CO 2 Opslag, monitoring en veiligheid
|
|
- Michiel Verbeke
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 CO 2 Opslag, monitoring en veiligheid 4 de Nationaal Symposium CCS Driebergen, 15 april 2009 Ton Wildenborg
2 Partners
3 De volgende onderwerpen wil ik presenteren: Kernvragen CO 2 -opslag Opslagcapaciteit en rangschikking Risicobeheersing Risicoanalyse Experimenten Monitoringtechnieken Boorgatafdichting Ontwikkeling opslagopties ECBM Aquifers Pilots & demos De Lier gasveld K12-B gasveld Vooruitblik
4 Inleiding CO 2 opslag Hoeveel CO 2 kan per tijdseenheid worden geïnjecteerd (injectiviteit)? Hoeveel CO 2 kan worden opgeslagen (capaciteit)? Blijft het CO 2 opgeslagen (insluiting)? Risicobeheersing gedurende alle fasen van de levenscyclus van een opslagfaciliteit
5 Opslagcapaciteit Nederlandse gasvelden (ex Groningen gasveld) & andere opties 1144 Mt 1616 Mt
6 Voorevaluatie van Nederlandse opslagreservoirs Methodologisch raamwerk voor het evalueren en rangschikken van potentiële CO 2 - opslagreservoirs in Nederland 3 criteria: Potentiële opslagcapaciteit, opslagkosten en benodigde inspanning voor risicobeheersing 176 potentiële reservoirs geëvalueerd
7 Voorevaluatie: Benodigde inspanning voor risicobeheersing Categorie A 43 reservoirs bestaande uit gasvelden met een potentiële capaciteit van 541 Mt waarvan 60% beschikbaar is voor 2020 en 60% zich onder het vasteland bevindt. Categorie B 83 reservoirs bestaande uit gasvelden, een enkel olieveld en enkele aquifers met een potentiële capaciteit van 1837 Mt waarvan 68% beschikbaar is voor Categorie C 50 reservoirs voornamelijk in aquifers (83%) met een potentiële capaciteit 801 Mt waarvan 96% voor 2020 beschikbaar is C B A Average Scores (scale 1 to 100) A: Scores 82 B: C: Scores 70
8 Risicobeheersing: Risicoanalyse Scenariomethode voor risicoanalyse 1. Identificatie van scenario s: Efficiënte methode op basis van expertelicitatie voor bereiken consensus over mogelijke CO 2 migratiescenario s Onderbouwt betrouwbaarheid op basis van transparante en verifieerbare aanpak Is gebruikt als audit gereedschap voor ontwikkeling regelgeving en evaluatie geschiktheid van opslagreservoirs (o.a. De Lier casus)
9 Risicobeheersing Gesteente-mechanische experimenten Maximale uitzetting of compactie van typische gasreservoirs zal rond 1% zijn net als compactie bij gaswinning CO 2 reduceert lange termijn compactie (kruip) van zandsteenreservoirs Minder dan 5-15% van geïnjecteerd CO 2 zal in mineralen terecht komen over jaar De rest blijft in de poriën en het poriewater opgesloten Afdichting van reservoir (integriteit afsluitende laag) blijft dus belangrijk! Anhydriet boven de gasreservoirs blijft goed dicht en stabiel Cement in boringen wordt minder permeabel door reactie met CO 2 ; breuken dichten vanzelf
10 Risicobeheersing: Monitoring-technieken Monitoring techniek hangt af van geologische structuur, doel, duur, beschikbare infrastructuur en kosten/baten Beschikbare technieken: Directe meting, temperatuur, druk, mineraalsamenstelling, isotopenanalyse, boorgatmetingen, zwaartekrachtsmetingen, geodetische metingen, electromagnetische metingen, seismische technieken en samengestelde technieken Lucht Water Oppervlaktesysteem Bodem Afdeklagen, breuken en boringen Achtergrondsysteem Afsluitende laag Reservoir Reservoirsysteem
11 Seismische tomografie tussen boringen Waardevolle informatie voor het volgen van de CO 2 pluim in het reservoir Methode werkt beter in dikke zandlagen dan in dunne koollagen Door sterke absorptie van golfernergie in koollagen moeten opnamekenmerken worden aangepast Dunne lagen met kleine snelheidsveranderingen kunnen worden herkend met imaging technieken als snelheid niet abrupt verandert en variatie beperkt is Ultrasone bron Monster Ontvanger
12 Risicobeheersing: Boorgatafdichting Het visceuze gedrag van steenzout dat boven reservoirs aanwezig kan zijn, kan helpen om boorgaten af te sluiten. Een lange sectie van de stalen casing wordt weggefreesd waarna door natuurlijke kruip het boorgat wordt dichtgedrukt. wellbore radius [m] Vermalen zout Crushed salt backfill Verwijder Removed section deel time [days]
13 Ontwikkeling van opslagopties: ECBM (I) Geïnjecteerd CO 2 vervangt CH 4 geadsorbeerd aan kool Vrijkomende CH 4 wordt geproduceerd CO 2 is opgeslagen door adsorptie aan kool Microporiënsysteem: Sorptieprocessen aan kooloppervlak Matrix blok: Bepaalt diffusie Cleat-systeem: Bepaalt doorlatendheid
14 Ontwikkeling van opslagopties: ECBM (II) Relatief lage doorlatendheid beperkt injectiviteit: horizontale/multilaterale nodig om injectiviteit te verbeteren CO 2 opslag in kool blijft interessant omdat het in de secundaire fase van CH 4 -winningsprojecten wereldwijd kan worden toegepast. Factoren die grootschalige toepassing in Nederland in de weg staan zijn de competitie met andere toepassingen en afwezigheid van CBM-industrie en infrastructuur. Kleinere niches in Nederland, zoals in Limburg, zouden in sneller tempo kunnen ontwikkelen.
