TOEKOMSTVERKENNING MIRA 2009

Transcriptie

1 TOEKOMSTVERKENNING MIRA 2009 Wetenschappelijk rapport Sectoren Huishoudens en Handel & Diensten Milieurapport Vlaanderen Vlaamse Milieumaatschappij Van Benedenlaan Mechelen tel fax website

2 Auteurs Johan Couder, Aviel Verbruggen, Onderzoeksgroep STEM, UA Soetkin Maene, MIRA-team, VMM Experten Donaat Cosaert, Instituut Samenleving en Technologie, Vlaams Parlement To Simons, Centrum Duurzaam Bouwen Griet Verbeeck, Departement Architectuur, Provinciale Hogeschool Limburg Lucien Denissen, Departement Ontwerpwetenschappen, Hogeschool Antwerpen Walter De Jonge, Erik Paredis, Centrum voor Duurzame Ontwikkeling, UGent Luc Goossens, Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen, Departement Sociologie, UA Johan Surkyn, Faculteit van de Economische, Sociale en Politieke Wetenschappen en Solvay Business School, VUB Ilse Dries, Jeroen Van Looy, Afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid, Dienst Beleidsvoorbereiding en evaluatie, Departement LNE Patricia Grobben, Afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu & Gezondheid, Departement LNE (input betrof enkel het REF-MIN scenario) Laatst bijgewerkt: december

3 Woord vooraf Ter voorbereiding van de Milieuverkenning 2030 heeft het Studiecentrum Technologie, Energie en Milieu (STEM) van de Universiteit Antwerpen (UA) voor de sectoren handel & diensten en huishoudens drie beleidsscenario s doorgerekend. Deze scenario s hebben betrekking op het energiegebruik per type energiedrager en de hierbij horende milieudruk, waaronder de uitstoot van broeikasgassen. STEM heeft hierbij gebruik gemaakt van het SAVER-LEAP model, ontwikkeld in het kader van twee vorige onderzoeksprojecten voor MIRA (Couder en Verbruggen, 2006; Couder en Verbruggen, 2008) (zie ook onderzoeksrapporten MIRA 2006/04 en MIRA 2008/01). SAVER-LEAP houdt expliciet rekening met de eisen die MIRA stelt aan het formuleren van beleidsscenario s en met de verschillende algemene omgevingsscenario s. Het model is bruikbaar voor langetermijnplanning met een jaartijdshorizon van 20 of 25 jaar en jaarlijkse of 5-jaarlijkse tijdsintervallen voor de tussenresultaten. Een algemeen geldende beperking in dit soort studies is de dataproblematiek. Omwille van het relatief hoge aggregatieniveau enerzijds en de gebrekkige gegevensbasis anderzijds (zeker wat betreft de sector handel & diensten) hebben we noodgedwongen moeten werken met relatief ruwe schattingen, en dit zowel op het vlak van aannames wat betreft de situatie in het referentiejaar als van toekomstige technische en socio-economische evoluties. Dit rapport bevat weinig rechtstreekse verwijzingen naar bronnenmateriaal. Dit komt omdat zeer veel zaken in deze studie gebaseerd zijn op de eerder vermelde studies, die zelf ook al bij gebrek aan een solide statistische basis in Vlaanderen in grote mate gebruik maakten van expertenoordeel. De referenties in dit rapport zijn daarom een samenvoeging van de referenties van de twee eerder vermelde MIRA onderzoeksrapporten, samen met een aantal voor deze studie nieuwe referenties. Voor een gedetailleerde analyse van de gegevensbronnen, rechtstreekse bronverwijzingen en een meer diepgaande bespreking van de gebruikte methoden verwijzen we daarom nogmaals naar Couder en Verbruggen, 2006 en Couder en Verbruggen, Oorspronkelijk waren, voor huishoudens en handel & diensten afzonderlijk, slechts drie scenario s voorzien. Na opmerkingen van een aantal experts op het referentiescenario voor huishoudens (woningen), hebben we in samenspraak met het MIRA-team, voor woningen een alternatief referentiescenario (REF-MIN) uitgewerkt. Het REF-MIN scenario is te beschouwen als een variant op het referentiescenario, en beschrijven we daarom minder gedetailleerd dan de andere scenario s. Door SAVER-LEAP werden enkel de directe emissies gekoppeld aan het energiegebruik van de sectoren huishoudens en handel & diensten doorgerekend. De emissies gekoppeld aan de productie van elektriciteit (door primair elektriciteitsgebruik) werden apart berekend door MIRA en worden besproken in hoofdstuk 5.5. Niet-energetische emissies van huishoudens en handel & diensten, zoals emissies door de behandeling van afvalwater of het storten van afval, werden apart bijgeschat. Een overzicht van deze emissies wordt gegeven in de bijlage bij dit rapport. De auteurs danken de leden van de begeleidingscommissie, de leden van de expertgroep, en de leden van het MIRA-team, met name Johan Brouwers, Stijn Overloop, Erika Vander Putten, Reinout Van Loon en in het bijzonder Soetkin Maene, bij het begeleiden van dit project. 3

