Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

Transcriptie

1 Ministerie van Verkeer en Waterstaat opq Analyse doelen en maatregelen rijkswateren Uitwerking thema chemie voor Compilatienota Rijkswaterstaat RIZA werkdocument X Eindredactie: ir. A. Driesprong-Zoeteman Rotterdam, juni 2006

2 Ministerie van Verkeer en Waterstaat opq

3 Samenvatting Welke maatregelen grijpen direct in op de waterkwaliteit van rijkswateren? Wat zijn de bijbehorende kosten en effecten van die maatregelen en in hoeverre worden de doelen in rijkswater gehaald met een beperkt en fors maatregelenpakket? Die vragen staan centraal in deze globale, landelijke analyse van doelen en maatregelen voor rijkswateren. RIZA en RIKZ voeren deze analyse uit onder begeleiding van 10 Regionale Diensten van Rijkswaterstaat. Deze studie is een onderbouwing van het hoofdstuk chemie uit de Compilatienota van Rijkswaterstaat en van de maatregelentabellen die voor de rijkswateren zijn opgesteld. Uitgangspunten zijn: 1. Alleen aandacht voor maatregelen die direct ingrijpen op rijkswater (maatregelen die Rijkswaterstaat zelf kan nemen en maatregelen waarvoor andere partijen verantwoordelijk zijn, die Rijkswaterstaat direct kan aanspreken); 2. Alleen aandacht voor fysieke maatregelen, de discussie over bijbehorende instrumenten komt in een volgend stadium; 3. Maatregelen voor het thema chemie en het thema ecologie worden in eerste instantie apart van elkaar uitgewerkt; 4. De scope is breder dan alleen prioritaire stoffen (ook overige stoffen worden meegenomen en de drinkwateren zwemwaterfunctie); 5. De maatregelen zijn uitgewerkt in een beperkte en forse variant; 6. Het is te vroeg voor een afweging van rijkswatermaatregelen. In deze studie zijn eerst maatregelen geselecteerd, die zijn ingedeeld in een beperkte en forse variant. Per cluster van maatregelen is getracht om de effecten en kosten in te schatten: Voor RWZI s die op rijkswater uitkomen zijn varianten gebruikt die al eerder zijn toegepast in studies van de STOWA en RIZA. De aandacht was daar vooral gericht op aanvullende zuivering van effluent. In de beperkte variant licht de nadruk op beperken van nutriënten, in de forse variant ook op reductie van prioritaire stoffen. Voor industrie is in de beperkte variant de immissietoets toegepast voor bedrijven die zijn opgenomen in de 3 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

4 Landelijke Emissieregistratie. In de forse variant zijn de grootste 40 bedrijven wat betreft emissies uit dezelfde database onderzocht. Voor scheepvaart zijn geen varianten uitgewerkt. Van de maatregelen top 5 voor binnenvaart en zeevaart is nagegaan waar Rijkswaterstaat een rol heeft. Voor die maatregelen zijn globale kosten- en effectschattingen gedaan. Voor verkeer en baggerverspreiding zijn mogelijke maatregelen beschreven, maar niet verder uitgewerkt. Bij waterbodems is de stand van zaken beschreven van de huidige waterbodemsaneringen. Ook is een grove inschatting gemaakt welke saneringen een substantiële bijdrage leveren aan het halen van KRW doelen in waterlichamen. Rijkswaterstaat wil als voorbeeldfunctie eigen emissies zoveel mogelijk beperken (Hand in eigen boezem). De hierbij horende maatregelen zijn benoemd, maar nog niet verregaand uitgewerkt. Op basis van deze globale analyse kan worden geconstateerd dat met de aanpak van enkel de directe belasting van rijkswater de doelen in rijkswater niet worden bereikt, ook niet in de forse variant. In het vervolg op de nu grof uitgevoerde analyse van doelbereik dient te worden nagegaan hoe groot de effecten zijn van maatregelen van andere partijen, zoals waterschappen, op het rijkswater. Daarnaast dienen enkele hiaten, zoals benoemd in hoofdstuk 10, nader te worden uitgewerkt. 4 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

5 Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inhoudsopgave 5 1. Inleiding Achtergrond Beschrijving proces Doel Uitgangspunten globale analyse 8 2. Aanpak Uitwerking chemische toestand Uitwerking bronnen Uitwerking maatregelen Opstellen maatregelentabellen Mate van doelbereik Uitwerking vervolgonderzoek Huidige chemische toestand Inleiding Prioritaire stoffen Overige verontreinigende stoffen Stroomgebiedrelevante stoffen Drinkwater Zwemwater Samenvatting probleemstoffen Analyse bronnen Directe belasting rijkswater Prioritaire stoffen Overige stoffen Bronnen achter atmosferische depositie Projectmatig onderzoek naar kwaliteit effluent Mogelijke maatregelen Maatregelen per bron Samenvatting beperkte en forse variant Invloed indirect lozende RWZI s Verkennen kosten en effecten maatregelen Maatregelen voor RWZI s Maatregelen voor industrie Maatregelen scheepvaart Maatregelen Waterbodems Samenvatting uitkomsten beperkt en fors scenario 56 5 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

6 6.6 Maatregelentabellen De invloed van voorbelasting Inleiding Invloed buitenland en regionaal water Invloed rijkswateren op Noordzee Vergelijking normen Relatie vrachten rivieren en concentratie zee Hand in eigen boezem (HIEB) Aanbevelingen voor nadere analyse Conclusies Stoffen Bronnen Maatregelen en kosten 76 Literatuur 77 Bijlage 1 Beschrijving projectorganisatie 79 Bijlage 2a Toetsing zoete rijkswateren MWTL 80 Bijlage 2b Toetsing zoute rijkswateren MWTL 83 Bijlage 3 Resultaten toetsing nulmeting 90 Bijlage 4 Vergelijking toetsmethoden 94 Bijlage 5 CIW bestrijdingsmiddelenrapportage 99 Bijlage 6 Stroomgebiedrelevante stoffen 100 Bijlage 7 Bronnenanalyse 101 Bijlage 8 RWZI s die vrijwel direct op rijkswater lozen 116 Bijlage 9 Maatregelen Saneringsprogramma Waterbodems rijkswateren (2006 t/m 2009) 117 Bijlage 10 Bedrijven die niet voldoen aan immissietoets (beperkte variant) 122 Bijlage 11 Toelichting invullen maatregelentabel 129 Bijlage 12 Bijdrage directe bronnen, buitenland en regio Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