15 Ontwikkeling van opslagopties: Aquifers Ruimte met merkbare drukverandering mede in beschouwing genomen Functie van samendrukbaarheid van gesteente en vloeistof Drukopbouw is beperkende factor 100 Available Space Free Free CO CO 2 Used Space Brine Effected Space Spill point defines max. entrapment Relative pressure increase [bar] md - 40 years 800 md - 40 years 3200 md - 40 years 200 md years 800 md - 80 years 3200 md - 60 years Cross-sectional distance [km]
16 Project in voorbereidingsfase: De Lier gasveld Uitgebreide evaluatie uitgevoerd naar geschiktheid gasveld voor CO 2 -opslag Geologische kenmerken geschikt voor CO 2 -opslag Kenmerken boringen punt van zorg waarvoor preventieve maatregelen noodzakelijk werden geacht Slechte toegankelijkheid van de boringen deed NAM besluiten om deze locatie niet verder te ontwikkelen voor CO 2 -opslag Stalen casing Cement plug Naar dieper reservoir CO 2 Primair cement
17 Project in bedrijfsfase: K12-B gasveld Monitoring reservoir met tracers Oplosbaarheid van CO 2 >> CH 4 en tracers Vertraging van CO 2 Goede overeenkomst tussen reservoirmodel en metingen Concentratie CO 2 van 13% opgelopen tot meer dan 20% Totale hoeveelheid geinjecteerd CO 2 : 50 kton Opnieuw geproduceerd CO 2 : 7.4 kton Netto opgeslagen CO 2 : 42 kton Tracer Production Rate [l/l] 9.E-10 8.E-10 7.E-10 6.E-10 5.E-10 4.E-10 3.E-10 1,3-PDMCH tracer PMCP tracer % CO2 B1 CO2 obs K12-B5 - Producer K12-B1 - Producer K12-B6 - Injector Incremental CO 2 Production [%] 2.E E E /1/05 1/1/06 1/1/07 1/1/08 1/1/09 Time [date]
18 Vooruitblik Opschaling van pilots naar grootschalige opslag Integratie van alle componenten in de CCS keten Standaardisatie van risicobeheersing Ontwikkeling monitoringsystemen
Risico's en veiligheid
Risico's en veiligheid Nationaal Symposium Schoon Fossiel voor Nederland Mart van Bracht, Directeur Kennis, TNO B&O Infrastructuur voor schoonfossiele energie Risicobeheersing Operationele fase Post-operationele
Nadere informatieOndergrondse Ruimte in Beeld
Ondergrondse Ruimte in Beeld Op weg naar een onderbouwde beslissing S.F. van Gessel TNO Advisory Group Economic Affairs Bouwstenen Bouwstenen TNO TNO Structuurvisie Structuurvisie Overheid Overheid Realisatie
Nadere informatieEven voorstellen. Auke Barnhoorn
Even voorstellen Auke Barnhoorn Universitair Docent in Petrofysica Department of Geoscience and Engineering Faculteit van Civiele Techniek en Geowetenschappen TU Delft 8 jaar in buitenland gewoond Nu 5
Nadere informatieMonitoring waterinjectie Borgsweer jaarrapportage 2015
Monitoring waterinjectie Borgsweer jaarrapportage 2015 kenmerk EP201602200675 d.d. 31 maart 2016 Dit rapport geeft invulling aan de rapportage-eisen uit de volgende vergunningen: - Milieuvergunning Borgsweer
Nadere informatieVan Schoonebeek tot schaliegas. Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015
Van Schoonebeek tot schaliegas Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13 december 2015 Aardbevingen in Groningen Van Schoonebeek tot schaliegas Jan Dirk Jansen Leidse Winterlezing Naturalis, 13
Nadere informatieAardbevingen en gaswinning. Bernard Dost KNMI
Aardbevingen en gaswinning Bernard Dost KNMI Aardbevingen in Nederland (1300-2013) Natuurlijke aardbevingen Rood: 1980-2013 Roze: 1904-1980 Licht roze: 1986
Nadere informatieNAM UGS Norg. Presentatie 9 september UGS NORG BRON VAN ONZE ENERGIE
Presentatie 9 september UGS NORG 1 Mei 2015 Agenda 1. Schade aan panden in Steenbergen e.o. 2. Opslagplan Norg - reservoirdruk 3. Vragen 2 Mei 2015 Schade aan panden in Steenbergen 1/2 NAM onderzoekt de
Nadere informatieTrillingen in het Noorden: De oorzaak van bodemdaling en aardbevingen in Groningen
Leidse Winterlezing 11 November, 2018 Trillingen in het Noorden: De oorzaak van bodemdaling en aardbevingen in Groningen Prof. Chris Spiers Hoge Druk en Temperatuur Laboratorium (HPT Lab) Faculteit Geowetenschappen
Nadere informatieBourtange zoutpijler Bourtange Legenda
Bourtange zoutpijler Bourtange Legenda Zoutpijlers mogelijk geschikt voor cavernes >300m hoog Mogelijk geschikt voor aanleg lage cavernes 0 15 30 60 km Voorwoord Dit informatieblad geeft een technische-geologisch
Nadere informatieGeachte mevrouw Franke,
Retouradres:, Aan de griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie T.a.v. mevrouw drs. M.C.T.M. Franke Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG 2500EA Onderwerp Rondetafelgesprek inzake
Nadere informatieWat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?
Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de
Nadere informatieMeer (dan) warmte onder Delft
MV KIVI Caspar lezing 2012: Meer (dan) warmte onder Delft Chris den Boer Stichting Delft Aardwarmte Project 25 April, 2012 DAP 3-O s bijvangst Injectiviteit Introductie stichting DAP Opgericht door Mijnbouw
Nadere informatieGasvondst Slochteren-1 (1959) De Wereldreis van Nederland 550 miljoen jaar geleden - nu. Bron: SPB Atlas, 2011 Bron: Berendsen 2004 6!
Bevingen in Hoe zit dat nu? Gasvondst Slochteren-1 (1959) NL Gas Productie Slochteren Rien Herber Infoversum, 22 november Source: EBN 2010 Rotliegend Zandsteen Reservoir De Wereldreis van Nederland 550
Nadere informatieCO 2 OPSLAG IN DE (ZEE)BODEM. CO 2, geothermie, H 2 Dr. F.P. Neele
CO 2 OPSLAG IN DE (ZEE)BODEM CO 2, geothermie, H 2 Dr. F.P. Neele CO 2 OPSLAG IN DE (ZEE)BODEM CO 2 opslag Waarom? Hoe? Waar? Geothermie, H 2 opslag 2 3 PARIJS AKKOORD Holding the increase in the global
Nadere informatieStudie naar het tijdsafhankelijke gedrag van diepe bodemdaling in de Waddenzee
NAM publicatie EP2015006213071 Studie naar het tijdsafhankelijke gedrag van diepe bodemdaling in de Waddenzee Achtergrond en onderzoek Op zo n 2 tot 4 km diep in de Nederlandse bodem zit aardgas. Meestal,
Nadere informatieOPLEGNOTITIE OVER GEVOLGEN VAN HET ONTWERPBESLUIT VAN HET KABINET OP AARDBEVINGEN
OPLEGNOTITIE OVER GEVOLGEN VAN HET ONTWERPBESLUIT VAN HET KABINET OP AARDBEVINGEN AANLEIDING Op vrijdag 17 januari 214 heeft NAM op vijf productielocaties rond de productie zoveel mogelijk teruggebracht.
Nadere informatieSamenvatting. Figuur 1: Onderzoeksgebied in paars
Samenvatting Geothermie duurzame energiebron De lat voor verduurzaming in de woningbouw, tuinbouw en industrie ligt hoog. Het blijkt uit onderzoek en praktijk dat geothermie een zeer kosteneffectieve manier
Nadere informatieDIEPE GEO-THERMIE-LOGIE. Geologie van de Nederlandse ondergrond in een flits Drs. H.F. Mijnlieff
DIEPE GEO-THERMIE-LOGIE Geologie van de Nederlandse ondergrond in een flits Drs. H.F. Mijnlieff KENNIS & KUNDE Kennis -Socratische wijsheid: hoe meer je weet, hoe meer je weet dat je niks weet, -Dunning-Krugereffect
Nadere informatieSamenvatting. Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant
1 Samenvatting Geothermische energie uit Trias aquifers in de ondergrond van Noord-Brabant De gemeenten Breda, Tilburg en Helmond hebben in samenwerking met de Provincie Noord-Brabant, Brabant Water en
Nadere informatieGeothermie. Wat is Geothermie? 1. Hoe het werkt en hoe veilig het is. 2. Mogelijkheden in de regio Helmond. Flank van de Roerslenk zit onder Helmond
Geothermie Wat is Geothermie? 1. Hoe het werkt en hoe veilig het is 2. Mogelijkheden in de regio Helmond Flank van de Roerslenk zit onder Helmond Er is veel interesse voor energie met een konstante prijs:
Nadere informatieAMESCO Algemene Milieu Effecten Studie CO 2 -opslag. Publieke samenvatting. Juli 2007
AMESCO Algemene Milieu Effecten Studie CO 2 -opslag Publieke samenvatting Juli 2007 Inhoud 1 Inleiding 1 1.1 Aanleiding voor dit project 1 1.2 Doel van het project 2 1.3 Afbakening 3 1.4 Leeswijzer 3 2
Nadere informatieHierbij bieden wij u het rapport Recent developments on the Groningen field in 2015 aan (rapportnummer TNO-2015 R10755, dd. 28 mei 2015).
Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA Utrecht Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus 20401 2500 EC DEN HAAG 2500EC Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus
Nadere informatieTransport en opslag van CO 2. P. Lako
Transport en opslag van CO 2 P. Lako ECN-I--06-006 Februari 2006 Verantwoording Deze korte studie is uitgevoerd in het kader van het project Optiedocument energie en emissies 2010/2020 van ECN Beleidsstudies
Nadere informatieTechnische haalbaarheid Geologische aspecten en risico s
Technische haalbaarheid Geologische aspecten en risico s Jan Tel 23 September 2013 Aardwarmte (Diepe Geothermie) Extractie van warmte / grondwater uit de diepe ondergrond Warmteproductie en/of electriciteitsproduktie
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus EC DEN HAAG 2500EC. Geachte heer Jongerius,
Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA Utrecht Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt T.a.v. de heer P. Jongerius Postbus 20101 2500 EC DEN HAAG 2500EC Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus
Nadere informatieVermilion Informatieavond aardgasproductie Langezwaag
Vermilion Informatieavond aardgasproductie Langezwaag Datum: 27 Januari 2015 Plaats: Café De Knyp, De Knipe Inleiding De informatieavond vond plaats in het café De Knyp te De Knipe. De avond werd geopend
Nadere informatieWinschoten zoutpijler. Winschoten
Winschoten zoutpijler Winschoten Voorwoord Dit informatieblad geeft een technische-geologisch overzicht van individuele zoutpijlers binnen de Zechstein Groep in Noord Nederland. Per zoutpijler, waarbij
Nadere informatieKennis Agenda: onderzoek Testwater. Guido Bakema, IF Technology 15 november 2016
Kennis Agenda: onderzoek Testwater Guido Bakema, IF Technology 15 november 2016 Probleemstelling vanuit huidige praktijk van opslag en afvoer testwater Sterk wisselend en onduidelijk juridisch kader Lange
Nadere informatieToepassing van wet- en regelgeving voor de diepe ondergrond
Toepassing van wet- en regelgeving voor de diepe ondergrond Pieter Jongerius De Mijnbouwwet 2 1 De Mijnbouwwet Invloedssfeer Wat is de diepe ondergrond? 100 m 500 m ~ 5 km 3 De Mijnbouwwet Vergunningen
Nadere informatieInformatiebladen opslag
Informatiebladen opslag Voorwoord, disclaimer 1. Beschrijving a. Algemeen b. Opslagruimten in de diepe ondergrond c. Overzicht opslagruimte in diepe ondergrond d. Soorten opslag en buffering 2. Potentieel
Nadere informatie7.1 Conclusies. De bevindingen van het onderzoek kunnen als volgt worden samengevat:
Chapter 7 127 Fysische en chemische gevolgen van onzuiverheid van de gassamenstelling voor de berging van CO 2 in uitgeputte olie- en gas-reservoirs en in zoute watervoerende lagen. 7.1 Conclusies Afvalgassen
Nadere informatieAssessment of Subsidence based on Production Scenario Basispad Kabinet
Assessment of Subsidence based on Production Scenario Basispad Kabinet June 2018 By Dirk Doornhof and Onno van der Wal EP201806209337 Dit rapport is een weerslag van een voortdurend studie- en dataverzamelingsprogramma
Nadere informatieInformatiebladen aardwarmtewinning
Informatiebladen aardwarmtewinning Voorwoord, disclaimer 1. Beschrijving a. Algemeen b. Winning met aardwarmtedoubletten c. Warmtekrachtcentrales (EGS) 2. Potentieel in Nederland a. Vergunningen b. Geotechnische
Nadere informatieARUP studie Groningen 2013
ARUP studie Groningen 2013 Strategie voor structurele versteviging van gebouwen Nederlandse samenvatting Issue 17 januari 2014 Nederlandse samenvatting 1 Inleiding Dit rapport omvat een samenvatting van
Nadere informatieLeeswijzer Actualisatie Winningsplan Bergen II
Leeswijzer Actualisatie Winningsplan Bergen II Oktober 2017 Inhoud 1. TAQA in de regio Alkmaar... 2 2. Winning aardgas sinds 1972: het winningsplan... 2 3. Trillingen... 3 4. Bodemdaling... 4 5. Overige
Nadere informatieHorizontaal gestuurd boren en de omgeving. Henk Kruse
Horizontaal gestuurd boren en de omgeving Henk Kruse Oktober 2014 Deltares is een Nationaal Instituut 1000039.005 Instituut voor research en consultancy Ondergrondse Infrastructuur Sleufloze technieken
Nadere informatieLes Ons gas raakt op
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Ons gas raakt op Werkblad Les Ons gas raakt op Werkblad Aardgas bij Slochteren In 1959 deed de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in opdracht van de regering een proefboring
Nadere informatieWATERINJECTIE >>> ZOUTOPLOSSEN >>> EXTREME GEVOLGEN!