4 Context Toekomstverkenning milieu en natuur Het Milieurapport (MIRA) 2009 en het Natuurrapport (NARA) 2009 verkennen gezamenlijk de toekomst van het leefmilieu en de natuur in Vlaanderen. Het doel is beleidsmakers en het geïnteresseerde publiek inzicht te geven in te verwachten evoluties van het leefmilieu en van de natuur in Vlaanderen bij bepaalde beleidskeuzen en binnen een gegeven socio-economische context. De toekomstverkenningen in beide rapporten baseren zich op dezelfde socio-economische prognose, milieubeleidsscenario s, klimaatscenario s en landgebruikscenario s. Verder onder deze titel wordt een overzicht gegeven van het studiewerk dat de publicatie Milieuverkenning 2030 onderbouwt. Daartoe zijn 15 afzonderlijke wetenschappelijke rapporten opgesteld. Een wetenschappelijk rapport MIRA 2009 beschrijft uitgebreid de methoden, de scenario s en de resultaten van de toekomstverkenning. Het rapport onderbouwt het scenariorapport Milieuverkenning 2030 en is beschikbaar op Scenario s werden samengesteld in overleg met een expertengroep. Het hele rapport is kritisch nagelezen door dezelfde expertengroep. Scenario s MIRA 2009 maakt een toekomstverkenning van het milieu in Vlaanderen voor de periode aan de hand van drie milieubeleidsscenario s: een referentiescenario, waarbij het beleid ongewijzigd wordt verdergezet; een Europa-scenario, waarbij bijkomende maatregelen worden genomen om Europese milieudoelstellingen voor de periode te halen; een visionair scenario, waarbij verregaande maatregelen worden genomen om klimaatverandering sterk af te remmen en met het oog op een duurzame toekomst. Elk scenario bestaat uit een pakket beleidsmaatregelen waarvan het gezamenlijk effect wordt berekend. De milieuscenario s worden uitgetekend binnen éénzelfde socio-economische omgeving. De gebruikte socio-economische omgeving is op zijn beurt het resultaat van een toekomstverkenning naar verwachte demografische, sociologische en economische ontwikkelingen, opgesteld door het Federaal Planbureau. Daarnaast zijn ook klimaatscenario s tot 2100 ontwikkeld voor Vlaanderen, afgeleid uit internationale klimaatscenario s. Het basisjaar voor de scenarioberekeningen is Het voornaamste zichtjaar is Voor de berekeningen van de invloed van klimaat wordt 2100 als zichtjaar gehanteerd. De berekeningen inzake oppervlaktewater focussen op 2015 en 2027, aansluitend op de Europese Kaderrichtlijn water. De berekeningen gebeuren standaard gebiedsdekkend op niveau Vlaanderen, tenzij de beschikbare gegevens en/of modellen dit niet toelaten of anders vermeld. Scenarioberekeningen en onderlinge samenhang De milieuscenario s zijn uitgewerkt voor de grote economische sectoren en leiden tot uitkomsten op niveau van emissies en energiegebruik Couder J., Verbruggen A., Maene S. (2009) Huishoudens en Handel & diensten. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, 4

5 - 2 Lodewijks P., Brouwers J., Van Hooste H., Meynaerts E. (2009) Energie- en klimaatscenario s voor de sectoren Energie en Industrie. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Overloop S., Gavilan J., Carels K., Van Gijseghem D., Hens M., Bossuyt M., Helming J. (2009) Landbouw. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009 & NARA 2009, VMM, INBO.R , Bergen D., Vander Vennet B. (2009) Deelsector glastuinbouw. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, De Vlieger I., Pelkmans L., Schrooten L., Vankerkom J., Vanderschaeghe M., Grispen R., Borremans D., Vanherle K., Delhaye E., Breemersch T., De Geest C. (2009) Transport, referentie- en Europascenario. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Van Zeebroeck B., Delhaye E., De Geest C. (2009) Transport, visionair scenario. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, De resulterende emissies en energiegebruiken volgens drie milieuscenario s worden geaggregeerd in de kernset milieudata MIRA 2009, beschikbaar op De milieukwaliteit resulterend uit deze emissies wordt voor twee milieuscenario s verder gemodelleerd in de verkenningen luchtkwaliteit Deutsch F., Fierens F., Veldeman N., Janssen S., Torfs R., Buekers J., Trimpeneers E., Bossuyt M. (2009) Zwevend stof. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Van Avermaet P., Celis D., Fierens F., Deutsch F., Janssen L., Veldeman N., Viaene P., Wuyts K., Staelens J., De Schrijver A., Verheyen K., Overloop S., Vancraeynest L. (2009) Verzuring. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Deutsch F., Fierens F., Veldeman N., Janssen S., Torfs R., Buekers J., Trimpeneers E., Vancraeynest L. (2009) Fotochemische luchtverontreiniging. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Daarnaast zijn toekomstverkenningen opgemaakt voor de kwaliteit van het oppervlaktewater gebaseerd op de scenario s ontwikkeld in het stroomgebiedbeheerplan voor Schelde en Maas Peeters B., D Heygere T., Huysmans T., Ronse Y., Dieltjens I. (2009) Kwaliteit oppervlaktewater. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Verkenningen voor het landgebruik voor 2 milieuscenario s x 3 landgebruik-scenario s zijn opgemaakt in: Gobin A., Uljee I., Van Esch L., Engelen G., de Kok J., van der Kwast H., Hens M., Van Daele T., Peymen J., Van Reeth W., Overloop S., Maes F. (2009) Landgebruik in Vlaanderen. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, NARA 2009, VMM, INBO.R , Verkenning voor geluidshinder door verkeer, op basis van de verkenningen voor de sector transport is opgesteld voor twee milieuscenario s in: Botteldoorn D., Dekoninck L., Van Renterghem T., Geentjes G., Lauriks W. Bossuyt M., (2009) Lawaai. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Verkenning van klimaatverandering en waterhuishouding in Vlaanderen op basis van internationale studies en lopende nationale studies is opgesteld in: Willems P., Deckers P., De Maeyer Ph., De Sutter R., Vanneuville W., Brouwers J., Peeters B. (2009) Klimaatverandering en waterhuishouding. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, NARA 2009, VMM, INBO, Overwegingen bij de complexiteit van toekomstverkenningen zijn opgesteld in: Keune H., Morrens B., Loots I. (2009) Hoe omgaan met de complexiteit van milieuvraagstukken? Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, Tot slot behandelt één studie de transitie naar een duurzame samenleving: De Jonge W., Paredis E., Lavrijsen J., Vander Putten E. (2009) Vlaanderen en de transitie naar een koolstofarme economie. Wetenschappelijk rapport, MIRA 2009, VMM, 5