7 1. Inleiding Achtergrond Voor de rapportages van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) dienen waterbeheerders verschillende analyses uit te voeren, waaronder de analyse van doelen en maatregelen om aan de KRW eisen te voldoen. Tijdens het Utrecht Beraad van 3 november 2005 is besloten dat Rijkswaterstaat de uitwerking landelijk oppakt. Er zijn diverse thematrekkers benoemd, die verantwoordelijk zijn voor de rijkswaterstaatbrede analyse. Initiatiefnemer voor dit project zijn John Schobben en Els van Bon (Rijkswaterstaat Noord-Holland), thematrekkers Chemie. Zij fungeren als eerste aanspreekpunt voor RIZA en RIKZ. De studie wordt gefinancierd vanuit de landelijke taken van Rijkswaterstaat. Er is begeleiding vanuit een klankbordgroep, bestaande uit vertegenwoordigers van de Rijkswaterstaat Diensten. Zie voor een overzicht van deelnemers van de projectgroep en de klankbordgroep bijlage Beschrijving proces Binnen de (deel)stroomgebieden zijn vele gebiedsgerichte werkgroepen aan de slag gegaan met de globale analyse van doelen en maatregelen. Deze analyse mag in 2006 nog grof zijn en dient in 2007 te worden verfijnd. Het kenmerk van rijkswateren is dat de waterkwaliteit sterk beïnvloed wordt door ofwel het buitenland (via de grote rivieren of atmosferische depositie) ofwel regionaal water. In de klankbordgroep is nadrukkelijk gekozen voor een benadering waarbij alleen maatregelen worden beschouwd die direct ingrijpen op rijkswater (zie 1.4 uitgangspunten). Er wordt nagegaan hoeveel effect dit oplevert en welk resterend doelgat er is voor regionaal water en het buitenland. De verwachtte emissiereducties van regionale waterbeheerders en het buitenland worden hiermee vergeleken. Als deze ontoereikend zijn, moeten de partijen samen bekijken wat aanvullend mogelijk is om toch de doelen te halen. Resultaten van deze studie en inbreng van de Regionale Bestuurlijke Overleggen (RBO s) zullen uiteindelijk uitmonden in een compilatienota van Rijkswaterstaat waarin de resultaten en inbreng van rijkswaterbeheerders zijn verwoord als input voor de Decembernota Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

8 1.3 Doel Doel van de studie is om voorbereidend werk te verrichten voor een gezamenlijk Rijkswaterstaat standpunt over doelen en maatregelen voor de KRW. Concreet bestaat dit uit een analyse van de huidige toestand, de opgave, de bronnen, de mogelijke maatregelen, de kosten van maatregelen en de mate van doelbereik bij het beperkte en forse maatregelenpakket. Deze studie vormt de onderbouwing van het hoofdstuk chemie in de compilatienota van Rijkswaterstaat en de maatregelentabellen die zijn opgesteld voor rijkswateren. Omdat de verkenning resultaten levert die op tijd zijn om aandachtspunten aan te kunnen reiken voor de volgende kabinetsformatie wordt de volle breedte van stoffen die relevant zijn voor het waterbeheer meegenomen (zie uitgangspunten 1.4). Dit gaat dus verder dan alleen een analyse van prioritaire stoffen uit de KRW. 1.4 Uitgangspunten globale analyse 1. Alleen aandacht voor maatregelen die direct ingrijpen op rijkswater Het gaat dus om maatregelen die Rijkswaterstaat zelf kan nemen en maatregelen waarvoor andere partijen verantwoordelijk zijn, die Rijkswaterstaat direct kan aanspreken. Iedere beheerder heeft momenteel de verantwoordelijkheid om doelen en maatregelen uit te werken voor de KRW. Als Rijkswaterstaat binnen dit project alle maatregelen integraal gaat afwegen, inclusief de maatregelen die waterschappen zouden kunnen nemen, gaat zij teveel op de stoel van de andere beheerders zitten. Voor dit moment beperkt deze studie zich daarom tot een afweging van maatregelen die direct ingrijpen op rijkswater (door bijvoorbeeld alleen die RWZI s mee te nemen die direct lozen op rijkswater). Speciaal punt is nog hoe om te gaan met grote puntbronnen die nabij rijkswateren lozen op regionaal water. Risico is dat waterschappen deze bronnen niet meenemen (zeker als ze uitkomen op water dat niet is aangemerkt als een waterlichaam) en dat Rijkswaterstaat ze formeel niet tot directe bron rekent. Deze bronnen worden als aparte categorie benoemd, zodat de regionale diensten een indruk krijgen van de relevantie hiervan voor eventuele afstemming met waterschappen. 2. Alleen aandacht voor fysieke maatregelen, de discussie over bijbehorende instrumenten komt in een volgend stadium. Een valkuil kan zijn om bij de discussie over maatregelen al na te denken over passende instrumenten voor uitvoering van de maatregelen. In deze studie worden uitsluitend fysieke 8 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

9 maatregelen onderzocht, tenzij bij een bepaald instrument een bepaalde emissiereductie kan worden geschat. Bij bijvoorbeeld scheepvaart zou een instrument als toezicht of handhaving kunnen leiden tot een verbeterde uitvoering van een maatregel, in dat geval wordt het instrument wel als maatregel meegenomen. 3. Maatregelen voor het thema chemie en het thema ecologie worden in eerste instantie apart van elkaar uitgewerkt. Naast dit thema chemie wordt ook voor het thema ecologie nagedacht over maatregelen voor rijkswateren. Deze sporen lopen dit jaar nog los van elkaar. In de volgende fase dienen de sporen aan elkaar te worden gekoppeld. In de maatregelentabellen, die voor dit project zijn opgesteld, worden de maatregelen voor beide thema s al wel gezamenlijk opgenomen. Een integrale afweging is daarbij nog niet gemaakt. 4. De scope is breder dan alleen prioritaire stoffen Voldoen aan de Goede toestand houdt in dat zowel de Goede chemische als de Goede ecologische toestand moet worden bereikt. Aan de Goede chemische toestand wordt voldaan als de prioritaire stoffen de norm niet overschrijden. Voor de Goede ecologische toestand moet worden voldaan aan bepaalde chemische randvoorwaarden voor de overige stoffen. In deze studie worden zowel prioritaire stoffen als overige stoffen meegenomen. Het is momenteel nog niet duidelijk in hoeverre hoge concentraties van de overige stoffen van invloed zijn op de ecologie. Vooralsnog nemen we aan dat overschrijding van het MTR (in feite een ecotoxicologische norm) betekent dat de betreffende stof een probleem vormt voor de ecologie. In de studie wordt ook aandacht gegeven aan de zwemwater- en drinkwaterfunctie van rijkswateren. 5. De maatregelen worden uitgewerkt in een beperkte en forse variant De toenmalige landelijke Werkgroep Afwegingskader (momenteel de Werkgroep Verkennen van Maatregelen) maakt onderscheid in vijf beleidsvarianten. Daarvan zijn de nulvariant en basisvariant onderdelen van het huidig beleid. Aangezien die in een landelijke analyse vorig jaar zijn onderzocht op effectiviteit worden ze hier niet meegenomen (RIZA, 2005a). De maximale variant, waarbij de KRW doelen bereikt worden, is lastig om los van de andere partijen in te vullen. De inschatting is dat de KRW doelen in rijkswater niet gehaald kunnen worden als alleen rijkswater-maatregelen worden ingezet. In dit project zullen dus alleen de twee tussenvarianten worden uitgewerkt die de bestuurlijke bandbreedte aangeven: De beperkte variant geeft de ondergrens (wat is minimaal nodig om te voldoen aan de KRW) en de forse variant de bovengrens (voor welke maatregelen is nog voldoende bestuurlijk draagvlak). 9 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