Technische Beschrijving : maart 2016 WATERINJECTIE >>> ZOUTOPLOSSEN >>> EXTREME GEVOLGEN! Inhoud beschrijving : 2. Extreem Gevaarlijk (beschrijving). 3. Platte grond van de 3 Twente gasvelden. 4. Groote
Nadere informatiePresentatie. Optimal choice of Well Materials For the Dutch Research Agenda / Kennisagenda Aardwarmte
Presentatie Optimal choice of Well Materials For the Dutch Research Agenda / Kennisagenda Aardwarmte Ministerie van Economische Zaken en Kas als Energiebron (Ministry of EA, LTO Glaskracht Nederland) Projectnummer:
Nadere informatieDatum 18 juni 2018 Betreft Beantwoording vragen naar aanleiding van ontwerpinstemmingsbesluit winningsplan Pieterzijl Oost
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401
Nadere informatieGrootschalige energie-opslag
Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien TenneT participeert in
Nadere informatieGrootschalige energie-opslag
Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien Uitgebreid onderzoek
Nadere informatiePerspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas
Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl
Nadere informatieOndergrondse opslag van aardgas. Locaties Grijpskerk en Langelo
Ondergrondse opslag van aardgas Locaties Grijpskerk en Langelo Ondergrondse opslag van aardgas Elke dag voldoende aardgas voor iedereen. Het lijkt de normaalste zaak van de wereld, maar dat is het niet.
Nadere informatieHoogeveen zoutpijler. Hoogeveen
Hoogeveen zoutpijler Hoogeveen Voorwoord Dit informatieblad geeft een technische-geologisch overzicht van individuele zoutpijlers binnen de Zechstein Groep in Noord Nederland. Per zoutpijler, waarbij de
Nadere informatieWinningsplan Groningen 2013: advies Staatstoezicht op de Mijnen
Staatstoezicht op de Mijnen Winningsplan Groningen 2013: advies Staatstoezicht op de Mijnen KNAW-MINISYMPOSIUM AARDGASWINNING EN AARDBEVINGEN IN GRONINGEN Amsterdam 27 maart 2014 1 Waar gaat het over?
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving t.a.v. Postbus 20401 2500 EK
Nadere informatieDiepe geothermie Nationaal Onderzoek Programma Geothermie (NOPG) Waarom geothermie en waarom het NOPG?
Diepe geothermie Nationaal Onderzoek Programma Geothermie (NOPG) Breed inzetbare goedkope duurzame energie Waarom geothermie en waarom het NOPG? In geothermie worden meerdere toepassingen onderscheiden
Nadere informatieHooghalen zoutpijler Hooghalen Legenda
Hooghalen zoutpijler Hooghalen Legenda Zoutpijlers mogelijk geschikt voor cavernes >300m hoog Mogelijk geschikt voor aanleg lage cavernes 0 15 30 60 km Voorwoord Dit informatieblad geeft een technische-geologisch
Nadere informatieBodemdaling en gaswinning
Bodemdaling en gaswinning J.M. Marquenie en D. Doornhof Foto: Ineke Katerberg 1 1. Bodemdaling 1.1. Korte beschrijving van de winning De gasvelden zijn gelegen op een diepte tussen de 3300 en 3600 meter
Nadere informatieOnderzoek binnen thermische systemen. Martijn van Essen
Onderzoek binnen thermische systemen Martijn van Essen Technische potentiëlen Maatregel Passief huis: aanpak isolatie schil, glas, etc. WTW uit rookgas en afvalwater Warmtepompen PVT, Zonnewarmte en koeling,
Nadere informatieUltradiepe geothermie voor de industrie GEO XL. 12 september 2017 Egbert Klop
Ultradiepe geothermie voor de industrie GEO XL 12 september 2017 Egbert Klop Inhoud Het wat van ultradiepe geothermie Het waarom van ultradiepe geothermie voor de industrie Het hoe van het GEO XL-concept
Nadere informatieWinningsplannen Opeinde en Opeinde-Zuid/Middelburen
Winningsplannen Opeinde en Opeinde-Zuid/Middelburen Geografische ligging Winningsplannen Opeinde en Opeinde-Zuid/Middelburen Algemeen De winningsplannen zijn beide geactualiseerd om verschillende redenen:
Nadere informatieGeothermie als Energiebron
Geothermie als Energiebron Even voorstellen: Paul Mast -- Geoloog Johan de Bie --Technical Sales manager ESPs Ynze Salverda -- BD Analist Er zijn verschillende vormen van duurzame energie. Daarvan is geothermie
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken. De Minister van Economische Zaken. Directie Energie en Omgeving. Postbus EK DEN HAAG
/ Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving Postbus 20401 2500 EK DEN
Nadere informatie1- ZOUTKOEPELS ALS ONDERZOEKSOBJECT
1- ZOUTKOEPELS ALS ONDERZOEKSOBJECT In Nederland komen volgens verschillende onderzoeken nu nog zeven zoutkoepels in aanmerking voor de berging van radioactief afval: Ternaard in Friesland, Pieterburen
Nadere informatieOnderzoek naar aardbevingen en de relatie met activiteiten in de ondergrond
Onderzoek naar aardbevingen en de relatie met activiteiten in de ondergrond André Niemeijer Experimentele gesteentedeformatie /HPT Lab Faculteit Geowetenschappen Universiteit Utrecht Een aardbeving is
Nadere informatieOndergrondse zoetwateropslag Greenport Boskoop Marcel Paalman, Boskoop, 4 februari 2014
Ondergrondse zoetwateropslag Greenport Boskoop Marcel Paalman, Boskoop, 4 februari 2014 Inhoud Algemeen Ondergrondse waterberging: Pilots: verticaal putsysteem horizontaal putsysteem Geschiktheid Boskoop
Nadere informatieBRON VAN ONZE ENERGIE
NAM Aardgas + Martin de Boer, projectleider Henk Heeringa, communicatieadviseur Dinsdag BRON VAN ONZE ENERGIE 1 Agenda - Wie is NAM - Introductie in het Aardgas+ project - Film - Uitdagingen en (initiële)
Nadere informatieToepassing van boorgatmetingen bij geothermische projecten. Toegevoegde waarde voor de geothermie-operator en anderen.
