realiseren van voorzieningen en horeca, enzovoorts. Wat betreft groen en natuur past het in de visie om aaneensluitende ecologische zones te creëren in de gebieden die getransformeerd worden van haven- en industrieel gebruik naar stedelijk gebruik. Ook het herontwikkelen en behoud van monumenten en beeldbepalende locaties wordt in de visie apart benoemd. Waar wenselijk wordt een cultuurhistorische verkenning opgesteld als onderdeel van het bestemmingsplan. In Stadshavens Rotterdam zijn op dit moment totaal 5 rijks- en gemeente monumenten te vinden, waarvan er 4 in het Merwe-Vierhaven gebied te vinden zijn en 1 in het Rijn- Maashaven gebied. 7 Wel staat RDM-Heijplaat op de nominatie om een beschermd stadsgezicht te worden. Harde cijfers Als we kijken naar de harde cijfers wat betreft de ruimtelijke kwaliteit van Stadshavens (zie tabel 1 en 11) zien we dat de Waal-Eemhaven goed scoort op het aantal m2 openbaar groen en het aantal bomen. Als we echter kijken naar deze aantallen afgezet tegen de totaal oppervlakte van het gebied, zien we dat de Rijn-Maashaven beter scoort. Ditzelfde geldt voor het gemiddeld aantal bomen in openbaar gebied (zie figuur 19, 2 en 21). Verwacht wordt dat door de transformatie van haven- naar stedelijk gebied bijvoorbeeld in het Merwe-Vierhavensgebied op lange termijn het gemiddeld aantal m2 openbaar gebied of het aantal bomen per hectare zal toenemen. Totaal oppervlak Stadshavens in ha en % RDMH water 13 ha 7% RDMH land 1 ha 6% WE land 79 ha 41% WE water 418 ha 24% MW4H water 84ha 5% MW4H land RM water 93 ha RM land 5% 79 ha 4% 133 ha 8% Figuur 19. Totaal oppervlakte land per gebied in ha 7 Bron: In het Merwe-Vierhaven gebied gaat het om: Katoenveem, Rotterdamse Citrusveiling, Haka-gebouw, Thomsens Havenbedrijf. In het Rjin-Maashaven gebied gaat het om: Pakhuis Santos. 23

25 Gemiddeld aantal bomen per hectare land Aantal m2 openbaar groen per hectare land 7,9 2,9 MW4H RM MW4H RM,8 16, WE RDMH WE RDMH Figuur 2. Gemiddeld aantal bomen per hectare land Figuur 21. Aantal m2 openbaar groen per hectare land Totaal oppervlakte land per gebied in ha Totaal oppervlakte water per gebied in ha Merwe- Vierhavens Rijn- Maashaven Waal- Eemhaven RDM- Heijplaat Totaal Openbaar groen in m Aantal m2 openbaar groen per hectare land Aantal bomen in openbare ruimte 48, ,95 224,58 673,35 377, Gemiddeld aantal 2,9 16,,8 7,9 2,9 bomen per hectare land % winkels in plinten,1,,1, n.v.t. Tabel 1. Overzicht cijfers Ruimtelijke Kwaliteit Stadshavens Rotterdam 24

26 Merwe- Vierhavens Rijn- Maashaven Waal- Eemhaven RDM- Heijplaat Aantal voorzieningen per soort Detailhandel (geen auto s en motorfietsen) Eet- en Drinkgelegenheden Kunst, cultuur, sport en recreatie Totaal Detailhandel (geen auto s en motorfietsen) Eet- en drinkgelegenheden Kunst, cultuur, sport en recreatie Totaal Detailhandel (geen auto s en motorfietsen) Eet- en drinkgelegenheden Kunst, cultuur, sport en recreatie Totaal Detailhandel (geen auto s en motorfietsen Eet- en drinkgelegenheden Kunst, cultuur, sport en recreatie Totaal Tabel 11. Aantal voorzieningen per deelgebied Wat betreft de score op de productnormeringen van Schoon en Heel scoren zowel RDM- Heijplaat als de Rijn-Maashaven op Heel consequent een 4 en op schoon een 4 of 5, wat betekent dat het schoon- en heelniveau door de jaren heen hoog (4) of zelfs zeer hoog (5) is. 8 Aanbod kantoren, bedrijfsruimte en winkels Een belangrijke indicator voor de ruimtelijke kwaliteit is het aanbod van kantoor-, bedrijfs- en winkelruimte. In tabel 12 is het aantal vierkante meters aanbod weergegeven, uitgesplitst naar de verschillende soorten ruimtes. Deze cijfers zijn gebaseerd op gegevens van makelaars. Het aanbod, de ruimte die door makelaars te huur of te koop wordt aangeboden, is deels leegstand en deels ruimte waarvoor nog wel een gebruiker is, maar waarvoor een nieuwe gebruiker gezocht wordt (bijvoorbeeld omdat de huidige gebruiker binnenkort vertrekt). Opvallend in tabel 12 is het lage aanbod m2 winkelruimte. Dit is deels te verklaren door de havengerelateerde industriële focus van de verschillende gebieden. Een mogelijke andere verklaring hiervoor kan zijn dat een deel van de winkelruimte in deze cijfers tot bedrijfsruimte wordt gerekend. 8 Dit wordt gemeten door middel van een gestandaardiseerde werkwijze, wat leidt tot een score op een schaal van 1 t/m 5, waarbij 5 heel erg schoon is, en 1 erg vervuild. Dezelfde meetmethode wordt toegepast voor heel. 25