10 6. Het is te vroeg voor een afweging van rijkswater-maatregelen In deze studie zijn uitsluitend zinvolle maatregelen opgenomen die aangrijpen op de directe bronnen voor de rijkswateren. Een afweging in dit stadium zou prematuur zijn, omdat er nog geen beeld is van de gezamenlijke mogelijke maatregelen van alle waterbeheerders. Daarnaast wil de klankbordgroep voor het overleg in de regio alle opties open houden. 10 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

11 2. Aanpak Uitwerking chemische toestand Voor de beschrijving van de chemische toestand van rijkswateren zijn toetsingen van het landelijk meetnet MWTL samengevat en de Nulmeting van Ook is gebruik gemaakt van toetsingen van de CIW bestrijdingsmiddelenrapportage en toetsing aan de drinkwater- en zwemwaternorm. Een aparte groep is die van de vergeten stoffen: In de notitie Pragmatische Implementatie KRW wordt deze groep stoffen aangeduid als Nieuwe stoffen, stoffen waar geen normen voor zijn, maar die wel van invloed kunnen zijn op de ecologische en chemische toestand van het water. In de Compilatienota zal dit punt als aandachtspunt worden opgevoerd. De vergeten stoffen zijn in deze studie niet diepgaand uitgewerkt. 2.2 Uitwerking bronnen Voor de bronnenanalyse zijn de gegevens van de Landelijke Emissieregistratie (ERC) van 2003 per stof per deelstroomgebied weergegeven. Voor de zoute wateren zijn deze gegevens aangevuld met extra emissiegegevens die beschikbaar zijn, maar nog niet in de ERC staan. In hoofdstuk vier zijn per stofgroep de bronnen genoemd die meer dan 10% bijdragen aan de totale binnenlandse stofvracht. Twee aparte verspreidingsroutes zijn nog nader uitgewerkt: de bronnen achter de atmosferische depositie en de stoffen die zich bevinden in effluent van RWZI s (wat in feite een opstap is naar een bronnenanalyse). 2.3 Uitwerking maatregelen Er is een groslijst van zinvolle maatregelen opgesteld, die vervolgens is ingedeeld in een beperkte en forse variant. Daarnaast is aanvullend onderzoek uitgevoerd naar kosten en effecten van maatregelen voor RWZI s, bedrijven en waterbodems. Voor scheepvaart zijn de gegevens van een Workshop Scheepvaart, die in december 2005 is gehouden, gebruikt om Rijkswaterstaatrelevante maatregelen te selecteren. Dit is gedaan in samenwerking met het Directoraat Generaal Transport en Luchtvaart (DGTL). Voor verkeer en 11 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

12 baggerverspreiding zijn maatregelen kort benoemd, evenals maatregelen die Rijkswaterstaat kan uitvoeren ter beperking van eigen emissies (ook wel aangeduid met Hand in eigen Boezem ). 2.4 Opstellen maatregelentabellen De landelijke maatregelentabel versie 5.2 is geschikt gemaakt voor rijkswater maatregelen op basis van de geselecteerde maatregelen en uitgangspunten die binnen de klankbordgroep zijn vastgesteld. De maatregelentabel is vervolgens ingevuld voor (clusters van) waterlichamen. De maatregelentabellen voor de rijkswateren zijn als digitale bijlage bij dit rapport beschikbaar. 2.5 Mate van doelbereik In hoofdstuk zeven is per stof per deelstroomgebied nagegaan hoe de verhouding is tussen buitenlandse belasting, belasting uit regionaal water en directe belasting op rijkswater, en deze laatste post is verder uitgesplitst. Op basis van de relatieve bijdrage van de belasting zijn conclusies over de mate van doelbereik afgeleid. 2.6 Uitwerking vervolgonderzoek In aanvulling op deze eerste globale analyse zal vrijwel direct gestart worden met een nadere analyse van maatregelen, doelbereik en kosten(effectiviteit). In hoofdstuk 10 van dit rapport worden een groot aantal inhoudelijke aandachtspunten genoemd die in de nadere analyse dienen te worden uitgewerkt. 12 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

13 3. Huidige chemische toestand Inleiding Binnen deze studie is niet uitsluitend gekeken naar prioritaire stoffen (de Goede chemische toestand). In de uitgangspunten (1.4) wordt al beschreven dat de klankbordgroep breder wilde kijken, dus ook naar de toestand van de overige stoffen (onderdeel van de Goede ecologische toestand). Stoffen worden als probleemstof aangemerkt als de norm wordt overschreden. Er is gebruik gemaakt van recentelijk uitgevoerde toetsingen: Op MWTL meetpunten in de zoete rijkswateren zijn voor de jaren 2001 tot en met 2005 toetsingen uitgevoerd door het RIZA. Het RIKZ heeft de toetsingen voor de zoute rijkswateren uitgevoerd voor de jaren 2001 en Hierbij is onderscheid gemaakt in kust en overgangswateren, waarbij zoute meren zijn ingedeeld bij overgangswateren. In 2005 zijn op veel MWTL locaties extra metingen uitgevoerd voor de monitoring van prioritaire stoffen en overige stoffen in de rijkswateren (nulmeting 2005). Voor de zoute rijkswateren is er in 2005 slechts een eenmalige nulmeting uitgevoerd. Voor de zoete rijkswateren is er gedurende een heel jaar een nulmeting uitgevoerd. In de CIW bestrijdingsmiddelenrapportage 2005 zijn metingen van bestrijdingsmiddelen in Nederlandse oppervlaktewateren voor de jaren 2001 tot en met 2003 getoetst. De probleemstoffen zijn globaal vergeleken met de internationale overzichten van stroomgebiedrelevante stoffen. Daarnaast is gekeken naar de drinkwater en zwemwaterfunctie. Er zijn toetsgegevens beschikbaar van 1992 t/m 2004 van locaties bij innamepunten van drinkwater- en zwemwaterlocaties. Voor de toetsing van drinkwater is de Europese richtlijn oppervlaktewater voor drinkwater toegepast. Voor zwemwater zijn alle zwemwaterlocaties (dus zowel rijks- als regionaal water) getoetst aan de normen voor zwemwater (de oude zwemwaterrichtlijn). In een volgend stadium wordt ook koelwater en schelpdierwater bij de analyse betrokken. 13 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

