TRAINING Illness Management & Recovery TRAININGSDAGEN 1 T/M 4

Transcriptie

1 TRAINING Illness Management & Recovery TRAININGSDAGEN 1 T/M 4

2 Inhoud 1. Trainingsprogramma bijeenkomst 1 Visie op herstel (Saxion, Lectoraat GGZ 2010) 2. Trainingsprogramma bijeenkomst 2 3. Trainingsprogramma bijeenkomst 3 4. Trainingsprogramma bijeenkomst 4

3 Training 1 Herstelgerichte zorg mbv IMR Saxion Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn & Technologie Lectoraat GGZ herstelgerichte zorg en cliënt-empowerment Voorbereiding van deelnemers op dag 1 van de training: Voorafgaand aan de training lezen de deelnemers het visiestuk lectoraat GGZ visie op herstel (2010). Deze wordt digitaal opgestuurd naar de deelnemers en wordt opgenomen in de map met trainingsmateriaal IMR (lectoraat GGZ). Dagdeel 1 Visie Kennismaking, beginsituatie deelnemers en verwachtingen Theorie herstelgerichte zorg en cliënt-empowerment (gebaseerd op visiestuk lectoraat GGZ) pauze Individuele opdracht (herstelthermometer) en subgroepopdracht: vertaling van herstelvisie naar eigen houding, vaardigheden en beleid (huidige en gewenste situatie uitwerken op schaalvraag) Dagdeel 2 Methodiek IMR en groepsdynamica Informatie methodiek IMR (twaalf modulen). Subgroepopdracht: analyse van enkele IMR modules (1, 8, 9, 10, 11) met terugkoppeling in de groep pauze Theorie groepsdynamica Evaluatie en vooruitblik volgende bijeenkomsten Bijlagen Ppt herstelgerichte zorg Invuloefening Herstelthermometer Invuloefening IMR methodiek Ppt groepsdynamica

4 Inventarisatie randvoorwaarden herstelgerichte zorg Herstelvisie van het lectoraat GGZ (2010): Cliënten GGZ moeten meer regie en zeggenschap krijgen en gebruiken om te bepalen hoe ze hun leven op verschillende levensgebieden kunnen inrichten. Herstel heeft als centraal thema zingeving op diverse levensgebieden. Aan herstel wordt gewerkt in de vierhoek cliënt naastbetrokkene ervaringsdeskundige - professional. Hiervoor heeft de professional een adequate houding en de juiste vaardigheden nodig die passen bij het herstelconcept dat leidend is in de zorg voor cliënten met een langdurende psychische aandoening. De professional heeft kennis nodig over begrippen herstel, veerkracht, sociale steun en self-efficacy, mastery en locus of control. De professional zal nauw samen werken met ervaringsdeskundigen en naast betrokkenen zodat er meer gebruik wordt gemaakt van de ervaringskennis van (ex-) cliënten en hun naasten. Cliënten, naastbetrokkenen, ervaringsdeskundigen en professionals werken samen aan het herstel, parallel aan de start van de behandeling van zijn psychiatrische aandoening en/of verslaving. Factoren die herstel bevorderen op cliëntniveau (Spaniol e.a. in: Vervaeke en ozgroep LUCAS, 2005) Keuzemogelijkheden Hoop, geloof en vertrouwen Vervullen van sociale rollen Betekenisvol netwerk Deelname aan activiteiten Juiste medicatie Ondersteuning bij praktische zaken. Houding hierbij van de hulpverlener (Droes en Plooy, 2010): Bevordert het herstel van de persoon door: heeft een attitude van hoop en optimisme Is present Gebruikt zijn professioneel referentiekader op terughoudende bescheiden wijze Maakt ruimte voor, ondersteunt het maken van en sluit aan bij het eigen verhaal van de cliënt Herkent en stimuleert het benutten van de eigen kracht van de cliënt Erkent benut en stimuleert ervaringsdeskundigheid Erkent benut en stimuleert de ondersteuning door belangrijke anderen Gericht op het verlichten van het lijden en het vergroten van eigen regie autonomie Is gericht op het terugdringen van ziekteverschijnselen door: Het ondersteunen van zelfmanagement Het toegankelijk maken en bieden van de door de cliënt gewenste behandeling Het delen in plaats van het vermijden van behandelrisico s Het ontwikkelen en toepassen van adequate bemoeizorgprocedures Bevordert door de cliënt gewenst maatschappelijk rolherstel door: Het nastreven van sociale participatie/inclusie Het bestrijden van stigma, discriminatie en uitsluiting Het waar wenselijk uitvoeren van belangenbehartiging en zorgen voor rechtsbescherming

