Berlijn na de Muur geliefde stad met geheelde littekens

Transcriptie

1 (V)AKnieuws 5 Op 9 november 989 gebeurde wat niemand had verwacht: de val van de Berlijnse Muur. Duizenden Oost-Berlijners stroomden, vol ongeloof, dronken van vreugde, West-Berlijn in. Dat was het beginpunt van ingrijpende veranderingen en uitdagingen, ook in geografische zin. Zou het mogelijk zijn de gedeelde stad te helen? Wat te doen met het historische centrum? Hoe de vervallen woningen in Oost-Berlijnse wijken aan te pakken? Wat te doen met de erfenis van decennia socialistische stedenbouw? 25 jaar na de val van de Muur zie je in het stadsbeeld de uiteenlopende antwoorden. Bloei in de stadswoestijn 3 oktober 203, feest op de Festmeile bij de Brandenburger Tor, feest op de Dag van de Duitse Eenheid. Duizenden wandelen vanuit het Hauptbahnhof naar de Brandenburger Tor. Velen pikken eerst de glazen koepel van de Rijksdag mee, of trekken verder naar de winkels, casino s en theaters op de Potsdamer Platz. Ongelooflijk hoe dit door de Muur doodgeslagen stuk van Berlijn tot leven is gekomen. Alsof we 0 : km Rijksdag Brandenburger Tor Holocaustmonument Tiergarten Wedding Hauptbahnhof Moabit Park am Gleisdreieck 6 Berlijn na de Muur geliefde stad met geheelde littekens terug zijn in de tijd vóór de Tweede Wereldoorlog, toen de Potsdamer Platz de draaischijf was van Berlijn. Na de verwoestingen van de oorlog was daar al weinig van over, maar de nekslag kwam in 96 met de aanleg van de Muur. De rotonde van Europa was een uithoek geworden in West- en in Oost-Berlijn, gescheiden door een brede Todesstreifen die oversteken betekende een zekere dood. In dit desolate niemandsland werd al enkele dagen na de val van de Muur een oude, opgegraven straat opnieuw geasfalteerd en konden pruttelende Trabantjes over een geïmproviseerde grensovergang van Oost naar West. Nergens was de scheiding tussen Oost- en West-Berlijn nadrukkelijker een open wond dan in deze strook tussen Potsdamer Platz en Spree. Deze Fernsehturm 5 0 Mitte Marx en Engels Humboldtforum Marthashof Mauergedenkstätte Spree 8 Kreuzberg Prenzlauer Berg 9 Potsdamer Platz 2 Leipzigerstrasse 3 Bebelplatz 4 Gendarmenplatz 5 Museuminsel 6 Unter den Linden 7 Friedrichstrasse 8 Alexanderplatz 9 Karl Marx Allee 0 Strausberger Platz Frankfurter Tor Friedrichshain Mediaspree Molecule Man wond te helen en aan te sluiten op het historische centrum: dat werd de opdracht, en hoe geslaagd is die uitgevoerd. Het dorre niemandsland van de Todesstreifen is veranderd in een bloeiende akker met een stedelijkheid van het hoogste niveau. Potsdamer Platz, Holocaustmonument, Brandenburger Tor, Rijksdag en het nieuwe Hauptbahnhof: bestuur, verkeer, herdenken, winkelen, feesten allemaal functies en voorzieningen op nationaal niveau. De nieuwe gebouwen hebben als de tandjes van een rits de twee stadshelften samengevoegd. Geslotenheid en scheiding zijn er veranderd in openheid en verbinding. De glazen koepel van de Rijksdag is een prachtig voorbeeld: je kijkt uit over de eengeworden stad en tegelijk zie je beneden je parlementsleden aan het werk; een open blik in het hart van de democratie. Van verbinding getuigen de kantoren van de bondskanselier, de parlementsleden en de bibliotheek: dit langgerekte gebouwenlint springt de Spree over en verbindt zo Oost- en West-Berlijn; deze Band des Bundes is symbool van het herenigde Duitsland én van de geheelde stad. Hier is in de inrichting vormgegeven aan de woorden die Willy Brandt, oud-burgemeester van Berlijn en oud-bondskanselier, vlak na de opening had gesproken: Jetzt wächst zusammen, was zusammengehört. Berlijn Berlijnse Muur historisch centrum nieuwe city socialistische erfenis Berlijn stadsvernieuwing en gentrificatie City West met Kurfürstendamm park overige stadsdelen Tempelhof Neukölln Het historische centrum heroverd De nieuwe stedelijkheid tussen Spree en Potsdamer Platz is belangrijk voor het historische centrum. De nieuwbouw op de grens van Oost en West is als het ware een uitroepteken, een stevige zuil die Berlin Mitte onder- Geokrant75.indd 5