14 3.2 Prioritaire stoffen Toetsing MWTL punten Zowel voor de zoete als de zoute rijkswateren is voor de KRW toetsing uitgegaan van de letterlijke tekst van het EU-voorstel non-paper ( ). Voor de KRW toetsing aan prioritaire stoffen betekent dit op hoofdlijnen dat: 1. Voor de organische stoffen wordt de monitoring, toetsing en rapportage uitgevoerd in het voorgeschreven compartiment water totaal. Voor metalen geldt het compartiment water -opgelost. 2. De jaargemiddeldeberekening gaat uit van een rekenkundig gemiddelde over een jaar. Indien in een maand meer dan 1 meting is gedaan, dan wordt voor die maand het 90-percentiel berekend, welke daarna wordt meegenomen in de berekening van het jaargemiddelde. 3. Voor de rapportagegrens wordt de dubbele substitutie regel gebruikt, waarbij twee waarden (jaargemiddelden) worden berekend: dg=0; Meetwaarden onder de rapportagegrens worden gelijk gesteld aan nul; dg=1; Meetwaarden onder de rapportagegrens worden gelijk gesteld aan de rapportagegrens. 4. Er vindt geen standaardisatie en/of correctie plaats voor zwevend stof; er wordt getoetst op basis van de gemeten waarde. Tot voor kort werden veel van de prioritaire stoffen in de Nederlandse rijkswateren gemeten en getoetst in zwevend stof. Bij de toetsingsvoorschriften uit de non-paper wordt alleen uitgegaan van metingen in water. Om een beeld te krijgen van de mogelijke verschillen zijn de resultaten voor water vergeleken met de resultaten van de toetsing waarbij zwevende stof werd omgerekend naar water. De vergelijking is gemaakt voor het jaar In bijlage 4 is de memo opgenomen met de resultaten van de vergelijking (RIZA/RIKZ, 2005). In juni 2006 wordt naar verwachting een nieuwe Dochterrichtlijn prioritaire stoffen door de EU aangenomen. In deze richtlijn kunnen de normen en de toetsingsmethode afwijken van die genoemd in de non-paper. Zoete Rijkswateren In bijlage 2a zijn de resultaten van de toetsing van zoete rijkswateren weergegeven (MWTL locaties). Hieruit komen cadmium en nikkel als probleemstof naar voren (met name bij Eijsden). Tributyltinverbindingen overschrijden in 2004 op 7 locaties de norm. Daarnaast vinden voor de volgende stoffen op verschillende locaties alleen overschrijdingen plaats indien de rapportagegrens op dg = 1 gesteld is bij de jaargemiddelde berekening. Het 14 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

15 betreft: alpha endosulfan, hexachloorbenzeen, gammahexachloorcyclohexaan, benzo(b+k)fluorantheen en benz(ghi)peryleen-+indeno(1,2,3,c,d)pyreen. Wat de laatste stoffen betreft zijn er veel meer normoverschrijdingen dan in eerdere jaren, omdat de stoffen vanaf 2004 op meerdere locaties in het compartiment totaal-water gemeten zijn. Zoute rijkswateren In 2001 en 2003 zijn toetsingen uitgevoerd voor de zoute rijkswateren. Dit is gebeurd voor de overgangswateren en de kustwateren. De resultaten van de toetsingen zijn opgenomen in bijlage 2a (voor het overgangswater Schaar van Oude doel) en 2b. De probleemstoffen per locatie zijn getoetst aan het nonpaper gemiddelde, (dg=0 en dg=1). Voor de overgangswateren blijkt dat voor zowel 2001 als 2003 alleen op locatie Schaar van Oude Doel normoverschrijdingen gemeten zijn voor de stoffen: diuron, hexachloorcyclohexaan en nikkel. De toetsingen zijn verricht voor maximaal 3 meetpunten, te weten: Schaar van Oude Doel, Vlissingen boei SSVH en Bocht van Watum. Lood overschrijdt alleen in 2001 de norm bij Schaar van Oude Doel. Voor de kustwateren worden geen overschrijdingen aangetroffen voor de toetsing aan non-paper gemiddelde. Er zijn maximaal 10 locaties getoetst, hiervoor wordt verwezen naar bijlage 2b. Tributyltin wordt niet gemeten in water totaal. Bij zowel de toetsingen voor zoet-, kust- als voor overgangswateren moeten twee zaken opgemerkt worden: - Voor een aantal stoffen was wel data beschikbaar, maar geen norm voor het gemeten compartiment. - Voor vele prioritaire stoffen zijn geen meetgegevens beschikbaar voor het compartiment water (voor metalen) water-totaal (overige prioritaire stoffen), waardoor bovenstaande conclusies gerelativeerd moet worden. Daartoe is er in 2005 voor de rijkswateren een eenmalige nulmeting uitgevoerd. Toetsing nulmeting 2005 In 2005 is er een eenmalige meting uitgevoerd voor de prioritaire stoffen. In bijlage 3 zijn de resultaten van deze nulmeting 2005 weergegeven, uitsluitend de normoverschrijdende stoffen zijn hier opgenomen. Kentallen die niet getoetst kunnen worden "n" zijn weggelaten. De resultaten van de toetsing aan de voorlopige EU-normen (non-paper, 2004) geven aan dat mogelijk lood en nikkel als probleemstof gelden. Cadmium is een probleem in de Maas. Bij een rapportagegrenswaarde van dg=1 zijn er normoverschrijdingen voor: - Hexachloorbenzeen (13 van de 16 locaties) - som benzo(b+k)fluorantheen (10 van de 16 locaties) 15 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

16 - som Benzo(ghi)peryleen + indeno(1,2,3,c,d) pyreen (11 van de 16 locaties) Verder is de rapportagegrens hoger dan de norm voor aantal PAK s, vlamvertragers, C10-13 chlooralkanen, endosulfan, hexachloorbenzeen, hexachloorcyclohexaan (som HCHs),nonylfenol (4p-nonylfenol), octylfenol (para-tertoctylfenol), pentachloorbenzeen en tributyltin. Voor kwik kan er niet getoetst worden aan het jaargemiddelde, omdat een norm ontbreekt. CIW Bestrijdingsmiddelenrapportage In de bestrijdingsmiddelenrapportage 2005 zijn metingen in zoete en zoute locaties in rijkswateren getoetst aan het MTR voor de jaren 2001, 2002 en Voor de zoute rijkswateren wordt slechts één stof boven het MTR aangetroffen, namelijk de prioritaire stof diuron. Deze stof is in 2001 op 1 locatie normoverschrijdend aangetroffen en in 2002 op 2 locaties. De stoffen die in de zoete rijkswateren normoverschrijdend zijn aangetroffen zijn opgenomen in bijlage 5. De prioritaire stoffen zijn in geel aangegeven. Het blijkt dat al deze stoffen (alpha-endosulfan, chloorfenvinfos, diuron, hexachloorbenzeen en simazine) de norm incidenteel overschrijden. Van deze stoffen is alleen chloorfenvinfos nog toegelaten, maar de toelating wordt in 2007 beëindigd. 3.3 Overige verontreinigende stoffen Toetsing overige stoffen Voor de toetsing van de overige stoffen zijn de milieukwaliteitdoelstellingen (MKN) uit Regeling milieukwaliteitseisen gevaarlijke stoffen (Staatscourant, 22 december 2004) gebruikt. Deze milieukwaliteitdoelstellingen zijn in plaatst gekomen van de MTR s uit NW4. In tegenstelling tot de toetsing van de prioritaire stoffen zijn de overige stoffen getoetst aan het 90-percentiel. Mogelijk komen er nog aangepaste (afgeleid van MKN) normen voor de zoute en brakke wateren. Toetsing nulmeting 2005 overige stoffen De toetsresultaten zijn in bijlage 3 opgenomen. De meetresultaten zijn getoetst aan het MKN en hierbij is voor de brakke en zoute wateren een halve waarde van de detectiegrens gehanteerd bij metingen onder de detectiegrens. Probleemstoffen zijn: Eijsden: methyl-oxydementon, Koper IJmuiden: Boor, Uranium Maassluis: Koper, Boor, Uranium. Schaar v.o.d.: Koper, Zink, Vanadium, Boor Uranium Wiene: Koper, Vanadium 16 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