6 De onderlinge samenhang van voornoemde rapporten wordt geïllustreerd in figuur 0.1. Figuur 0.1: Stroomschema en samenhang van de scenarioberekeningen 6

7 Samenhang MIRA-NARA Op de twee milieubeleidscenario s referentie en Europa uit MIRA 2009 worden drie landgebruikscenario s geënt in de natuurverkenning NARA 2009: een scenario referentie, waarbij het beleid uit de periode ongewijzigd wordt verdergezet; een scenario scheiden, waarbij de open ruimte verdeeld wordt tussen de gebruiksvormen ervan; een scenario verweven, waarbij de zorg voor natuur integraal deel uitmaakt van alle landgebruikvormen. De milieu- en de landgebruikscenario s worden uitgetekend binnen éénzelfde socio-economische omgeving. Voor de resulterende scenario s (Figuur 0.1) worden de verwachte ontwikkelingen op emissies, brongebruik, milieutoestand en gevolgen voor gezondheid doorgerekend door middel van rekenkundige modellen. Figuur 0.2: Verband tussen MIRA en NARA 2009: socio-economische verkenning, drie scenario s inzake milieu en drie landgebruikscenario s Landgebruik Referentie (RR) Milieu en klimaat Referentie (R) Landgebruik Scheiden (RS) Socio-economische prognose Landgebruik Verweven (RV) Landgebruik Referentie (ER) Milieu en klimaat Europa (E) Landgebruik Scheiden (ES) Landgebruik Verweven (EV) 7

8 Inhoudsopgave Lijst van figuren Lijst van tabellen Samenvatting Het SAVER-LEAP model Sectoroverschrijdende aannames Uitgangspunten van het referentiescenario Uitgangspunten van het REF-MIN scenario voor woningen Uitgangspunten van het Europa-scenario Uitgangspunten van het visionair scenario Resultaten: algemene bedenkingen Resultaten voor handel & diensten Energiegebruik en elektriciteitsproductie van handel & diensten Emissies van handel & diensten Resultaten voor huishoudens Energiegebruik en elektriciteitsproductie van huishoudens Emissies van huishoudens Aanzetten naar beleid Beschrijving van SAVER-LEAP LEAP (Long-range Energy Alternatives Planning) Wat is LEAP? Datastructuren van LEAP Vraaganalyses Scenario-analyses Beperkingen van LEAP Omzetting naar de LEAP datastructuur De Current Accounts in LEAP De functionele eenheid ( driving force ) Categorieën: de indeling in deelsectoren De finale vraag volgens de energiefuncties De energiedragers De milieudruk Overeenstemming van LEAP met de kernset van MIRA Energiebalans Milieudruk Elektriciteitsgebruik en primair energiegebruik Maatregelen Timing van de maatregelen Hiërarchie van maatregelen volgens de Trias Energetica Het rekenbladmodel SAVER Overzicht van de maatregelen i.v.m. ruimteverwarming Overzicht van de maatregelen i.v.m. de productie van warmtapwater Overzicht van de maatregelen i.v.m. ruimtekoeling Overzicht van de maatregelen i.v.m. bevochtiging Overzicht van de maatregelen i.v.m. hulpfuncties Overzicht van de maatregelen i.v.m. verlichting Overzicht van maatregelen i.v.m. koken Overzicht van maatregelen i.v.m. kantoorapparatuur Overzicht van maatregelen i.v.m. koel- en vriesmeubelen en cellen Overzicht van maatregelen i.v.m. overige (huishoudelijke) apparaten Penetratiegraden van de maatregelen Kosten / baten analyses Aanpassingen t.b.v. MIRA-S Het referentiejaar in SAVER-LEAP Reconstructie van de totale bruto vloeroppervlakte (bvo) Reconstructie van de aandelen van de energiedragers Penetratiegraden Energiefuncties Aandelen van de energiedragers