5 Herstelgericht werken op uitvoeringsniveau en beleidsniveau Herstelgericht werken vanaf dag 1: herstelgerichte methodiek / methoden / instrumenten / onderzoeksinstrumenten / gesprekstechnieken. Inzetten van ervaringskennis / deskundigheid van de cliënt Samenwerking tussen cliënt naastbetrokkenen professionals ervaringsdeskundigen (Visie Lectoraat GGZ, 2010) Cliëntparticipatie in behandel- en begeleidingsplan Terugdringing van dwangmaatregelen, zelfbepaling in crisissituaties Toegankelijk aanbod Herstelwerkgroepen en lotgenotencontact (ROPI, 2010).

6 Lectoraat GGZ. Training Totaal Herstelgerichte zorg mbv IMR Dag 1 Visie op herstel en IMR Welke nieuwe elementen zie je in de modulen 1, 8, 9,10,11? Welke overlap zie je? En onder welke methode, instrument of techniek valt dit van wat je nu gebruikt? Welke meerwaarde zie je in IMR als geheel?

7 Herstelthermometer Doel: persoonlijke reflectie (welke houding, ervaringen en ideeën heb je rondom herstel) en aansluitend uitwisseling van ervaringen. 1. Ik heb vertrouwen in de kracht van onze cliënten. Schrijf hieronder op in welke mate je vertrouwen hebt in de kracht van de cliënten (eventueel met een voorbeeld) Door middel van mijn gesprekstechnieken help ik mijn cliënten in het verwezenlijken van hun doelen. Schrijf hieronder welke gesprekstechnieken je het meeste helpen in het verwezenlijken van hun doelen (eventueel met een voorbeeld) Ik geloof dat de methodiek van onze instelling bijdraagt aan het herstel van de cliënten. Schrijf hieronder op in welke mate de methodiek bijdraagt aan het herstel van de cliënten (eventueel met een voorbeeld) Herstel kan het beste bereikt worden met een optimale samenwerking tussen cliënten, hun naasten en hun begeleiders. Schrijf hieronder op hoe je ooit herstel bereikt hebt in samenwerking met een cliënt, zijn naaste en hun begeleiders (eventueel met een voorbeeld)......

8 Observatieformulier Illness Management and Recovery Totaal Indien de cliënt in stadium van voorbeschouwing of overpeinzing zit: Observaties De ander is bereid (willen) (ja / nee) De ander heeft het vermogen (kunnen) (ja /nee) De ander is gereed (klaar voor de start) (ja / nee) Letterlijke uitspraken gespreksvoerder Effect op de ander Behandelde module IMR:... Kruis hieronder aan welke technieken gebruikt zijn: Motiverende gespreksvoeringstechnieken 0 Open vragen stellen 0 Luister reflectief 0 Bevestigen 0 Samenvatten 0 Verandertaal uitlokken 0 Verbinden van informatie en vaardigheden aan persoonlijke doelen 0 Exploreren van voor- en nadelen van huidige en gewenste situatie 0 Stimuleren van hoop en positieve verwachtingen 0 Positief heretiketteren Cognitieve gedragstherapie technieken 0 Bekrachtigen/ belonen 0 Vorming 0 Cognitieve herstructurering 0 Ontspanningstechnieken 0 Rollenspelen 0 Model-leren (Psycho-)educatie technieken 0 Spreektempo /opdelen van informatie 0 Pauzes inlassen 0 Tijd geven aan cliënt om te antwoorden en/of te beslissen 0 Gedoseerde mimiek/houding 0 Adequaat taalgebruik