17 Lobith: Nieuwegein: Nederweert: Belfeld: Brienenoord: Puttershoek: Koper Koper Koper Koper Koper Koper Uit bovenstaande komt naar voren dat vooral koper een probleemstof is, de norm wordt op 10 van de 16 locaties overschreden. Opvallend zijn verder de normoverschrijdingen voor methyl-oxydemeton, boor, uranium en vanadium. Methyloxydemeton is een bestrijdingsmiddel (insecticide). Boor wordt gebruikt in wasmiddelen (boraat) en in de glasindustrie. Uranium komt mogelijk van lozingen van kerncentrales en kunstmestfabrieken (fosfaaterts). Opvallend is dat nutriënten en bestrijdingsmiddelen niet genoemd worden als normoverschrijdende stoffen in de categorie overige stoffen. In rijkswater overschrijden nutriënten het MTR, maar aangezien er nog geen MKN waarde beschikbaar is voor nutriënten zijn deze ook niet getoetst. Probleemstoffen van bestrijdingsmiddelen zijn hieronder genoemd. Het is niet bekend waarom ze in de nulmeting niet als probleem naar voren komen (geen MKN bekend, niet voldoende routinematige metingen, andere meetmethoden?). CIW Bestrijdingsmiddelenrapportage De stoffen die in 2001 t/m 2003 in de zoete rijkswateren normoverschrijdend zijn aangetroffen zijn opgenomen in bijlage 5. De stoffen die niet aan het MTR voldoen betreffen met name insecticiden en fungiciden.de meeste stoffen worden inmiddels niet meer gebruikt. 3.4 Stroomgebiedrelevante stoffen In bijlage 6 is een overzicht opgenomen van de relevante stoffen in het stroomgebied van de Rijn, Maas, Schelde en Eems-Dollard. Dit zijn de zogenoemde stroomgebiedrelevante stoffen. De stoffen koper, zink en PCB s komen op de lijsten van alle vier de stroomgebieden voor. Deze lijsten zijn middels internationale afspraken tot stand gekomen. Voor de stroomgebiedrelevante stoffen wordt gestreefd naar op stroomgebiedniveau geharmoniseerde normen. Voor dit moment worden deze stoffen getoetst aan de MKN. Aandachtspunt is dat zink en PCB s in de huidige analyse niet als probleemstof wordt aangemerkt (zink overschrijdt alleen bij Schaar van Oude Doel in 2005). Verder geldt trifenyltin voor de zoute wateren nog als probleemstof, terwijl die ontbreekt op de huidige lijst (alleen relevant voor de Eems). Het zou goed zijn in de vervolgfase de (geactualiseerde) probleemstoffen te vergelijken met de internationale lijsten. 17 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

18 3.5 Drinkwater Figuur 3.1: Locaties van drinkwaterinname In figuur 3.1 zijn de innamepunten voor de bereiding van drinkwater aangegeven. Getoetst is aan de A3i normen (A3 staat voor emissienormen voor directe lozingen in oppervlaktewater, i geeft aan dat getoetst is aan de interventiewaarde). De 5 locaties waar aan de drinkwaternorm getoetst is, zijn: Andijk, Brakel (Andelse Maas), Keizersveer, Nieuwegein en Scheelhoek. Naast deze toetsingen bestaan er ook toetsingen voor resp. drinkwater en oppervlaktewater dat gebruikt wordt voor de bereiding van drinkwater. Hierbij schrijft het Waterleidingbesluit voor dat de concentratie van een bestrijdingsmiddel of relevante metaboliet in oppervlaktewater dat bestemd is voor drinkwater lager moet zijn dan 0,1 mg/l. In tabel 3.1 is over de periode 1990 t/m 2004 het percentage opgenomen van de locaties die voldoen aan de drinkwaternorm. Uit de tabel blijkt dat vrijwel altijd wordt voldaan aan de drinkwaternorm. Alleen in 1997 wordt op locatie Brakel de cadmiumnorm overschreden. In 1999 wordt bij Keizersveer de norm voor de som van 6 PAK s overschreden. 18 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

19 Tabel3.1: Percentage locaties die voldoen aan drinkwaternorm (Europese richtlijn) jaar % locaties die Voldoen aan norm Bovenstaand geeft een beeld van de rijkswateren. Regionaal komen echter wel probleemstoffen naar voren. Voor de Maas betreffen dit met name bestrijdingsmiddelen. Opgemerkt moet worden dat hierbij een andere toetsing gebruikt is namelijk voor drinkwater uit grondwater. Hierbij worden ook andere stoffen getoetst. Hiernaast is er nog een derde manier van toetsen, namelijk kwaliteitsdoelstellingen voor oppervlaktewater voor de productie van drinkwater. Hierbij schrijft het Waterleidingbesluit voor dat de concentratie van een bestrijdingsmiddel of relevante metaboliet in drinkwater lager moet zijn dan 0,1 µg/l. Uitzonderingen gelden voor aldrin, dieldrin, heptachloor en heptachloorepoxide, waarvoor een maximumwaarde van 0,030 µg/l geldt. De toetsing is uitgevoerd voor de bestrijdingsmiddelenrapportage. Uit deze drinkwatertoetsing blijkt dat in 2001, 2002 en 2003 respectievelijk 57, 58 en 71% van de locaties (zowel rijkswater als regionale wateren) voor tenminste 1 stof de drinkwaternorm overschrijden. In totaal zijn ruim 600 locaties getoetst. Met name herbiciden voldoen niet aan de drinkwaternorm. AMPA, een metaboliet van glyfosaat, komt op 60% van de 164 onderzochte locaties boven de drinkwaternorm en is op de rest van de locaties niet toetsbaar. [Bron: bestrijdingsmiddelenrapportage 2005]. In het Beheersplan Rijkswateren (2005) staat dat over het algemeen wordt voldaan aan de EU-drinkwaterrichtlijn. Dit komt overeen met bovengenoemde bevindingen. Men maakt wel melding van incidentele normoverschrijdingen in de Maas, bijvoorbeeld van diuron, die kunnen leiden tot innamestops bij inlaatpunten van oppervlaktewater voor de bereiding van 19 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