27 Een ander opvallend cijfer is het aanbod in m2 in de Waal-Eemhaven. Als we echter kijken naar het percentage aanbod is dit relatief gezien in de Waal-Eemhaven een minder groot aanbod dan in Merwe-Vierhavens (zie tabel 13). bedrijfsruimte kantoorruimte winkelruimte Totaal Merwe-Vierhavens Rijn-Maashaven Waal-Eemhaven RDM-Heijplaat Totaal Tabel 12 Aantal m2 verhuurbaar oppervlak wat door makelaars wordt aangeboden Bron: Navigator Werklocaties 213 bedrijfsruimte kantoorruimte winkelruimte Merwe-Vierhavens 25,5 % 6,9 % - Rijn-Maashaven,2 % -,4 % Waal-Eemhaven 15,5 % 9,6 % - RDM-Heijplaat - 8,4 % - Tabel 13 Het percentage aanbod per soort ruimte per gebied Belevings cijfers Ook als we kijken naar de tevredenheid van de bewoners van de Rijn-Maashaven en RDM-Heijplaat wat betreft de ruimtelijke kwaliteit zien we dat op de meeste onderwerpen het grootste deel van de bewoners heel tevreden is. (zie tabel 14) Er zijn hier echter twee uitschieters te zien, dat er maar een klein deel van zowel de bewoners van de Rijn- Maashaven als de bewoners van RDM-Heijplaat heel tevreden is met de singels, sloten en vijvers en op RDM-Heijplaat maar een klein deel tevreden is met de voorzieningen in de buurt. Dit is in overeenstemming met het objectief aantal voorzieningen. In RDM- Heijplaat zijn er in verhouding veel minder voorzieningen dan in de andere stadshavensgebieden (zie tabel 11). Rijn-Maashaven Uitzicht Onderhoud woning 72 6 Onderhoud blok Onderhoud buurt Kijkgroen 8 67 Gebruiksgroen Singels, sloten, vijvers 39 2 Eigen woning Voorzieningen in de buurt 69 3 RDM-Heijplaat Waardering bebouwing Tabel 14 Percentage bewoners dat heel tevreden is met bovengenoemde onderwerpen 9 Het percentage bewoners dat het helemaal eens is met de stelling dat gebouwen en huizen in de buurt er aantrekkelijk uit zien. 26

28 Een ander subjectief cijfer is de beleving van veiligheid in het stadshavensgebied. In tabel 15 wordt zichtbaar dat het grootste deel van de ondernemers binnen de verschillende stadshavensgebieden zich altijd veilig voelt. Ook de bewoners van de Rijn- Maashaven en RDM-Heijplaat geven een hoog rapport cijfer aan de veiligheid van het gebied. Merwe- Vierhavens Rijn- Maashaven Waal- Eemhaven Veiligheidsindex Veiligheidsgevoel binnen bedrijf 11 Veiligheidsgevoel omgeving bedrijf 9 Tabel 15 Veiligheidsbeleving van bewoners en ondernemers RDM- Heijplaat Conclusies/aanbevelingen Op basis van de cijfers die in dit hoofdstuk aan de orde zijn gekomen, kunnen we de volgende conclusies trekken: Hoewel de Waal-Eemhaven het gebied is met grootste oppervlakte, heeft de Rijn- Maashaven relatief gezien de meeste bomen en het grootste deel openbaar groen. Tussen 29 en 213 is het aantal voorzieningen in het Merwe-Vierhavensgebied het sterkst toegenomen (met 6 vestigingen), en alleen in RDM-Heijplaat is een afname van het aantal voorzieningen te zien (met 2 vestigingen). Dat is ook terug te zien in de tevredenheidcijfers van RDM-Heijplaat. Maar 3% van de bewoners is heel tevreden met de voorzieningen in de buurt. Als we kijken naar het aanbod bedrijfs-, kantoor- en winkelruimte is te zien dat het grootste aanbod te vinden is in de Waal-Eemhaven. Dit is echter te verklaren door de grootte van het gebied. Relatief gezien is het grootste aanbod te vinden in het Merwe-Vierhavensgebied. Op lange termijn wordt verwacht wordt dat deze indicatoren bij het (verder) herontwikkelen van de gebieden ook zullen veranderen. Als het Merwe-Vierhavensgebied bijvoorbeeld steeds meer een woonfunctie krijgt, wordt verwacht dat het gebied bijvoorbeeld groener zal worden en er ook meer voorzieningen in het gebied zullen komen. 1 Rapportcijfer op een schaal van 1-1, gebaseerd op uitvraag aan bewoners. 11 Het percentage ondernemers dat zich in of in de omgeving van de vestiging nooit onveilig voelt. 27

29 Total Bijlage 1. Gas- en elektriciteitsverbruik en CO2 uitstoot per deelgebied 25 2 gemiddelde CO2 uitstoot alle objecten (particulier +zakelijk in kg MW4H RM WE RDMH 3 gemiddeld gasverbruik alle objecten (particulier +zakelijk in m3) MW4H RM WE RDMH Total jaar gemiddeld elektriciteitsverbruik alle objecten (particulier +zakelijk in kwh MW4H RM WE RDMH jaar 28

30 gemiddeld gasverbruik particuliere objecten in m3 gemiddeld gasverbruik zakelijke objecten in m MW4H RM 4 3 MW4H RM 6 WE 2 WE 4 2 RDMH 1 RDMH Total Total jaar jaar gemiddeld elektriciteitsverbruik particuliere objecten in kwh gemiddeld elektriciteitsverbruik zakelijke objecten in kwh Total MW4H RM WE RDMH Total jaar MW4H RM WE RDMH gemiddeld CO2 uitstoot particuliere objecten in kg Total jaar MW4H RM WE RDMH gemiddeld CO2 uitstoot zakelijke objecten in kg Total jaar MW4H RM WE RDMH 29

31 Bijlage 2. Beschrijving/indeling maritieme dienstverlening 3

32 31