9 IMR Trainingsverslag Datum: Begin-en eindtijd bijeenkomst: Locatie: IMR uitvoerder: Huiswerkopdracht vorige bijeenkomst (en vooruitgang die geboekt is): Thema van deze bijeenkomst (plus module nummer): Gebruikte technieken in deze bijeenkomst: Motiverende gespreksvoeringstechnieken: 0 Open vragen stellen 0 Samenvatten 0 Luister reflectief 0 Verandertaal uitlokken 0 Bevestigen 0 Verbinden van informatie en vaardigheden aan persoonlijke doelen 0 Exploreren van voor- en nadelen van huidige en gewenste situatie 0 Stimuleren van hoop en positieve verwachtingen 0 Positief heretiketteren Cognitieve gedragstherapie technieken: 0 Bekrachtigen/ belonen 0 Ontspanningstechnieken 0 Vorming 0 Rollenspelen 0 Cognitieve herstructurering 0 Model-leren (Psycho-)educatie technieken 0 Spreektempo / opdelen van informatie 0 Tijd geven aan cliënt om te antwoorden en/of te beslissen 0 Pauzes inlassen 0 Gedoseerde mimiek/ houding 0 Adequaat taalgebruik Stadia van gedragsverandering (bij individuele bijeenkomst): 0 voorbeschouwing 0 overpeinzing 0 beslissing 0 gedragsverandering 0 gedragsbehoud Output huidige bijeenkomst (groepsoutput en individuele output, gebruik ook achterkant): Huiswerkopdracht volgende bijeenkomst:

10 Training 2 Herstelgerichte zorg mbv IMR Saxion Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn & Technologie Lectoraat GGZ herstelgerichte zorg en cliënt-empowerment Voorbereiding op dagdeel 3 en 4 van de IMR training: Lezen van module 3 stress-kwetsbaarheidsmodel en 4 sociale steun. Lees ook de bijbehorende tekst uit Werkboek voor trainers mbt module 3 en 4. Dagdeel 3 en 4 Motiverende gespreksvoering (MGV) uur Opening en inleiding op dagdeel 3 en 4. Vragen nav huiswerk uur Theorie over Motiverende Gespreksvoering (Miller & Rollnick) met DVD fragment uur pauze uur Theorie en invuloefening eenvoudige, versterkte en dubbelzijdige reflectie uur Groepsrollenspel vaardigheden open vragen, reflecteren, bevestigen en samenvatten rondom module IMR 3 Stresskwetsbaarheidsmodel (wat doet u om stress te verminderen?) uur Theorie verandertaal uur Oefening in tweetallen: verandertaal uur pauze uur Groepsrollenspel vaardigheden open vragen, reflecteren, bevestigen, samenvatten en verandertaal rondom module IMR 4 Sociale steun (wat kunt u doen om een hechtere relatie te ontwikkelen?) uur Evaluatie en vooruitblik volgende bijeenkomsten Bijlagen: Ppt MGV Invuloefening reflecteren Feedback formulier: reflectie op gesprek Observatieformulier MGV

11 Observatieformulier Motiverende Gespreksvoering Indien de cliënt in stadium van voorbeschouwing of overpeinzing zit: Observaties De ander is bereid (willen) (ja / nee) De ander heeft het vermogen (kunnen) (ja /nee) De ander is gereed (klaar voor de start) (ja / nee) Letterlijke uitspraken gespreksvoerder Effect op de ander Open vragen stellen wie, wat, welk, wanneer, hoe kijk uit met waarom vragen Luister reflectief eenvoudige reflectie versterkte reflectie dubbelzijdige reflectie Bevestigen complimenten uiting van waardering en begrip Samenvatten elementen uit het verhaal aan elkaar koppelen, kan gericht zijn op verandertaal of wat cliënt al bereikt heeft Verandertaal uitlokken Evocatieve vragen stellen, belangenlineaal gebruiken, beslissingsbalans onderzoeken, uitweiden, vragen naar extremen, terugkijken, vooruitkijken, doelen en waarden verkennen

12 Reflectie op GESPREK Reflecteer op het afgelopen gesprek door het cijfer dat voor u geldt te omcirkelen. De vragen zijn alle volgens hetzelfde patroon. Een uitspraak wordt steeds gevolgd door de cijfers = ik ben het er helemaal niet mee eens 2 = ik ben het niet echt met de uitspraak eens 3 = ik ben het gedeeltelijk met de uitspraak eens 4 = ik ben het volledig met de uitspraak eens 1. ACCEPTATIE Ik voelde me geaccepteerd 2. RESPECT Ik voelde me gerespecteerd 3. BEGRIP Ik voelde me begrepen 4. EERLIJKHEID EN OPRECHTHEID Hij/zij was eerlijk en oprecht 5. TOEKOMSTGERICHTHEID We werkten aan mijn doelen; mijn doelen waren belangrijk 6. INHOUD De voor mij belangrijke zaken zijn besproken 7. LUISTEREN Hij/zij luisterde goed naar mij 8. HOOP Ik voel me hoopvol na het gesprek