20 drinkwater. De richtlijn gaat in 2007 over in de KRW. Vanaf 2007 geldt daarmee voor drinkwater een KRW regime voor beschermde gebieden. De normen vanuit de drinkwaterrichtlijn zullen worden overgenomen. 3.6 Zwemwater Figuur 3.2: Zwemlocaties In de Nederlandse wateren hebben 632 locaties de functie van zwemwater. De locaties zijn in figuur 3.2 weergegeven. In Rijkswateren liggen 208 locaties. In de periode 1992 t/m 2004 zijn alle zwemwaterlocaties (dus zowel rijks- als regionaal water) getoetst aan de normen voor zwemwater. Tabel 3.2 geeft een overzicht van het aantal zoete en zoute locaties dat voldoet aan de norm en/of de juiste meetfrequentie. De EU-commissie stelt dat ook bij een onvoldoende meetfrequentie een locatie niet voldoet. Uit de tabel blijkt dat in de huidige situatie 2% van zowel de zoete als zoute locaties normoverschrijdingen plaats vinden Tabel3.2: Overzicht zoete en zoute meetlocaties die voldoen aan zwemwaternorm. Jaar aantal % zoute loc. Aantal % zoete loc. % zoete en zoute zo ute loc. die voldoen z oete loc. die voldoen loc. die voldoen , , , , ,5 8, ,6 4,2 20 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

21 , ,6 60, , ,5 73, , ,6 87, , ,7 91, , ,2 96, , ,4 93, ,8 98, ,5 98, , ,2 98,1 Het ligt voor de hand om te concluderen dat de meeste zwemwaterlocaties aan de norm voldoen en dat net de laatste notoire locaties moeten worden aangepakt. In de loop der tijd is gebleken dat normoverschrijdingen telkens op andere locaties optreden en dat het gaat om incidentele overschrijdingen. Relevant is ook dat bij geconstateerde normoverschrijding de locatie herbemonsterd mag worden. Dus alleen die locaties die na herbemonstering een normoverschrijding geven worden gerapporteerd als locaties die niet voldoen. Bovendien is sinds 4 maart 2006 een nieuwe zwemwaterrichtlijn in werking getreden waarin strengere normen zijn opgenomen. In 2015 moet voor het eerst worden gerapporteerd of aan deze strengere normen wordt voldaan. Naar verwachting zal 8% van de zoetwater locaties in rijkswater en 1% van de zoutwaterlocaties niet voldoen aan de strengere normen van deze nieuwe richtlijn. De oorzaak bij de zeelocaties is voornamelijk het tijdelijk ongezuiverd lozen van rioolwater bij zware regenbuien (de zogenaamde uitwateringskanalen). In de zoete wateren is er een breder scala aan oorzaken. De komende jaren zullen deze knelpunten verder inzichtelijk worden gemaakt en mogelijke opties onderzocht, zodat de knelpunten ruim voor 2010 kunnen worden aangepakt. Voor nieuw in te richten zwemlocaties dient tijdens de planvorming na te worden gegaan door de initiatiefnemer of de locatie geschikt is of is te maken tegen redelijke kosten (Beheersplan Rijkswateren, 2005). 3.7 Samenvatting probleemstoffen Prioritaire stoffen Voor veel prioritaire stoffen zijn geen meetgegevens beschikbaar voor het compartiment water (zware metalen) en water-totaal (overige prioritaire stoffen). Verder is de rapportagegrens hoger dan de norm voor een aantal PAK s, vlamvertragers, C10-13 chlooralkanen, endosulfan, hexachloorbenzeen, hexachloorcyclohexaan (som HCHs), nonylfenol ( 4p-nonylfenol), octylfenol (para-tert-octylfenol), pentachloorbenzeen en tributyltin. Voor kwik kan er niet getoetst worden aan het jaargemiddelde, omdat een norm ontbreekt. 21 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

22 Uit de huidige toetsingen komen de volgende probleemstoffen naar voren: Zoete rijkswateren Cadmium, nikkel en tributyltinverbindingen. Mogelijk (uitsluitend bij dg = 1): alpha endosulfan, hexachloorbenzeen, gamma-hexachloorcyclohexaan, benzo(b+k)fluorantheen en benz(ghi)peryleen- +indeno(1,2,3,c,d)pyreen. Mogelijk (verschillen toetsing zwevend stof en waterfase): antraceen, endosulfan, fluorantheen, hexachloorbenzeen, hexachloorbutadieen, lindaan, naftaleen, pentachloorbenzeen, benz(a)pyreen, benzo(k)fluorantheen, tributyltinverbindingen en trichloorbenzeen. Bestrijdingsmiddelenrapportage: alfa-endosulfan, chloorfenvinfos, diuron, simazine en hexachloorbenzeen. Overgangswateren: Diuron, hexachloorcyclohexaan, nikkel en lood Voor de kustwateren zijn er geen prioritaire stoffen die de norm overschrijden. Hierbij wordt opgemerkt dat tributyltin niet wordt gemeten in water totaal. Overige stoffen Bij de overige stoffen is koper in vrijwel alle locaties een probleemstof. Daarnaast geven methyl-oxydemeton, vanadium, boor en uranium normoverschrijdingen. De stroomgebiedrelevante stoffen die genoemd zijn in de internationale overzichten komen niet geheel overeen met de genoemde probleemstoffen. De rijkswateren voldoen veelal aan de Europese drinkwaternorm, alleen in de Maas is soms sprake van normoverschrijding en innamestops bij drinkwaterbedrijven. Bij de toetsing aan de kwaliteitsdoelstellingen voor oppervlaktewater voor de productie van drinkwater (concentratie bestrijdingsmiddel < 0,1 µg/l) voldoen met name herbiciden niet aan de drinkwaternorm. Zwemwater blijft een aandachtspunt voor Rijkswaterstaat, ondanks de goede resultaten van toetsingen van 1992 t/m Dit omdat onlangs een nieuwe Zwemwaterrichtlijn in werking is getreden waarin strengere normen zijn opgenomen en de verwachting is dat niet alle rijkswateren met een zwemwaterfunctie aan de norm voldoen. 22 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

23 4. Analyse bronnen Directe belasting rijkswater In de maatregelentabellen worden als stofgroepen onderscheiden prioritaire stoffen (zware metalen, bestrijdingsmiddelen, PAKs en organische microverontreinigingen) en overige stoffen (nutriënten en zware metalen). Hieronder worden per stof uit de betreffende stofgroepen de bronnen genoemd die meer dan 10% bijdragen aan de totale binnenlandse stofvracht op rijkswateren (zie bijlage 7 voor een samenvattende tabel). In bijlage 7 zijn de bronnen tevens in staafdiagrammen per stof per deelstroomgebied weergegeven. In deze analyse zijn de aanvullende emissiegegevens voor de zoute wateren niet meegenomen, uitsluitend de getallen die nu zijn opgenomen in ERC. Belangrijk aandachtspunt is dat in onderstaande tekst alleen ingegaan wordt op bronnen die direct uitkomen op rijkswater. In hoofdstuk 7 wordt ingegaan op buitenlandse belasting en bronnen die uitkomen op regionaal water. Voor veel stoffen is de directe belasting op rijkswater klein vergeleken bij de indirecte belasting, dus op basis van dit hoofdstuk alleen kunnen nog geen complete conclusies worden getrokken over de belangrijkste bronnen en de te nemen maatregelen. Er is gebruik gemaakt van een selectie van cijfers van 2003 van de Landelijke Emissieregistratie. Hierin zijn de volgende bronnen en aanvoerroutes opgenomen (die relevant zijn voor de belasting van rijkswateren): - atmosferische depositie, - rwzi s, - regenwateruitlaten en riooloverstorten, - industrie, - recreatievaart, antifoulings, - recreatievaart, uitlaatgassen & verdamping, - binnenscheepvaart, uitloging scheepshuid, - binnenscheepvaart, lozing bilgewater, - vissersschepen/havens/zinkanodes, - vissersschepen/havens/coatings, - zeescheepvaart/binnenland/coatings. Opgemerkt moet worden dat in Emissieregistratie een aantal bronnen niet is opgenomen: de waterbodem, baggerverspreiding, diverse bronnen van varende scheepvaart etc. Mogelijk leveren deze bronnen een relevante bijdrage. Ook ontbreken gegevens over stoffen, zoals tributyltin. Voor 23 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