Toepassing van boorgatmetingen bij geothermische projecten Toegevoegde waarde voor de geothermie-operator en anderen. Inhoud 1. Introductie Wouter van Leeuwen 2. Boorgatmetingen: een overzicht 3. Doelen
Nadere informatieGeologie voor geothermische warmtewinning. Masterclass Houten 7 mei 2014 Richard Rijkers
Geologie voor geothermische warmtewinning Masterclass Houten 7 mei 2014 Richard Rijkers Agenda Hoe krijg ik goede geologische informatie voor een betrouwbaar geothermisch reservoirmodel? Met welke risico
Nadere informatieDe Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA s-gravenhage. Datum 15 juni 2012
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 2513 AA s-gravenhage Datum 15 juni 2012 Betreft Beantwoording vragen mededeling Roadmap energie
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
> Retauradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Bezoekadres Henri Faasdreef 312 Directie Energie en Omgeving 2492 JP Den Haag T 070 379 8400
Nadere informatieInfrastructure Outlook 2050
Amersfoort, 4 februari 2019 #1 Infrastructure Outlook 2050 Transport van elektriciteit, waterstof en groen gas in het toekomstige energiesysteem van Nederland Jarig Steringa LAN Amersfoort, 4 februari
Nadere informatieTechnische commissie. Datum 25 APR 2017 Tcbb-advies winningsplan Pieterziji-Oost. Geachte Minister,
Postbus Technische commissie > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag Techrnsche commissie Aan de Minister van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving Postadres T.a.v. V 20401 Postbus 20401
Nadere informatieSTACCATO. Nieuwsbrief voor de elektriciteitsbedrijven in Nederland over CO 2 -verwijdering, -transport en -opslag. Nummer 1, maart 2005.
STACCATO Nieuwsbrief voor de elektriciteitsbedrijven in Nederland over CO 2 -verwijdering, -transport en -opslag Nummer 1, maart 2005 Inhoud Introductie STACCATO CATO programma Peiling informatiebehoefte
Nadere informatieDe goede requirements goed bij Philips Handheld Diagnostics Venture
De goede requirements goed bij Philips Handheld Diagnostics Venture Een groeipad voor het professionaliseren van werken met requirements Edwin Schumacher Managing partner Synergio B.V. e.schumacher@synergio.nl
Nadere informatieMER Aardgas + De Wijk. Deelrapport 3: Beschrijving ondergrondse aspecten
Deelrapport 3: Beschrijving ondergrondse aspecten Meer aardgas Initiatiefnemer Nederlandse Aardolie Maatschappij BV www.nam.nl/aardgasplus Correspondentieadres Nederlandse Aardolie Maatschappij BV t.a.v.
Nadere informatieVisie elektriciteitscentrale en biomassa in de toekomst
Visie elektriciteitscentrale en biomassa in de toekomst André Zeijseink (KEMA) Biomassa Meestook Symposium, Amsterdam, 27 mei 2010 Inleiding KEMA in t kort Belangrijke energie-drivers Rol van kolen in
Nadere informatieMER Ondergrondse opslag van CO 2 in Barendrecht
MER Ondergrondse opslag van CO 2 in Barendrecht Deelrapport 3: Ondergrondse opslag (locatiekeuze, risicoanalyse en lekkagescenario s ondergrond, monitoring) Initiatiefnemer Shell CO 2 Storage B.V. Den
Nadere informatiePresentatie nieuwe concepten
Zero-emission voertuigen vragen andere aanpak, Gertjan Koornneef, Robin Vermeulen, Sam van Goethem, Robert Koffrie 2 Uitbreiding steekproefprogramma ZE bussen. Sluiten prestaties van nieuwe productaanbod
Nadere informatieCATO: de stand van zaken
CATO: de stand van zaken Erik Lysen Utrecht Centrum voor Energieonderzoek (UCE) 2e Schoon Fossiel Symposium voor Nederland Utrecht, 6 december 2006 Tussenresultaten Duurzaamheidsraamwerk opgezet om CO2
Nadere informatieRe-use & decommissioning rapport
Nederlandse versie Re-use & decommissioning rapport Begrippenlijst met iconen www.nexstep.nl 1 Inhoudsopgave 1 Putten op zee.... 3 1.1 Methoden voor ontmanteling putten op zee.... 4 2 Installaties op zee....