13 Invuloefening: Omgaan met weerstand Onderstaand vind je en aantal uitspreken van patiënten Wat is de onderliggende boodschap? Verzin een eenvoudige en een versterkte reflectie (en indien mogelijk een dubbelzijdige reflectie) waarmee gereageerd kan worden op deze uitspraak? Welke past er het beste bij? 1. Wat maakt het nou uit, een beetje alcohol. We doen allemaal wel dingen die ongezond zijn. 2. Ik snap het niet. Ik kom bij u vanwege angstklachten en nu begint u over een cursus omgaan met agressie. 3. Ik ben hier omdat het moet van mijn vrouw. Ik zie hier zelf het nut niet van in. 4. Mijn man zegt ook dat ik tot niets in staat ben. Hij heeft gelijk. Ook al zou ik willen veranderen, het gaat me toch nooit lukken.

14 Training 3 Herstelgerichte zorg mbv IMR Saxion Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn & Technologie Lectoraat GGZ herstelgerichte zorg en cliënt-empowerment Voorbereiding op dagdeel 5 en 6 van IMR training Lezen van IMR module Praktische Feiten over. : 2a Psychose en schizofrenie, 2b bipolaire stoornis en 2c depressie en module 5 Effectief gebruik van medicatie. Lees ook de bijbehorende tekst uit Werkboek voor trainers mbt module 2 en 5. Dagdeel 5 en 6 Ervaringsdeskundigen en (Psycho-)educatie technieken Opening en inleiding op dagdeel 5 en 6. Vragen nav huiswerk Theorie psycho-educatie Invuloefening (psycho-)educatie ervaringen Twee groepsrollenspelen rondom module 2 en 5 11, Terugkoppeling huiswerkopdracht uit bijeenkomst 1 rondom herstelgericht werken binnen het team lunch Gastspreker: Pelle Oosting, projectleider ervaringsdeskundigheid Dimence, Lid kenniskring lectoraat Herstelgerichte zorg en Clientempowerment Visie op inzetten van ervaringskennis en ervaringsdeskundigen pauze Uitwerking in subroepen: Welke mogelijkheden heb je om gebruik te maken van ervaringskennis? Welke mogelijkheden zijn er om samen te werken met ervaringsdeskundigen? Evaluatie en vooruitblik op volgende bijeenkomst. Bijlagen Ppt (psycho-)educatietechnieken Observatieformulier (psycho-)educatietechnieken Ppt ervaringsdeskundigen

15 Observatieformulier (Psycho)-educatietechnieken Informatie over therapie (ja / nee) Informatie over stoornis (ja / nee) Informatie over... Spreektempo - nieuwe informatie opdelen in behapbare brokken - praat niet te veel achter elkaar - praat in rustig tempo Letterlijke uitspraken gespreksvoerder Observaties Effect op de ander Pauzes inlassen om te checken of de informatie begrepen is dmv: - cliënt laten herhalen wat huiswerkopdracht is of wat er gezegd is - vraag of de cliënt het begrepen heeft - laat de cliënt het belangrijkste op papier zetten zodat hij dat terug kan lezen en kan overdenken - geef eventueel een voorbeeld en vraag of dat het verduidelijkt heeft - herhaal info indien de cliënt signalen geeft dat het niet begrepen is Tijd geven om de cliënt te laten antwoorden - adequaat gebruik van stiltes - vraag door en wat nog meer Tijd geven aan cliënt om beslissingen te maken - tijdens de sessie - na de sessie Juiste mimiek en houding - rustige bewegingen - doseer oogcontact Adequaat taalgebruik - gepaste woorden (waar mogelijk in taal van cliënt) - gepaste zinslengte - gepaste verhouding spreektijd hulpverlener versus cliënt

16 Training 4 Herstelgerichte zorg mbv IMR Saxion Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn & Technologie Lectoraat GGZ herstelgerichte zorg en cliënt-empowerment Voorbereiding op dagdeel 7 en 8 van de IMR trainig Lezen van IMR module 6 Gebruik van alcohol en drugs en module 7 Terugvalpreventie. Lees ook de bijbehorende tekst uit Werkboek voor trainers mbt module 6 en 7. Dagdeel 7 en 8 Cognitieve Gedragstherapie (CGT) uur Opening en inleiding op dagdeel 7 en 8. Vragen nav huiswerk uur Theorie over Cognitieve gedragstherapie met DVD fragment uur pauze uur Oefening cognitieve herstructurering uur Groepsrollenspel met technieken cognitieve herstructurering en rollenspel rondom module IMR 6 Gebruik van alcohol en drugs (weigeren van aangeboden alcohol) uur Oefening vorming rondom module IMR 7 Terugvalpreventie (schaalvraag over terugvalpreventie) uur Groepsrollenspel rondom module IMR 7 Terugvalpreventie (rollenspel input van familie en naastbetrokkenen) uur Eindevaluatie training totaal IMR Bijlagen Ppt cognitieve gedragstherapie Observatieformulier CGT