2 6 (V)AKnieuws Potsdamer Platz, november 989. Inwoners van West-Berlijn verwelkomen Oost-Duitsers bij een in de voorgaande nacht haastig opgezette doorlaatpost in de Muur van Berlijn steunt. Ook daar noodzaakte de val van de Muur tot veel veranderingen. Vraag was wel: hoe? In het Planwerk Innenstadt uit 999 werd gekozen voor re-urbanisering en revitalisering in een trialoog tussen de historische plattegrond, de bestaande gebouwen en een toekomstgerichte stedenbouwkundige ontwikkeling. Kortom: behoud van traditie, maar ook ruimte voor vernieuwing. Een daaropaansluitend uitgangspunt was het Leitbild der Europäischen Stadt, oftewel zorgen voor een aantrekkelijke binnenstad waar wonen, werken, cultuur en verkeer een evenwichtige plek hebben. Dat heeft ertoe geleid dat de historische uitstraling is vernieuwd en versterkt. Zie de Gendarmenmarkt, de Bebelplatz, Unter den Linden, maar met name het Museumsinsel waar liefst vijf musea met wereldcollecties jaarlijks miljoenen toeristen lokken. Hier ben je in het hart van cultureel Berlijn en tegelijk op de plek waar Berlijn begon, als een nederzetting op beide oevers van de Spree. Vernieuwing is goed te zien in de Friedrichstrasse, die zich met name uit in chique winkels en warenhuizen, zoals de Duitse vestiging van Galeries Lafayette. Passend bij de aansluiting op het historische stadsbeeld zijn de gelijke gevelhoogten van nieuwe gebouwen; nergens wordt de maat van het historische Berlijn overschreden. Een ander uitgangspunt van het Planwerk was het aanpakken van zogenaamde Fehlentwicklungen der Nachkriegszeit. In het bijzonder ging het daarbij om sloop van het Palast der Republik (het cultuurcentrum en parlementsgebouw van de DDR) dat, grenzend aan het Museumsinsel, was gebouwd op de plek van het in 950 opgeblazen Berlijner stadsslot. Het Palast gold als een toonbeeld van de vooruitstrevende DDR van buiten een spiegelpaleis dankzij de goudkleurige spiegelplaten, fel verlicht van binnen (vandaar de bijnaam Erichs Lampenladen de lampenwinkel van DDR-leider Erich Honecker). Vooral veel Oost-Duitsers hebben tegen afbraak geprotesteerd, want werd daarmee niet een deel van hun nationale identiteit naar de schroothoop gebracht? Het verzet mocht niet baten; ervoor in de plaats komt een uitwendige reconstructie van het stadsslot aan de buitenkant een terugkeer naar de traditie, van binnen vol van vernieuwing en aansluiting op het Museumsinsel. Doel van het toekomstige Humboldtforum is een nieuwe, universele en gelijkwaardige kijk op de beschavingen van de wereld te tonen. De herontwikkeling van het historische centrum, samen met de westelijke uitbreiding zijn uitgedrukt in bezoekersaantallen een enorm succes: ruim 25 miljoen overnachtingen werden er in 203 geteld. De socialistische erfenis Op de puinhopen van het naoorlogse Berlijn heeft de DDR ideeën over communistische stadsinrichting gerealiseerd. Daartoe hoorde het op de binnenstad aansluitende gebied tussen het Palast der Republik en de Alexanderplatz het in socialistische stijl uitgevoerde wegwaaiplein werd in de DDR-tijd ruim vier keer vergroot voor het houden van massamanifestaties. Na de Wende is de Alex weer verkleind, vooral door de bouw van winkelcomplexen, waarmee het plein tegelijk aan de vrije, kapitalistische markt werd aangepast. Nog weinig is er veranderd aan de open ruimte ten zuiden van de Alexanderplatz; aan de De Todesstreifen van de bovenste foto ligt rechtsboven op de luchtfoto, met onder andere het Holocaustmonument Geokrant75.indd 6

3 7 Molecule Man, een kunstwerk van de Amerikaanse kunstenaar Jonathan Borofsky in de Spree. Op de achtergrond de Fernsehturm en de Oberbaumbrücke. Dit is de Mediaspree volop in ontwikkeling rand staan als altijd de beelden van Marx en Engels, en waar het Palast der Republik ten onder ging, won de Fernsehturm aan betekenis. De toren waarmee Walter Ulbricht wilde laten zien dat de socialistische levensweg ook in de hoogte zou overwinnen, heeft de ineenstorting van de DDR niet alleen overleefd, maar is uitgegroeid tot een van de beeldbepalende symbolen van Berlijn. Net zo is, in het teken van traditie en vernieuwing, de 90(!) meter brede Karl Marx Allee bewaard gebleven als voorbeeld van een socialistische magistraal, waarover de massa s en het leger konden paraderen. De