9 3.3. Reconstructie van de installatierendementen Reconstructie van de energie-intensiteiten Aannames in de MIRA-S scenario s Afbakening van de sectoren Handel & diensten Huishoudens Sectoroverschrijdende aannames Vereiste input en gewenste output voor de scenario s Technische input voor de current accounts in LEAP Vereiste input voor de MIRA-S scenario s De door MIRA-S gewenste output Aannames i.v.m. graaddagen ( klimaatcorrectie ) Heating Degree Days (HDD) Cooling Degree Days (CDD) Referentiescenario Algemene uitgangspunten Verwachte sloop en nieuwbouw Beschrijving van de energiebesparingsmaatregelen Penetratie van de verwachte energiebesparingsmaatregelen Eigen opwekking van groene stroom Het REF-MIN scenario Aanleiding voor het REF-MIN scenario Wijzigingen in het REF-MIN scenario t.o.v. het referentiescenario Europa-scenario Algemene uitgangspunten Verwachte sloop en nieuwbouw Beschrijving van de energiebesparingsmaatregelen Penetratie van de verwachte energiebesparingsmaatregelen Eigen opwekking van groene stroom Visionair scenario Algemene uitgangspunten Verwachte sloop en nieuwbouw Beschrijving van de energiebesparingsmaatregelen Penetratie van de verwachte energiebesparingsmaatregelen Eigen opwekking van groene stroom Verbanden met andere sectoren Resultaten van de scenario-analyses Referentiescenario Resultaten energiegebruik Resultaten elektriciteitsgebruik Resultaten zelfopwekking groene stroom Resultaten broeikasgasemissies Resultaten verzurende emissies Resultaten emissies van ozonprecursoren Resultaten stofemissies Het REF-MIN scenario Resultaten energiegebruik Resultaten elektriciteitsgebruik Resultaten zelfopwekking groene stroom Resultaten broeikasgasemissies Resultaten verzurende emissies Resultaten emissies van ozonprecursoren Resultaten stofemissies Europa-scenario Resultaten energiegebruik Resultaten elektriciteitsgebruik Resultaten zelfopwekking groene stroom Resultaten broeikasgasemissies Resultaten verzurende emissies Resultaten emissies van ozonprecursoren

10 Resultaten stofemissies Visionair scenario Resultaten energiegebruik Resultaten elektriciteitsgebruik Resultaten zelfopwekking groene stroom Resultaten broeikasgasemissies Resultaten verzurende emissies Resultaten emissies van ozonprecursoren Resultaten stofemissies Emissies door energiegebruik inclusief emissies door productie van elektriciteit Inleiding Bruto elektriciteitsgebruik van de sectoren huishoudens en handel & diensten Broeikasgasemissies van de sectoren huishoudens en handel & diensten, inclusief emissies door productie van elektriciteit Emissie van ozonprecursoren door de sectoren huishoudens en handel & diensten, inclusief emissies door productie van elektriciteit Emissie van verzurende stoffen door de sectoren huishoudens en handel & diensten, inclusief emissies door productie van elektriciteit Emissie van fijn stof (PM2,5) door de sectoren huishoudens en handel & diensten, inclusief emissies door productie van elektriciteit Een eerste aanzet naar beleid toe Beleid rond levende kernen Versnellen van de renovatie Wegwerken van de split incentives Energiepeil De lage energiewoning als standaard Energieprestatiecertificaat / energieprestatielabel voor gebouwen Slimme toestellen en meters Opvolging Voorlichting Financiële en fiscale stimuli Referenties Begrippenlijst Lijst van afkortingen Eenheden

11 Lijst van figuren Figuur 1: Evolutie van de totale bvo (in m²) in de sector handel & diensten en van huishoudens (Vlaanderen, ) Figuur 2: Verandering van het finaal energiegebruik per energiedrager in 2030 t.o.v Figuur 3: Verandering van het finaal energiegebruik per energiedrager in 2030 t.o.v Figuur 4: Voorbeeld van takken binnen de hiërarchische databoomstructuur van LEAP Figuur 5: Evolutie van de bvo (in m²) in de sector handel & diensten (Vlaanderen, ) Figuur 6: Evolutie van de bvo (in m²) in de sector huishoudens (Vlaanderen, ) Figuur 7: Het sjabloon (index) voor de overlevingsfunctie in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 8: Index voor de penetratiefunctie levensduur 50 jaar of meer in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 9: Index voor de penetratiefunctie levensduur 15 jaar en levensduur 5 jaar in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 10: Index voor de penetratiefunctie rendementen in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 11: Index voor de penetratiefunctie groene stroom technologieën in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 12: Het sjabloon (index) voor de overlevingsfunctie in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 13: Index voor de penetratiefunctie groene stroom technologieën in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 14: Het sjabloon (index) voor de overlevingsfunctie in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 15: Index voor de penetratiefunctie groene stroom technologieën in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 16: Evolutie van het energiegebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 17: Evolutie van de aandelen (%) van de energiefuncties in het energiegebruik in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 18: Evolutie van het energiegebruik per energiedrager (in PJ) in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 19: Evolutie van de aandelen (%) van de energiefuncties in het energiegebruik in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 20: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 21: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector huishoudens, in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 22: Evolutie van de zelfopwekking van groene stroom (in PJ) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 23: Evolutie van de zelfopwekking van groene stroom (in PJ) in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 24: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 25: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 26: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 27: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 28: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 29: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 30: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector handel & diensten in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Figuur 31: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector huishoudens in het referentiescenario (Vlaanderen, )