17 Observatieformulier Cognitieve gedragstherapie Indien de cliënt in stadium van voorbeschouwing of overpeinzing zit: Observaties De ander is bereid (willen) (ja / nee) De ander heeft het vermogen (kunnen) (ja /nee) De ander is gereed (klaar voor de start) (ja / nee) Letterlijke uitspraken gespreksvoerder Effect op de ander Bekrachtigen / belonen ondersteunen van adequate overtuigingen en denkbeelden - compliment/gunst/cadeau - vast ratioschema - vast intervalschema Vorming / shaping nieuw complex gedrag opdelen in kleine stappen. Elk stapje belonen en terug kijken op wat al behaald is - schaalvraag Cognitieve herstructurering analyse op gebeurtenis gedachten gevoelens gedrag- gevolg Ontspanningstechnieken - mindfullness - lichaamsgerichte oefeningen - visualisaties Rollenspelen - rollenspel basis - rechtbankmethode Model-leren - demonstratie door hv - rolmodel / ervaringsdeskundige

18 Saxion Lectoraat GGZ Eind-evaluatieformulier Naam cursus : Training Totaal Herstelgerichte zorg mbv IMR Trainers : S.V.P. per vraag één hokje aankruisen Inhoud 1. In hoeverre kwam de inhoud van de training tegemoet aan uw verwachtingen? 1 = in het geheel niet, 10 = volledig De moeilijkheidsgraad van de aangeboden theorieën was: 1 = onvoldoende, 10 = precies goed De behandelde praktijksituaties zijn ondersteunend aan de uitleg van de theorieën 1 = in het geheel niet, 10 = volledig Didactiek 4. De uitleg over de theorieën waren: 1 = slecht, 10 = uitstekend De opbouw van het programma van de training was: 1 = slecht, 10=uitstekend De presentaties door de trainer(s) waren: 1 = onvoldoende, 10 = uitstekend De afwisseling van theorie-overdracht en oefensituaties in deze cursus waren: 1 = onvoldoende, 10=uitstekend

19 8. Wat vindt u van de duur van de training? Organisatie 9. De facilitaire ondersteuning zoals accommodatie, voorzieningen, koffie/thee, e.d. was: 1 = onvoldoende, 10 = uitstekend De hospitality en schriftelijke informatie was: 1 = onvoldoende, 10 = uitstekend Overige suggesties voor verbetering en extra ruimte voor toelichting: Fijn dat u de moeite heeft willen nemen dit formulier in te vullen! Met uw inbreng werken wij aan de permanente vergroting van de kwaliteit van onze trainingen.

20 Visie op herstel Lectoraat GGZ Herstelondersteunende zorg en cliënt-empowerment, Saxion Juni 2010 Inhoud Inleiding Lectoraat GGZ, Saxion Definities herstel en veerkracht Self-efficacy en mastery Optimale kennisuitwisseling tussen hulpverlener, (ex-)cliënt en zijn systeem Moment van herstel Cultuurverandering in de zorg Tot besluit Literatuurlijst Inleiding In 2009 publiceerde GGZ Nederland haar visiedocument voor de langerdurende GGZ Naar herstel en gelijkwaardig burgerschap. Hierin wordt het herstelconcept als leidend principe in de zorg voor patiënten met een langerdurende psychische aandoening gesteld. Binnen deze herstelvisie worden de volgende centrale concepten genoemd: - de inzet op versterking van de eigen regie van de cliënt; - aandacht vanuit de zorg voor meerdere levensgebieden; - het centraal stellen van het eigen levensverhaal van de cliënt; - meer erkenning voor en gebruik maken van ervaringskennis van cliënten. In dit visiedocument van GGZ Nederland wordt gesteld dat empowerment van cliënten onmisbaar is voor verandering. Cliënten zouden meer regie en zeggenschap moeten krijgen en gebruiken om te bepalen hoe ze hun leven op verschillende levensgebieden kunnen inrichten. GGZ Nederland heeft tevens de ambitie beschreven om binnen twee jaar indicatoren te ontwikkelen voor herstelgeoriënteerde zorg. Men verwacht dat het aantal instellingen dat herstelgeoriënteerd werkt, vervolgens zal stijgen met circa 25% per jaar (GGZ Nederland, 2009). Lectoraat GGZ, Saxion In juli 2009 werd binnen het Saxion Kenniscentrum Gezondheid, Welzijn en Technologie het lectoraat GGZ Herstelondersteunende zorg en cliënt-empowerment opgericht. Het lectoraat wil het herstelconcept centraal stellen in haar praktijkgericht onderzoek ten behoeve van het werkveld en de Saxion academies 1