Nadere informatieSchaliegas, waarom de angst? Bart Vos Fenix Consulting Delft
Schaliegas, waarom de angst? Bart Vos Fenix Consulting Delft Agenda Olie & Gas Introductie Hydraulic Fracturing (fracking fraccing) Schaliegas De Angst: Media/Politiek De Toekomst Begin & Slotvraag Vragen
Nadere informatieThe Freshmaker. 1. Inleiding. 2. Beschrijving van de maatregel. 3. Hydrologische haalbaarheid Methoden Metingen Modellen. 4.
The Freshmaker 1. Inleiding 2. Beschrijving van de maatregel 3. Hydrologische haalbaarheid Methoden Metingen Modellen 4. Resultaten 1 1 Inleiding The Freshmaker Zoetwateroverschotten inzetbaar bij droogte
Nadere informatieTentamen Scheidingstechnologie: MSTTSCT 01-07-201114:00-17:00
Tentamen Scheidingstechnologie: MSTTSCT 01-07-201114:00-17:00 Het tentamen bestaat uit vijf open vragen (met subvragen). Vermeld naam en studienummer op ieder ingeleverd vel. Vermeld eenheden bij numerieke
Nadere informatieGasselte-Drouwen zoutpijler. Gasselte-Drouwen
Gasselte-Drouwen zoutpijler Gasselte-Drouwen Gasselte-Drouwen: Geografische ligging Gasselte-Drouwen: Vergunningen, Boringen, Cavernes De zoutpijler onder Gasselte-Drouwen is relatief klein, smal en spits
Nadere informatieGasopslag Bergermeer Microseismische monitoring
Gasopslag Bergermeer Microseismische monitoring Maandrapportage December 2014 Sign. Datum 22-jan-2015 Sign. Datum 22-jan-2015 D. Nieuwland B. Teuben Author Project Director Prepared Authorized INHOUD Het
Nadere informatieBasisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland
Basisinformatie aardgaswinning uit schalie in Nederland H1. Aardgas in Nederland Een Nederlandse energiebron Aardgas is de belangrijkste energiebron van Nederland. Het voorziet in bijna de helft van onze
Nadere informatieZonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013
Zonder Energieopslag geen Energietransitie Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Duurzame Energie Koepel 6 brancheorganisaties (wind, zon, bodemenergie, bio, warmtepompen,
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
Staatstoezicht op de Mijnen Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag De Minister van Economische Zaken Ministerie van Economische Zaken Directie Energie en Omgeving
Nadere informatieCompact Plus biogasinstallatie, Lierop, 600 kw
Hoe maak je biogas? Inhoud presentatie Wie en wat is Biogas Plus? Hoe werkt een biogasinstallatie? Voor wie is een biogasinstallatie interessant? Is een biogasinstallatie duurzaam? Zijn subsidies nodig?
Nadere informatieCluster Green Well Westland. Dreamteam Green Well Westland. Onderwerpen. INES Oost Brabant Thema: Aardwarmte. Project Green Well Westland
02-10-12 Onderwerpen INES Oost Brabant Thema: Aardwarmte Project Green Well Westland Inpassing aardwarmte Projectorganisa6e Organisa6emodel Lumpsum versus day- rate 1 2 Cluster Green Well Westland Even
Nadere informatieHOGE TEMPERATUUR OPSLAG VAN WARMTE IN DE ONDERGROND ONDERZOEK EN DEMONSTRATIE
HOGE TEMPERATUUR OPSLAG VAN WARMTE IN DE ONDERGROND ONDERZOEK EN DEMONSTRATIE JORIS KOORNNEEF DERDE NATIONAAL CONGRES BODEMENERGIE UTRECHT 29 JUNI 2018 GEOTHERMIE FAMILIE Ondiepe geothermische systemen
Nadere informatieInformatiebladen zoutwinning
Informatiebladen zoutwinning Voorwoord, disclaimer 1. Beschrijving a. Ontstaansgeschiedenis b. Zoutwinning door oplosmijnbouw c. Cavernes 2. Potentieel in Nederland a. Vergunningen b. Geotechnische randvoorwaarden
Nadere informatie4.2 Inzichten in de behoeften en verwachtingen van de belanghebbenden. 4.3 Het toepassingsgebied van het milieumanagementsystee m vaststellen
4 Context van de organisatie 4 Milieumanagementsysteemeisen 4.1 Inzicht in de organisatie en haar context 4.2 Inzichten in de behoeften en verwachtingen van de belanghebbenden 4.3 Het toepassingsgebied
Nadere informatieOptimaliseer uw pompsysteem op een intelligente manier. Marco Bellemans Dirk Raes