24 tributyltin zijn baggerverspreiding en scheepvaart relevante bronnen. Atmosferische depositie is in feite een verspreidingsroute en geen bron. De atmosferische depositie wordt bepaald door de concentratie van luchtverontreinigende stoffen in de atmosfeer, die wederom het gevolg is van emissies naar de atmosfeer door een zeer divers scala aan bronnen in binnen- en vooral buitenland. Zie 4.2 voor een uitwerking van bronnen achter de atmosferische depositie Prioritaire stoffen Zware metalen Gegevens zijn beschikbaar voor cadmium, kwik, nikkel en lood. Atmosferische depositie is een relevante bron voor alle vier de zware metalen in de deelstroomgebieden Rijn- Midden en Rijn-Noord. In het deelstroomgebied van de Schelde voor cadmium, kwik en lood. In de Eems-Dollard is atmosferische depositie alleen relevant voor kwik. De RWZI s die op rijkswater lozen zijn een bron van zware metalen voor de deelstroomgebieden Rijn-West en Schelde. In Rijn-West betreft het cadmium, kwik en nikkel, in de Schelde cadmium, kwik en lood. In Rijn- Midden en Rijn-Oost alleen kwik. En in het Maasgebied alleen nikkel. De op rijkswater lozende industrie is een bron van zware metalen in de deelstroomgebieden Eems-Dollard, Rijn- West en Schelde. In het Eems-Dollardgebied gaat het om cadmium, nikkel en lood. In Rijn-West om kwik en nikkel en in het Scheldegebied om cadmium en kwik. De scheepvaart is geen relevante bron (kleiner dan 10%). Bestrijdingsmiddelen Gegevens zijn beschikbaar van drins, hexachloorcyclohexaan, pentachloorfenol, hexachloorbenzeen, simazine, isoproturon en diuron. Atmosferische depositie draagt bij aan de vrachten van de bestrijdingsmiddelen hexachloorbenzeen, simazine en isoproturon in de deelstroomgebieden Eems-Dollard, Maas, Rijn-Midden, Rijn-Noord, Rijn-West en Schelde. RWZI s zijn een bron van drins, hexachloorcyclohexaan en pentachloorfenol voor de deelstroomgebieden Maas, Eems-Dollard, Rijn-Oost, Rijn-West en Schelde. In de deelstroomgebieden Rijn-Oost en Rijn-West komen de bestrijdingsmiddelen hexachloorbenzeen, simazine en isoproturon er nog bij. In deelstroomgebieden Maas en Schelde geldt dit ook, maar dan alleen voor hexachloorbenzeen en simazine. Recreatievaart, antifoulings zijn een bron van diuron in alle deelstroomgebieden, m.u.v. Eems-Dollard. 24 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

25 PAK Er zijn gegevens beschikbaar van antraceen, benzo(a)pyreen, fluorantheen, benzo(b)fluorantheen, benzo(k)fluorantheen, naftaleen en benzo(ghi)peryleen. Depositie op oppervlaktewater is een bron van antraceen, benzo(a)pyreen en fluorantheen in de deelstroomgebieden Maas, Rijn-Midden en Schelde. In Eems-Dollard, Rijn-Noord en Rijn-Oost geldt dit alleen voor antraceen. De RWZI s dragen minder dan 10% bij als bron. Alleen in Rijn-Oost is de bron voor benzo(a)pyreen van belang. De uitloging van de scheepshuid van de binnenscheepvaart is een bron van benzo(k)fluorantheen en benzo(ghi)peryleen in de deelstroomgebieden Maas, Rijn-Midden, Rijn-Oost, Rijn-West en Schelde. In de deelstroomgebieden Rijn-Midden en Schelde komt hier nog naftaleen bij. Bij Rijn-West naftaleen en benzo(a)pyreen. Het bilgewater dat geloosd wordt door de binnenscheepvaart is een bron voor PAK via de lozing van minerale olie. Organische microverontreinigingen Er zijn gegevens beschikbaar voor hexachloorbutadieeen, dichloorethaan,1,2-dichloormethaan, trichloorbenzeen (nnb), trichloormethaan (chloroform), trichlooretheen (tri), tetrachlooretheen (per) en benzeen. De RWZI s zijn bronnen voor organische microverontreinigingen in vrijwel alle gebieden. Hexachloorbutadieen, 1,2-dichloorethaan, chloroform, per en tri worden geloosd in de Maas, Rijn-Midden, Rijn- Oost, Rijn-West en Schelde. De industrie is een bron van organische microverontreinigingen voor de Eems-Dollard, Rijn-West en Schelde. In Rijn-West en Schelde gaat het om 1,2- dichloorethaan, dichloormethaan, chloroform, per en tri. In het Eems-Dollardgebied om hexachloorbutadieen, dichloormethaan, chloroform, per en tri. Recreatievaart is een bron in alle deelstroomgebieden, behalve in dat van de Eems-Dollard. Ter informatie: in de meeste koelsystemen wordt actief chloor gedoseerd. Dat is veruit de grootste bron van de prioritaire stof chloroform. Het gebruik van bleekwater is ook een oorzaak voor chloroform in rwzi effluenten. 25 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

26 Overige stoffen Nutriënten De beide nutriënten fosfaat en stikstof komen sterk overeen qua bronnenbeeld. Depositie op oppervlaktewater van stikstof vindt plaats in Rijn-Midden, Rijn-Noord en Schelde. De RWZI s zijn bronnen voor stikstof en fosfor in de Maas, Rijn-Oost, Rijn-West en Schelde. De industrie levert een bijdrage in Rijn-West en Schelde, het gaat hier om zowel fosfor als stikstof. Overige stoffen Gegevens zijn beschikbaar van zink en koper. Atmosferische depositie is een bron. In Rijn-Midden gaat het om zowel koper als zink. In Rijn-Noord en Schelde alleen om koper. RWZI s die direct op rijkswater lozen zijn een bron van koper in Rijn-Oost en Rijn-West. De op rijkswater lozende industrie is alleen in het Eems- Dollardgebied een bron voor koper en zink. De recreatievaart is een bron van koper in Rijn-Midden. Het gaat hier om de antifouling van scheepsvaart. Vissersschepen/havens/zinkanodes zijn een bron van koper en zink in het Scheldegebied. Vissersschepen/havens/coatings zijn een bron van koper in het Scheldegebied. Zeescheepvaart/binnenland/coatings levert een bijdrage aan de kopervrachten in Rijn-West en Schelde. 4.2 Bronnen achter atmosferische depositie TNO heeft het emissiebeleid beschreven voor luchtverontreinigende stoffen m.b.t. het waterbeleid (TNO, 2003). Voor stikstofoxiden dragen met name verkeer en vervoer bij, daarnaast zijn de energiesector en industrie van betekenis. Bronnen voor PAK zijn: consumenten (rookgassen van kachels en open haarden), verkeer en vervoer, landbouw (verbranding biomassa in open lucht). De huidige emissies van PCB s naar de lucht zijn nihil. De belasting van het oppervlaktewater is vooral een gevolg van reeds in de atmosfeer aanwezige PCB s afkomstig van historische emissies. De industriële bronnen van emissie van HCB zijn metaalindustrie, chemische industrie, afvalverwerking en metaalbewerking. Bronnen voor zware metalen zijn industrie, verkeer en vervoer, energiesector en afvalverbranding. Voor alle hiervoor genoemde bronnen geldt dat die zowel binnenlands als buitenlands kunnen zijn. 26 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