21 Academie Gezondheidszorg, Academie Mens en Arbeid en Academie Mens en Maatschappij. In dit document willen we de visie op herstel en herstelondersteunende zorg toelichten aan de hand van de huidige stand van wetenschappelijke kennis en de gezamenlijke inzichten binnen het lectoraat. Definities herstel en veerkracht In 1993 geeft Anthony, directeur van het Center for Psychiatric Rehabilitation in Boston de volgende definitie van herstel (in: Korevaar & Droes, 2008): Een zeer persoonlijk en uniek proces waarin iemands opvattingen, waarden, gevoelens, doelen en rollen veranderen. Het leidt tot een leven met meer voldoening, waarin hoop een plaats heeft en men kan geven en nemen ondanks de beperkingen die met de aandoening gepaard gaan. Herstel heeft te maken met het ontstaan van een nieuwe betekenis en zin in het leven, terwijl men over de gevolgen van de aandoening heen groeit. Een veel gebruikte methodiek om de cliënt te ondersteunen in zijn herstelproces is de Individuele Rehabilitatie Benadering (IRB) gedefinieerd door Anthony, Cohen, Farkas & Cagne (2002): Mensen met ernstige, langdurige beperkingen helpen beter te functioneren, zodat ze met succes en tevredenheid kunnen wonen, werken, leren en sociale contacten kunnen hebben in de omgeving van hun eigen keuze, met zo min mogelijk professionele hulp. Herstel is te plaatsen als onderdeel van de individuele rehabilitatiebenadering met als centrale thema zingeving op diverse levensgebieden. Waar rehabilitatie vaak is gericht op de concrete levensgebieden wonen, werk, opleiding en sociale contacten, staat bij herstel de psychologische invalshoek (een veranderende identiteit) dus meer op de voorgrond (Boevink in: Korevaar & Droes, 2008). Herstel is het proces van ontdekken en gebruiken van eigen kracht en mogelijkheden en dus een proces van het groeien van zelfbewustzijn en zelfstandigheid (Droes, Van Wel & Korevaar in: Korevaar & Droes, 2008). Het begrip herstel is ook omschreven door de leden van Het Zwarte Gat, een kennisnetwerk dat verrezen is uit het moedernetwerk van de gezamenlijke cliëntenraden uit de verslavingszorg. De leden van Het zwarte gat omschrijven herstel bij verslavingsproblematiek als volgt (Het zwarte gat, 2010): Herstel is een individueel, vaak gecompliceerd, proces om meer controle te krijgen over het bereiken van concrete, realistische doelen en zingeving in het leven. Ze zijn gericht om zo volledig mogelijke deelname aan het maatschappelijk leven als burger te bereiken, ongeacht de beperkingen die verslavingssymptomen meebrengen. In het kader van herstelondersteunende zorg is veerkracht (resilience) een belangrijk begrip. Resilience komt van het woord resilire, terugveren. Het verwijst naar de capaciteit om te herstellen. In het omgaan met risico onderscheidt Wildawsky (1988, 2