Allee is ook ontworpen als een socialistisch woonparadijs, waar arbeiders en professoren naast elkaar konden wonen in moderne flats. Vooral tussen Strausberger Platz en Frankfurter Tor hebben de façades allure met hun reliëfs van serieus werkende arbeiders, moedige soldaten en betrokken moeders; erg fraai zijn de torens bij de Frankfurter Tor: suikertaartenarchitectuur van ongeëvenaarde klasse. Net zo mooi is de moderne, strakke vormge- ving van Kino International. Helaas was het mooie bouwen slechts een kort leven beschoren, want door de hoge woningnood en door geldgebrek ging de DDR over op eenvormige, geïndustrialiseerde woningbouw, oftewel de eenvormige Plattenbau, flats te kiezen uit de catalogus. Waar je ook komt in de voormalige communistische broederlanden van Oost-Europa, altijd zijn er die eenvormige flats, waarvan voorbeelden zijn te zien aan de zuidkant van Alexanderplatz en langs de Karl Marx Allee. Gentrificatie Na 870 groeide de stad razendsnel door de industrialisatie en de daarmee verbonden migratiegolf. Duizenden woningen waren nodig en ze kwamen er in de vorm van Mietkasernen, dichtbevolkte hoge stapelwoningen die via binnenhoven met elkaar waren verbonden. Ze lagen rondom het oude centrum, bijvoorbeeld in de Oost-Berlijnse wijken Prenzlauer Berg en Friedrichshain. In de DDR-tijd keek het regiem er nauwelijks naar om, een immense verwaarlozing was het gevolg. Na de Wende groeiden de wijken uit tot broedplaatsen voor de alternatieve cultuur. Hier kon je als kunstenaar of student goedkoop wonen en werd je niet gehinderd door regeltjes, hier kon je een atelier aanhouden, of een galerie beginnen, een wild feest organiseren. Hier begon de ontwikkeling van wat Berlijn nu is: de creatieve en culturele hoofdstad van Duitsland. Mauergedänkstätte aan de Bernauerstrasse Een bezoek aan de Mauergedänkstätte in Bernauerstrasse laat je beklemmend ervaren hoe het leven met de Muur was. Vanaf een platform kijk je uit over een bewaard stuk Muur, inclusief Todesstreifen en achterlandmuur (de muur waar de OostBerlijners tegenaan keken). In het bezoekerscentrum lees je, zie je en hoor je dramatische verhalen over het leven met de Muur. Geokrant75.indd 7

4 8 (V)AKnieuws Ryckestrasse vóór de val van de Berlijnse Muur In de jaren negentig kwam de stadsvernieuwing op gang; de overheid speelde er een grote rol met saneringsplannen en veel investeringen. Maar rond 2004 was het geld op, de schuld van Berlijn was opgelopen tot zo n 63 miljard euro. De overheid trok zich terug, de huurbescherming verviel en de bewoners werden aan de vrije markt overgeleverd. De gentrificatie kwam nu goed op gang: arme, oorspronkelijke bewoners, en ook de kunstenaars en studenten, konden de hogere huren niet meer opbrengen en trokken weg, rijkere inwoners namen hun plaatsen in. Dat zijn veelal academici, met geld en werk; vaak hebben ze jonge kinderen in wijken als Prenzlauer Berg en Friedrichshain struikel je over de kinderwagens en vaders die trots hun kind in een doek op de borst dragen. Het voorzieningenaanbod veranderde mee: grandcafés, biologische winkels, en waar het inkomensniveau nog een graadje hoger lag, verschenen de delicatessen-, chique mode- en goede wijnenwinkels. Ondertussen is de gentrificatie alweer een stap verder. Voor de nog rijkeren, onder wie buitenlanders of niet-berlijners die afkomen op het alternatieve imago van de stad, worden grote, dure appartementen gebouwd gated communities midden in de stad (Marthashof in Prenzlauer Berg is een voorbeeld) of krijgen eerder gerenoveerde huizen een luxueuze makeover. Supergentrificatie; voorlopig eindpunt in de omwenteling van arme Oost-Berlijnse wijken in yuppenresorts. Cirkel van vernieuwing De stadsvernieuwing rolde als een stoomwals over de stad heen, en is nog steeds onderweg (zie de kaart over de gentrificatie van Berlijn). Klaar zijn de aan het centrum grenzende Spandauer Vorstadt en Rosenthaler Vorstadt. Alternatief is het er niet meer, wel mooi, bijvoorbeeld in de Hackescher Markt, een complex van binnenhoven dat na zorgvuldige restauratie een ware toeristenmagneet is. Ook Prenzlauer Berg is klaar en kent nog maar weinig rafelrandjes. Die zijn er nog wel in