27 4.3 Projectmatig onderzoek naar kwaliteit effluent RWZI relevante stoffen Uit een eerste landelijke screening van de STOWA is gebleken dat een aantal prioritaire stoffen regelmatig voorkomen in RWZI effluenten (STOWA, 2005). Er zijn RWZI relevante stoffen vastgesteld. Dit zijn de stoffen die aanwezig zijn in RWZIeffluent en waarvan in de stroomgebiedrapportages is aangetoond dat deze een overschrijding geven van de waterkwaliteitsnormen van het oppervlaktewater. Om aan de toekomstige waterkwaliteitsdoelstellingen van de KRW te voldoen, is voor emissiereductie van deze stoffen naast bronaanpak een extra zuiveringsinspanning als maatregel voor de end-of-pipe aanpak vereist. Het betreft de volgende stoffen: nutriënten stikstof en fosfor; enkele polycyclische aromatische koolwaterstofverbindingen; bestrijdingsmiddelen hexachloorcyclohexaan, atrazine en diuron; metalen cadmium, koper, zink, lood en nikkel; weekmaker di-ethylhexylftalaat (DEHP). Voor gebromeerde difenylethers en octyl-/nonylfenolen heeft nog geen toetsing plaatsgevonden, omdat er nog geen normen voor deze stoffen beschikbaar zijn. Op basis van hun algemene voorkomen in RWZI-effluenten en de lage concentraties waarop deze stoffen een nadelig effect op waterorganismen kunnen hebben, zijn deze stoffen vooralsnog als RWZI-relevant aangemerkt. Projectmatig onderzoek Rijkswaterstaat Limburg RIZA heeft onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van risicovolle stoffen in effluenten van rioolwaterzuiveringen en industriële afvalwaterzuiveringen in het Maasstroomgebied dat in beheer is bij Rijkswaterstaat Limburg (RIZA, 2006). Het ging om 6 RWZI s en 10 bedrijven. De belangrijkste prioritair gevaarlijke stoffen die zijn aangetroffen in de effluenten zijn benzo(k)fluorantheen, antraceen, cadmium en gamma-hexachloorcyclohexaan. Op termijn moeten de emissies van deze vier stoffen zo ver mogelijk gereduceerd worden (naar nul). Over de PAK metingen bestaan nog onzekerheden. Hiernaar wordt nog nader onderzoek verricht. Wat betreft prioritaire stoffen wordt de weekmaker bis(2- ethylhexyl)ftalaat vaak gevonden in de effluenten. Deze stof komt in heel Nederland veelvuldig voor en wordt toegepast in plastics. De in de effluenten hoogst gevonden gehaltes prioritaire stoffen komen van de metalen nikkel en lood. Van de stoffen uit de dochterrichtlijn 76/464/EG (zwarte lijst) zijn sporen van tetrachlooretheen, tetrachloormethaan en 27 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

28 trichlooretheen aangetroffen. De concentraties van deze stoffen zijn dermate laag dat verdere vermindering van deze emissies in praktische zin niet haalbaar is. Wat opvalt is dat relatief veel bestrijdingsmiddelen en geneesmiddelen in de effluenten van de rwzi s worden aangetroffen. Opvallend is dat de bestrijdingsmiddelen diuron, simazine en atrazine relatief vaak worden aangetroffen bij de RWZI s. Deze middelen zijn in Nederland verboden. Zeer waarschijnlijk komt dit door het gebruik van bestrijdingsmiddelen voor onkruidbestrijding op verhardingen. Er zijn mogelijkheden om dit soort emissies te voorkomen of te beperken (zonder of met veel minder intensief gebruik van bestrijdingsmiddelen). Hierbij kan worden samengewerkt met de betrokken waterschappen en de Algemene Inspectiedienst die bij bedrijven handhaaft op verboden middelen. 28 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren

29 5. Mogelijke maatregelen Bij de uitgangspunten in 1.4 is reeds beschreven hoe de eerste selectie van maatregelen tot stand is gekomen. Per bron zullen de maatregelen die door Rijkswaterstaat kunnen worden genomen of waarop Rijkswaterstaat direct anderen kan aanspreken worden beschreven. 5.1 Maatregelen per bron RWZI s Voor RWZI s zijn in opdracht van STOWA en RIZA twee verkennende studies verricht naar de beschikbare zuiveringstechnieken en kosten van diverse maatregelenscenario s (STOWA, 2005 en STOWA, 2006). De uitkomsten van de studies zijn behandeld in de Regiegroep van het landelijke overlegcircuit van het Nationaal Bestuursakkoord Water. Voor dit project is de analyse herhaald, maar dan specifiek voor die RWZI s die uitkomen op rijkswater. Voordeel is dat over de ontvangende oppervlaktewateren (rijkswateren) redelijk veel bekend is (meer dan van de regionale oppervlaktewateren). Per RWZI wordt geschetst welke maatregelen in beeld zijn voor de diverse scenario s en welke kosten hieraan verbonden zijn. Het gaat om de volgende maatregelen: optimalisatie N- en P-verwijdering vergaande N- en P-verwijdering bacteriologische kwaliteit goede chemische kwaliteit drinkwaterbereiding prioritaire KRW-stoffen ontvangend oppervlaktewater nul-emissie prioritaire (gevaarlijke) KRW-stoffen In de studie zijn vier varianten uitgewerkt, waaronder de beperkte en forse variant (zie tabel 5.1). De nulvariant kan beschouwd worden als een maximale voortzetting van het huidig beleid. Alle RWZI s voldoen aan de individuele eisen van het lozingsbesluit (N= 10 of 15 mg/l, P=1 of 2 mg/l), zonder dat er sprake is van de 75%-reductie regel binnen het beheersgebied. Op RWZI s die lozen op eutrofiëringsgevoelig water wordt de N- en P verwijdering geoptimaliseerd en verbeterd tot N is 5-8 mg N/l en P is 0,3 mg P/l. De kosten om te voldoen aan deze nulvariant worden binnen 29 Analyse doelen en maatregelen rijkswateren