22 in: Ter Brake, Van der Post & De Ruijter (2008) twee alternatieven: anticipatie en veerkracht. Anticipatie behelst het min of meer centraal voorspellen en voorkomen van potentiële gevaren voordat deze zich daadwerkelijk voordoen. Veerkracht heeft veel meer van doen met het omgaan met gevaren zodra deze manifest zijn geworden. Rutter (1985) beschrijft veerkracht als de potentie (van organisaties en individuen) zich aan te passen aan bedreigende omstandigheden, en het vermogen zich te herstellen na ingrijpende gebeurtenissen. Waar anticipatie zich richt op het in stand houden van stabiliteit (hoe minder fluctuatie, hoe beter), staat veerkracht voor een adaptieve reactie op veranderingen en variabiliteit (Wildawsky, 1988 in: Ter Brake, Van der Post & De Ruijter, 2008). Sinds het begin van deze eeuw is er steeds meer aandacht voor het bestuderen van de groep die geen klachten heeft na een ingrijpende gebeurtenis. Ter Brake, Van der Post en De Ruijter (2008) deden literatuuronderzoek naar veerkracht bij volwassenen. Het bleek dat onderzoek naar veerkracht bij volwassenen zich voornamelijk heeft gericht op het herstelproces na een traumatische gebeurtenis. Bonanno (2004 in: Ter Brake, Van der Post & De Ruijter, 2008) onderscheidt een aantal specifieke kenmerken van veerkrachtige mensen. Ten eerste komt de persoonlijkheidstrek hardiness, ofwel taaiheid van pas om extreme stress te bufferen. Taaiheid bestaat uit drie dimensies: de vaardigheid om een betekenisvol doel in je leven vast te stellen, het geloof dat iemand zijn omgeving en de uitkomst van gebeurtenissen kan veranderen en het geloof dat men kan leren van zowel negatieve als positieve ervaringen in het leven. Mensen die taai zijn hebben meer vertrouwen en zijn beter in staat om copingvaardigheden toe te passen. Als gevolg hiervan kunnen zij relatief eenvoudig een netwerk van ondersteuning opzetten, bestaande uit familie en vrienden. Sociale steun is dan ook van groot belang bij veerkracht. Ten tweede kwam uit de literatuur naar voren dat zelfbekrachtiging van belang is. Mensen die zichzelf overschatten lijken beter bestand tegen stressvolle gebeurtenissen (Bonanno et al. 2002; Bonanno 2004 in: Ter Brake, Van der Post en De Ruijter, 2008). Een derde factor is onderdrukkende (repressive) coping. Terwijl hardiness en zelfbekrachtiging cognitieve processen zijn, vindt onderdrukkende coping plaats door de emoties als het ware buiten beschouwing te laten, om zo rationeel te kunnen handelen. Dit wordt ook wel dissociatie genoemd. Onderdrukkers rapporteren relatief weinig stressreacties in stressvolle situaties. Zij vertonen echter wel hoge stressreacties op indirecte metingen, zoals fysiologische maten en reactietijden (Weinberger et al. 1979; Bonanno 2004 in: Ter Brake, Van der Post en De Ruijter (2008). Toch redden onderdrukkers het beter. Weliswaar hebben ze meer lichamelijke klachten maar deze verdwijnen op de lange termijn. Een laatste kenmerk van veerkrachtige mensen is positieve emotie en humor. Positieve emotie en humor dragen bij aan veerkracht doordat de negatieve aspecten van de gebeurtenis worden tegengegaan. De 3

23 negatieve emotie wordt ongedaan gemaakt en mensen blijven in contact met hun omgeving. Self-efficacy en mastery Naast de genoemde factoren spelen ook andere persoonlijkheidskenmerken als het kunnen ervaren van sociale steun, het vermogen met de gevolgen van ziekte om te gaan (self-efficacy) en de mate van controle over het eigen leven (mastery) een rol bij het ontstaan van herstel en het ontwikkelen van veerkracht. Om sociale steun te ervaren is het volgende nodig: communicatieve vaardigheden, zelfversterking, positief gevoel en humor, waardering, bijdragen aan het maatschappelijk leven, zingeving. Self-efficacy heeft te maken met het gevoel van controle, zelfvertrouwen, positief zelfbeeld, flexibiliteit, probleemoplossende vaardigheden en cognitieve vaardigheden (Agaibi & Wilson, 2005). Het begrip self-efficacy heeft zijn oorsprong in de social-cognitieve theorie van Bandura (1977) en kan worden gedefinieerd als: peoples judgment of their capabilities to organize and execute courses of action required to attain designated types of performances. It is concerned not with the skills one has, but with the judgments of what one can do with whatever skills one possesses (Bandura, 1986, p. 391). Self-efficacy wordt in deze definitie beschouwd als een tijdelijke en eenvoudig te beïnvloeden toestand die nauw verbonden is aan de uitvoering van een specifieke situatie of taak (Van der Bijl & Shortridge-Baggett, 2001). Het ervaren en verwerven van individuele geestelijke gezondheid hangt in belangrijke mate af van de self-efficacy van een individu. Naarmate het niveau van self-efficacy hoger is, zal het individu beter in staat zijn tot probleemoplossend en gezondheidsbevorderend gedrag dat daarmee bijdraagt aan een hogere kwaliteit van leven (Blazer & Hybels, 2005). Naast het kunnen ervaren van sociale steun en de mate van self-efficacy speelt mastery - het gevoel controle te hebben over het eigen leven en de omgeving waarin men verkeert (Pearlin & Schooler, 1978) een rol bij het herstel en het bezitten van veerkracht. Diverse studies tonen een positieve associatie tussen mastery enerzijds, en lichamelijk en emotioneel welzijn anderzijds (Pearlin, Lieberman, Menaghan & Mullan, 1981; Schieman & Turner, 1998). Daarnaast blijkt mastery een belangrijke rol te spelen in de beleving van het eigen functioneren en welzijn (Jang, Haley, Small & Mortimer, 2002). Illustratief voor het moderende effect van mastery op de beleving van het eigen functioneren is het gegeven dat mensen met een meer ontwikkeld gevoel van mastery het eigen functioneren en het eigen welzijn positiever waarderen dan mensen met een beperkt ontwikkeld gevoel van mastery. Kohnstamm (2009) definieert mastery als het vermogen van een individu zich in het leven steeds weer nieuwe vaardigheden eigen te maken. Hoe dit proces in iemands leven verloopt, draagt bij aan zijn competentiepatroon of er ontstaat een incompetentiepatroon. Dit patroon wordt kenmerkend hoe iemand over zich zelf 4