Friedrichshain, waar de karavaan van alternatieven is neergestreken in de gekraakte gebouwen van een voormalige spoorwerkplaats langs de Spree. De yuppen zitten hen op de hielen, met hun kekke petjes, modieuze brillen en kinderwagens bevolken ze de terrassen van aangrenzende en gerenoveerde straten. Voor hen zijn de hoge huur- en koopprijzen van de vernieuwde appartementen geen bezwaar. En het werk komt met ze mee, want aan beide oevers van de Spree vestigen zich in (opnieuw) een niemandsland waar ooit de Muur Oost en West scheidde bedrijven uit de wereld van design, media (MTV, Universal Music), creatieve industrie en horeca. Opvallende nieuwbouw en zorgvuldige renovatie gaan samen langs de Mediaspree mooi symbool is de Molecule Man, een driepersonensculptuur in de Spree. Al is er veel protest tegen de nieuwe kantoren en dure appartementen (met rivierzicht), langzaam maar zeker winnen ondernemers en yuppen van alternatieven en autonomen. Bovendien, voor hen die de echte rafelrand zoeken, is de Mediaspree alweer te Gentrificatie in Berlijn afgeronde stadsvernieuwing, voortgaande (super)gentrificatie wijken die in zijn; veel gentrificatie Wedding Prenzlauer Berg Rosenthaler Vorstadt voorhoede-wijk; gentrificatie begint overige wijken cirkel van stadsvernieuwing bron: Geografische Rundschau, nr 2, 203, p.26 Spandauer Vorstadt S pree Mitte Friedrichshain Mediaspree spree Kreuzberg 0 : km Tempelhof Neukölln Gentrificatie van Berlijn Geokrant75.indd 8

5 9 Ryckestrasse (precies dezelfde plek) na de Wende netjes en gereguleerd. De culturele voorhoede is de Spree overgestoken naar voormalig West-Berlijn en aangeland in Kreuzberg en Neukölln, waar men zich mengt met de vaak arme, veelal uit migranten bestaande bevolking. Hier en daar worden al weer woningen gerenoveerd; het zijn als hot spots in deze stadsdelen eerste tekenen van gentrificatie. Zo De Ku damm Na de bouw van de Muur moest West-Berlijn op zoek naar een nieuw centrum. Dat werd de Kurfürstendamm, met grote warenhuizen (het Kaufhaus des Westens, als etalage van alles wat het vrije Westen bood en het Oosten niet), mooie cafés, theaters en bioscopen. Na de val van de Muur ging de Ku damm achteruit, alles en iedereen verhuisde naar Mitte. Nieuwe investeringen in luxe winkels, hotels en een congrescentrum krikken de boel weer op. gaat het sinds de val van de Muur maar door, in een ongekende dynamiek van vernieuwing die zich in haar eigen staat bijt, want ooit begon de sociale stadsvernieuwing in WestBerlijn, in... Kreuzberg. Arm, sexy, ruim Na de opening van de Muur was de verwachting dat Berlijn 6 miljoen inwoners zou gaan tellen, maar dat is nooit uitgekomen. Velen vertrokken juist, want na 989 werd suburbanisatie mogelijk, wonen in het landelijk gebied rondom Berlijn. Bovendien, de talloze bedrijven die hun hoofdkantoor in de nieuwe hoofdstad zouden vestigen, kwamen niet. Integendeel, de werkloosheid liep sterk op door het faillissement van de Berlijnse industrie. Het gevolg was armoede, zowel bij bewoners als bij de stad, leegstaande gebouwen, ruimte te over, zoveel dat je braakliggende vlaktes als park kon inrichten. Mooi voorbeeld is de luchthaven Tempelhof, die in 2008 werd gesloten en nu een gigantisch recreatieterrein met startbaan is, midden in de stad. Nog zo n voorbeeld, zo n beetje naast het centrum, is het voormalige rangeerterrein van de Anhalter Bahnhof, ingericht als stadspark met zicht op de Potsdamer Platz. En zo zijn we weer aan het begin van de rondgang langs namuurse inrichtingsveranderingen, een tocht die begon in het Berlijn als Europese metropool, als culturele en creatieve hoofdstad van Duitsland, maar eindigt in een relativering daarvan Berlijn ziet er uit als een gave, modieuze jas, waarin bij nadere beschouwing de gaten van armoede en schulden zichtbaar worden. Toch wegen die niet op tegen de culturele mogelijkheden en de open, tolerante sfeer. Berlijn is arm aber sexy. Nog vele jaren zullen er braakliggende stadsgronden zijn, verwijzend naar de tijd van de deling en wachtend om te worden veroverd door de creatieve voorhoede. Al is de stad geheeld, de littekens blijven zichtbaar, en geliefd. Wim ten Brinke Geokrant75.indd 9