12 Figuur 32: Evolutie van het energiegebruik per energiedrager (in PJ) in de sector huishoudens in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 33: Evolutie van de aandelen (%) van de energiefuncties in het energiegebruik in de sector huishoudens in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 34: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector huishoudens, in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 35: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector huishoudens in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 36: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector huishoudens in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 37: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector huishoudens in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 38: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector huishoudens in het REF-MIN scenario (Vlaanderen, ) Figuur 39: Evolutie van het energiegebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het Europascenario (Vlaanderen, ) Figuur 40: Evolutie van de aandelen van de energiefuncties in het energiegebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 41: Evolutie van het energiegebruik (in PJ) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 42: Evolutie van de aandelen van de energiefuncties in het energiegebruik (in PJ) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 43: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 44: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector huishoudens, in het Europascenario (Vlaanderen, ) Figuur 45: Evolutie van de zelfopwekking van groene stroom (in PJ) in de sector handel & diensten in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 46: Evolutie van de zelfopwekking van groene stroom (in PJ) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 47: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector handel & diensten in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 48: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 49: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector handel & diensten in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 50: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 51: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector handel & diensten in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 52: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 53: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector handel & diensten in het Europascenario (Vlaanderen, ) Figuur 54: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector huishoudens in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Figuur 55: Evolutie van het energiegebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 56: Evolutie van de aandelen van de energiefuncties in het energiegebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 57: Evolutie van het energiegebruik (in PJ) in de sector huishoudens in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 58: Evolutie van de aandelen van de energiefuncties in het energiegebruik (in PJ) in de sector huishoudens in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 59: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 60: Evolutie van het elektriciteitsgebruik (in PJ) in de sector huishoudens, in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 61: Evolutie van de zelfopwekking van groene stroom (in PJ) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, )

13 Figuur 62: Evolutie van de zelfopwekking van groene stroom (in PJ) in de sector huishoudens in het visioniair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 63: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 64: Evolutie van de broeikasgasemissies (in kton CO 2 -equivalenten) in de sector huishoudens in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 65: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 66: Evolutie van de verzurende emissies (in miljoen zuurequivalenten) in de sector huishoudens in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 67: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 68: Evolutie van de emissies van ozonprecursoren (in ton TOFP) in de sector huishoudens in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 69: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector handel & diensten in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 70: Evolutie van de stofemissies (in ton) in de sector huishoudens in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Figuur 71: Emissie van broeikasgassen van de sector huishoudens in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 72: Emissie van broeikasgassen van de sector handel & diensten in het referentie-, Europaen visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 73: Emissie van ozonprecursoren van de sector huishoudens in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 74: Emissie van ozonprecursoren van de sector handel & diensten in het referentie-, Europa- en visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 75: Emissie van verzurende stoffen van de sector huishoudens in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 76: Emissie van verzurende stoffen van de sector handel & diensten in het referentie-, Europa- en visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 77: Emissie van fijn stof (PM2,5) van de sector huishoudens in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Figuur 78: Emissie van fijn stof (PM2,5) van de sector handel & diensten in het referentie-, Europaen visionair scenario, inclusief de emissies gerelateerd aan de productie van elektriciteit (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030)