24 gaat denken. En dat bepaalt weer hoe iemand voelt dat hij zelf allerlei handelingen, gebeurtenissen en situaties beheerst. Met andere woorden waarop schrijft de persoon bij gebeurtenissen in het algemeen oorzaken toe? Aan eigen gedrag of aan factoren buiten de eigen invloedsfeer? Bij dit laatste moet gedacht worden aan eigen gedrag waarvan men denkt dat men daar geen invloed op heeft ( dat kan ik toch niet ) of factoren in zijn omgeving die hij niet kan beïnvloeden ( de instelling bepaalt het ). Naarmate mensen zich competenter voelen schrijven zij zowel succes als falen eerder toe aan factoren waarop zij zelf invloed hebben, aan eigen inzet en gedrag. Deze mensen hebben een sterke interne locus of control. Falen is daardoor minder bedreigend aangezien je dan door eigen toedoen kan zorgen dat het beter gaat (Kohnstamm, 2009). Optimale kennisuitwisseling tussen hulpverlener, (ex-)cliënt en zijn systeem Herstel impliceert een actieve acceptatie van problemen en beperkingen, en een geleidelijke inwisseling van de patiëntidentiteit naar burgerschap (Boevink in: Korevaar & Droes, 2008). Vanaf het eerste contact met de cliënt zal de hulpverlener herstelondersteunende zorg bieden (zie ook hieronder bij paragraaf moment van herstel ). Bewust toewerken naar herstel samen met de cliënt vindt vaak plaats als de ergste crisis is bezworden en er weer sprake is van enige stabiliteit. Herstelondersteunende zorg kan gegeven worden door professionals, ervaringsdeskundigen of een combinatie van beiden. Het lectoraat GGZ heeft de voorkeur voor een combinatie van professionals en ervaringsdeskundigen. Het lectoraat maakt gebruik van de herstelgerichte methodiek Illness Management and Recovery (IMR). IMR is een evidence based methodiek die in 2003 ontwikkeld is door Kim T. Mueser e.a. aan het Department of Psychiatry and Community and Family Medicine van de Darthmouth Medical School (Mueser et al., 2006). IMR richt zich op patiënten die al langer kampen met psychiatrische symptomen (waaronder verslavingsgedrag) en leert hen om persoonlijke strategieën te ontwikkelen waarmee zij hun psychiatrische klachten kunnen beheersen en hun dagelijks leven kunnen oppakken. Voor meer inhoudelijke informatie over de methodiek IMR, zie het document Illness Management and Recovery (Lectoraat GGZ, 2010). De professional en de ervaringsdeskundige kunnen deze methodiek volgens het lectoraat GGZ het beste samen uitvoeren. Herstel is iets wat de cliënt uiteindelijk zelf moet doen maar de hulpverlening moet te allen tijde ondersteuning kunnen bieden als dit nodig is. Dat gaat het beste als de ervaringsdeskundige nauw samenwerkt met de hulpverlener. Het delen van de ervaringen van cliënten zijn daarnaast een leermoment voor zowel de cliënt zelf, zijn lotgenoten als ook de hulpverlener. Het lectoraat GGZ kiest voor, tijdens en na de behandeling voor een optimale kennisuitwisseling tussen hulpverleners en hun (ex-)cliënten. Last but not 5