Optimaliseer uw pompsysteem op een intelligente manier. Marco Bellemans 0498926443 Dirk Raes 0498926449 LATEN WE VERDER DENKEN DAN DE POMP ALLEEN EN NEEM UW GEHELE SYSTEEM ONDER DE LOEP. Systeemvereisten/moeilijkheden
Nadere informatieAardschokken in Nederland
Meer wetenschapsnieuws van de TU Delft Colofon DI-Archief Aardschokken in Nederland Steeds duidelijker verband tussen gaswinning en lichte aardschokken 'Nederland gaat nu beter om met de erfenis van bodemdaling'
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken Directie Energiemarkt. Postbus EC S-GRAVENHAGE. Geachte
Retouradres: Postbus 80015, 3508 TA UTRECHT Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt Postbus 20101 2500 EC S-GRAVENHAGE ' Princetonlaan 6 Postbus 80015 3508 TA Utrecht www.tno.nl Datum 27
Nadere informatieSchaliegas en steenkoolgas. Prof. dr. Rudy SWENNEN Geology, Dept. of Earth & Environmental Sciences, KU Leuven
Schaliegas en steenkoolgas Prof. dr. Rudy SWENNEN Geology, Dept. of Earth & Environmental Sciences, KU Leuven Rudy.Swennen@ees.kuleuven.be Toename in vraag tegen 2030 (bevolkingsgroei met 21%) Wat is de
Nadere informatieBIOGROUT. Het toepassen van BioGrout bij een HDD boring in grind. Titel in beeld BIOGROUT
Titel in beeld BIOGROUT 1 Bestaande animatie aanpassen. We zien een drillhead door een laag grind en kiezels boren alsof het niks is. Bestaande zandlagen aanpassen naar grindstructuur HDD boring in grindlagen
Nadere informatieScotchcast. Kabelhars 2160. Productomschrijving. Toepassing. Eigenschappen. RoHS 2002/95/EC REACH 1907/2007/EC
Scotchcast Kabelhars 2160 RoHS 2002/95/EC REACH 1907/2007/EC Productomschrijving Scotchcast 2160 is een ongevulde, koud hardende, 2-componenten polyurethaan hars. De hars is ontwikkeld voor elektrische
Nadere informatieGasopslag Bergermeer Microseismische monitoring
Gasopslag Bergermeer Microseismische monitoring Maandrapportage Januari 2015 Sign. Datum 26-feb-2015 Sign. Datum 26-feb-2015 T.T. Scherpenhuijsen Author Prepared B. Teuben Project Director Authorized INHOUD
Nadere informatieCarbon Capture & Storage (CCS): Richtlijn 2009/31/EG en het Implementatietraject
Carbon Capture & Storage (CCS): Richtlijn 2009/31/EG en het Implementatietraject Prof. mr. dr. Martha Roggenkamp Groningen Centre of Energy Law (RUG) en participant Cato2 Brinkhof Advocaten, Amsterdam
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31602 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Cuylle, Steven Hendrik Title: Hydrocarbons in interstellar ice analogues : UV-vis
Nadere informatieMuriel van der Kuip (TNO) Linda Maring (Deltares) Mike Duijn (TNO) Leslie Kramers (TNO) Stichting Kennisontwikkeling Kennisoverdracht Bodem (SKB)
TNO-rapport TNO-034-DTM-2009-05075 Beleidsanalyse voor de Potentieelstudie Diepe Ondergrond Noord Nederland Confrontatie met het Provinciaal Omgevingsbeleid & Consequenties voor de Ondiepe Ondergrond Bodem
Nadere informatieMestverwerking in De Peel
Mestverwerking in De Peel Mestverwerking Jan van Hoof, Jeanne Stoks, Wim Verbruggen Maart 2012 Agenda Doel van de avond Wat is mest? Wat is het mestprobleem? Waar komt mest vandaan? Hoeveel mest is er?
Nadere informatieMinisterie van Economische Zaken
Staatstoezicht op de Mijnen Ministerie van Economische Zaken > Retouradres Postbus 24037 2490 AA Den Haag Ministerie vr che Zaken Staatstoezicht op de Mijnen Bezoekadres Henri Faasdrae 312 2492 JP Den
Nadere informatieMogelijke alternatieven voor ondergrondse opslag van gas in de zoutkoepel Pieterburen.
TNO-rapport TNO-060-UT-2011-00725 Mogelijke alternatieven voor ondergrondse opslag van gas in de zoutkoepel Pieterburen. Princetonlaan 6 3584 CB Utrecht Postbus 80015 3508 TA Utrecht www.tno.nl T +31 88
Nadere informatieAddendum Winningsplan Langezwaag - Bodemdalingsberekening
Vermilion Energy Netherlands B.V. Addendum Winningsplan Langezwaag - Bodemdalingsberekening Rev. 1.0 Door: 1 Samenvatting Dit document betreft het winningsplan Langezwaag. In de actualisatie van het winningsplan
Nadere informatie