14 Lijst van tabellen Tabel 1: Toename (*) van eigen groenestroomproductie en opwekking elektriciteit via externe WKK in 2030 t.o.v Tabel 2: Verandering van emissies, per thema, in 2030 t.o.v Tabel 3: Toename (*) van eigen groenestroomproductie en opwekking elektriciteit via externe WKK in 2030 t.o.v Tabel 4: Verandering van emissies, per thema, in 2030 t.o.v Tabel 5: Gebouw- of woningtypes in LEAP Tabel 6: Energiefuncties in LEAP Tabel 7: Energiedragers in LEAP Tabel 8: Vervuilende stoffen in LEAP Tabel 9: Schatting van de totale bvo in de sector handel & diensten (Vlaanderen, 2006) Tabel 10: Gemiddelde bvo per woningtype (Vlaanderen, 2006) Tabel 11: Verdeling van de gezinstypes over de woningtypes (Vlaanderen, 2006) Tabel 12: Penetratiegraden voor ruimtekoeling en bevochting (Vlaanderen, 2002) Tabel 13: Aandelen van verwarming, warmtapwater, koken en overige energiefuncties in het finaal brandstoffengebruik (Vlaanderen, 2006) Tabel 14: Aandelen van verwarming, ruimtekoeling, hulpfuncties, bevochtiging en verlichting in het finaal elektriciteitsgebruik (Vlaanderen, 2006) Tabel 15: Aandelen van warmtapwater, koken, kantoorapparatuur, koel/vries-apparatuur en overige in het finaal elektriciteitsgebruik (Vlaanderen, 2006) Tabel 16: Aandelen van de energiedragers per energiefunctie in de sector handel & diensten (Vlaanderen, 2006)...56 Tabel 17: Aandelen van de energiedragers per energiefunctie in de sector huishoudens (Vlaanderen, 2006)...57 Tabel 18: Rendementen van verwarmings- en warmtapwaterinstallaties bij handel & diensten (Vlaanderen, 2006)...58 Tabel 19: Rendementen van verwarmings- en warmtapwaterinstallaties bij huishoudens (Vlaanderen, 2006)...59 Tabel 20: Energie-intensiteiten (in kwh/m² bvo) in de sector handel & diensten (Vlaanderen, 2006) 59 Tabel 21: Energie-intensiteiten (in kwh/m² bvo) in de sector huishoudens (Vlaanderen, 2006) Tabel 22: Geprojecteerd aantal huishoudens naar huishoudgrootte (Vlaanderen, ) Tabel 23: Energiebesparingsmaatregelen in het referentiescenario (Vlaanderen, ) Tabel 24: Generieke veronderstellingen aandelen (in %) van energiedragers voor verwarming en bereiding van warmtapwater in Tabel 25: Generieke veronderstellingen aandelen (in %) van gas en elektriciteit voor koken en overige in 2030 in het referentiescenario Tabel 26: Aandelen (in %) van de energiedragers voor verwarming en bereiding van warmtapwater in gerenoveerde woningen in het REF-MIN scenario Tabel 27: Energiebesparingsmaatregelen in het Europa-scenario (Vlaanderen, ) Tabel 28: Generieke veronderstellingen aandelen (in %) van energiedragers voor verwarming en bereiding van warmtapwater in 2030 in het Europa-scenario Tabel 29: Generieke veronderstellingen aandelen (in %) van gas en elektriciteit voor koken en overige in 2030 in het Europa-scenario Tabel 30: Energiebesparingsmaatregelen in het visionair scenario (Vlaanderen, ) Tabel 31: Generieke veronderstellingen aandelen (in %) van energiedragers voor verwarming en bereiding van warmtapwater in 2030 in het visionair scenario Tabel 32: Generieke veronderstellingen aandelen (in %) van gas en elektriciteit voor koken en overige in 2030 in het visionair scenario Tabel 33: Bruto elektriciteitsgebruik van de sector huishoudens in het referentie-, ref-min-, Europaen visionair scenario (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Tabel 34: Bruto elektriciteitsgebruik van de sector handel & diensten in het referentie-, Europa- en visionair scenario (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Tabel 35: Emissiefactoren voor broeikasgassen (kton CO 2 -eq per PJ elektriciteitgebruik) voor de sectoren huishoudens en handel & diensten, in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030)

15 Tabel 36: Emissiefactoren voor ozonprecursoren (ton TOFP per PJ elektriciteitgebruik) voor de sectoren huishoudens en handel & diensten, in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Tabel 37: Emissiefactoren voor verzurende stoffen (miljoen Zeq per PJ elektriciteitgebruik) voor de sectoren huishoudens en handel & diensten, in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030) Tabel 38: Emissiefactoren voor fijn stof (PM2,5) (ton per PJ elektriciteitgebruik) voor de sectoren huishoudens en handel & diensten, in het referentie-, ref-min-, Europa- en visionair scenario (Vlaanderen, 2006, 2010, 2020, 2030)

16 1. Samenvatting 1.1. Het SAVER-LEAP model We hebben voor de sectoren handel & diensten en huishoudens afzonderlijk drie scenario s doorgerekend m.b.v. het eerder door ons ontwikkelde SAVER-LEAP model. Voor huishoudens hebben we naar aanleiding van een aantal opmerkingen van de experts ook nog een variant op een van de scenario s doorgerekend, zodat we in totaal 7 scenario s hebben geanalyseerd. De scenario s hebben betrekking op het energiegebruik per type energiedrager en de hierbij horende milieudruk, waaronder de uitstoot van broeikasgassen. De scenario s beperken zich tot Vlaanderen. De tijdshorizon is 2030, met 2006 als referentiejaar. LEAP staat voor Long range Energy Alternatives Planning system. Het is een door het Stockholm Environment Institute (SEI) ontwikkeld energie-accounting raamwerk dat voor een bepaalde regio bijhoudt hoe energie wordt geconsumeerd, getransformeerd en geproduceerd (of gewonnen). LEAP berekent tevens alle energiegerelateerde milieudruk, zoals broeikasgasemissies, verzurende emissies, emissies van ozonprecursoren en stofemissies. Wij hebben LEAP toegepast op de regio Vlaanderen. De Current Accounts van LEAP bevat voor alle energiefuncties en voor alle gebouwen woningtypes in Vlaanderen in het referentiejaar 2006 informatie over de nuttige of de finale energie-intensiteit (energie-intensiteit is het energiegebruik per eenheid activiteit), de aandelen van de diverse eindgebruikstechnieken (installaties of apparaten), de rendementen (nuttige output op totale input van energie) van deze technieken, evenals de aandelen van de energiedragers (kolen, LPG, huisbrandolie, stookolie, aardgas, elektriciteit, biomassa, warmte van externe warmtenetten zoals stadsverwarming, zonnewarmte en omgevingswarmte). De energiefuncties zijn ruimteverwarming, ruimtekoeling, hulpfuncties (pompen, ventilatoren, waakvlammen), bevochtiging, verlichting, bereiding van warmtapwater, koken, kantoor- c.q. multimedia-apparatuur, koelen/vriezen en overige. Voor handel & diensten zijn de gebouwtypes de deelsectoren van MIRA. Voor huishoudens onderscheiden we open bebouwing, halfopen bebouwing, rijhuizen, en collectieve woningen. Voor de eenvoud zetten we in LEAP alle activiteiten om naar één functionele eenheid, in het bijzonder bruto vloeroppervlakte of bvo (in m²). We definiëren 1 bruto vloeroppervlakte (bvo) als de som van de aan de buitenzijde gemeten vloeroppervlakte van alle vloerniveaus van het beschermd volume van een gebouw. Het beschermd volume is het te klimatiseren volume van een gebouw, bepaald op basis van de buitenafmetingen. We drukken bijgevolg alle energie-intensiteiten uit als energiegebruik per eenheid bvo (in kwh/m²). Het toepassen van een aantal maatregelen zal ervoor zorgen dat de waarden van bovenvermelde variabelen (energie-intensiteiten, aandelen van technieken en bijhorende energiedragers) zullen wijzigen vanaf bepaalde jaren binnen de tijdshorizon van een scenario. LEAP werkt op een tamelijk hoog geaggregeerd niveau. Een wijziging van een LEAP variabele zal het gevolg zijn van een combinatie van verschillende maatregelen op gedetailleerd niveau (zowel technische maatregelen als gedragswijzigingen). We hebben daarom een afzonderlijk rekenbladmodel SAVER ontwikkeld. SAVER bevat een groot aantal gedetailleerde maatregelen, en laat toe om consistent door te rekenen op welke wijze (combinaties van) deze maatregelen de bovenvermelde factoren in LEAP zullen beïnvloeden. We hanteren in de scenario s verschillende maatregelen naargelang het ofwel nieuwbouw en verbouwing (renovatie) betreft, ofwel bestaande gebouwen. We houden in SAVER uitdrukkelijk rekening met het rebound effect. Men meet het rebound effect als het verschil tussen 1 Onze definitie van bruto vloeroppervlakte stemt grosso modo overeen met deze van bruikbare vloeroppervlakte zoals gehanteerd bij de opmaak van energieprestatiecertificaten (EPC), en zoals recent opgenomen in de energieprestatie en binnenklimaat (EPB) software. 16

17 de theoretisch verwachte energiebesparing t.g.v. een verbetering van de energie-efficiëntie, en de werkelijk gerealiseerde besparing. Om de penetratie van maatregelen te simuleren maken we in SAVER-LEAP gebruik van S-vormige curven. Deze logistische functies tonen op welke wijze de LEAP variabelen (nuttige en finale energieintensiteiten, rendementen en aandelen van technieken en energiedragers) in de loop van zullen dalen of stijgen ten gevolge van de genomen maatregelen. Een deel van de gebouwen of woningen zal zelf groene stroom opwekken, hetzij via PV, via microwindturbines, of via micro-wkk. Wat deze laatste betreft weerhouden we voor alle scenario s enkel micro-wkk via Stirlingmotoren, waarbij de externe energie afkomstig is van hernieuwbare bronnen (biomassa). Voor het verloop van de penetratiegraden van groene stroom technologieën maken we eveneens gebruik van S-vormige curven. Het modelleren van de verbanden tussen enerzijds beleidsinstrumenten en anderzijds technische maatregelen en gedragswijzigingen, valt buiten het bereik van SAVER-LEAP. De effecten van beleidsinstrumenten komen daarom louter kwalitatief aan bod Sectoroverschrijdende aannames We vertrekken van een aantal sectoroverschrijdende aannames, i.e. veronderstellingen die in MIRA-S voor alle scenario s en alle MIRA sectoren dezelfde zijn. Figuur 1: Evolutie van de totale bvo (in m²) in de sector handel & diensten en van huishoudens (Vlaanderen, ) 300 miljoen m² bvo handel & diensten huishoudens De evolutie van de vloeroppervlaktes dient consistent te zijn met de aannames over bebouwde oppervlaktes in het ruimtemodel van MIRA 2. De bruto vloeroppervlakte (bvo) van handel & diensten neemt toe met 25,5%; en voor huishoudens met 24,3%. Voor de sector handel & diensten zijn de prognoses voor de totale bvo per deelsector gebaseerd op de economische groei per deelsector. De indicator voor economische groei is de ontwikkeling van de tewerkstelling in de verschillende deelsectoren. Voor de sector huishoudens stellen we aantal bewoonde woningen gelijk met aantal gezinnen. Prognoses voor aantal gezinnen zijn gebaseerd op de demografische ontwikkeling en de 2 Er zijn geen eenduidige verbanden tussen bruto vloeroppervlakten en perceeloppervlakten. De bewoonbare vloeroppervlakte kan in een gebouw met meerdere verdiepingen de bebouwde grondoppervlakte vele malen overtreffen. Garages, tuinhuisjes e.d. worden niet tot bewoonbare vloeroppervlakte gerekend. En de bebouwde grondoppervlakte houdt geen rekening met opritten, tuinen e.d. Er is in Vlaanderen onvoldoende informatie om deze verbanden uit te klaren. 17

18 samenstelling van de huishoudens. MIRA veronderstelt een zwakke gezinsverdunning. We hebben in overleg met het MIRA team voor de drie MIRA scenario s de verhoudingen tussen gezinsgrootte en woningtype (over de 3 scenario s heen) constant houden, zodat verschuivingen tussen de woningtypes zich uitsluitend voordoen over de jaren heen t.g.v. de demografische evolutie. Nadat we de gezinnen op basis van hun gezinsgrootte 3 hebben toegewezen aan de verschillende woningtypes, bepalen we de evolutie van de totale bvo per woningtype. Met behulp van graaddagen kan men het energiegebruik voor ruimteverwarming corrigeren voor de jaarlijkse verschillen in gemiddelde buitentemperaturen. We volgen de MIRA aanbeveling om voor alle jaren graaddagen te hanteren. Er is geen afspraak over aantal koelgraaddagen (relevant i.v.m. de eventuele noodzaak voor ruimtekoeling) Uitgangspunten van het referentiescenario Het referentiescenario geeft aan hoe het huidige (energie-, klimaat- en milieu)beleid doorwerkt. De beleidsinstrumenten die d.d. 1 april 2008 waren vastgelegd, hebben we op basis van expertenoordeel omgezet naar technische maatregelen en gedragsmaatregelen. In het referentiescenario worden relatief weinig gebouwen per jaar gesloopt. In 2030 zal iets meer dan 77% van het in 2006 bestaande gebouwen- of woningenpark nog overeind staan. Alle overlevende gebouwen hebben tegen 2030 vensters met hoogrendementsbeglazing met houten of gelijkwaardige kozijnen; en geïsoleerde daken die minstens voldoen aan de huidige normen voor nieuwbouw. De isolatietoestand van muren en vloeren voor overlevende gebouwen blijft gelijk aan deze in het referentiejaar Voor alle nieuwbouw (inclusief grondige renovatie) voldoen niet alleen de vensters en daken maar ook de muren en de vloeren minstens aan de d.d geldende energieprestatie en binnenklimaat (EPB) normen. Er is een verbetering van de luchtdichtheid, maar we nemen niet aan dat gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning (het voorverwarmen van de ingevoerde verse buitenlucht met de warmte van de afvoerlucht) de norm wordt. Wat betreft verwarmings- en warmtapwaterinstallaties veronderstellen we dat deze tegen 2030 in alle overlevende gebouwen zijn vervangen door moderne installaties, hoofdzakelijk condenserende gasketels, en in (veel) mindere mate elektrische warmtepompen en houtpelletketels. We veronderstellen dat (huisbrand)olie langzaam zal verdwijnen als energiedrager. Elektrische verwarming verdwijnt niet, maar wordt gedeeltelijk vervangen door elektrische warmtepompen. Voor warmtapwater zullen zowel overlevende gebouwen of woningen als nieuwbouw iets meer gebruik maken van zonneboilers. We verwachten in het referentiescenario geen (verdere) penetratie van externe warmtelevering (stadsverwarming of warmte van warmtekrachtkoppeling 4 van derden). Wat systeemrendement betreft zijn tegen 2030 alle gebouwen (voor zover relevant) voorzien van geïsoleerde leidingen, ketels met variabele watertemperatuur en decentrale temperatuurregeling van de ruimten (thermostatische kranen). Op het gebied van hulpenergiegebruik is optimalisatie van circulatiepompen en ventilatoren (toerentalregeling, gelijkstroom motoren, ) tegen 2030 de norm. In het referentiescenario zal men in 2030 nog grotendeels elektrisch koken. LPG verdwijnt quasi volledig als energiedrager voor koken, aangezien voor diegenen die niet elektrisch willen koken de aansluitbaarheid op het aardgasdistributienet in woongebieden meer dan 99% zal zijn. In het referentiescenario nemen we aan dat de penetratiegraden van ruimtekoeling en bevochtiging status quo blijven. Qua verlichting zullen tegen 2030 alle lampen zijn vervangen door efficiëntere exemplaren, hoofdzakelijk spaarlampen in woningen en TL-lampen in utiliteitsgebouwen. Voor nieuwbouw gaan we tevens uit van efficiëntere armaturen en elektronische voorschakelapparatuur, voor zover relevant. Er zijn geen speciale aannames wat betreft daglicht-optimalisatie en/of regeling van de verlichting. Alle elektrische apparaten of toestellen zullen tegen 2030 voldoen aan de huidig geldende EU normen ( energielabels ). In het referentiescenario gaan we er niet van uit dat mensen 3 In principe zouden we ook rekening moeten houden met gezinsinkomen, maar dat was met de beschikbare data niet mogelijk. 4 De gelijktijdige opwekking van elektriciteit en nuttige warmte 18

19 wezenlijk hun gedrag veranderen. Dat betekent dat we niet veronderstellen dat mensen bewust zullen besparen op (warmtap)water, of dat ze energiezuiniger zullen koken door bijvoorbeeld systematisch het deksel op de pot te laten of de elektrische kookplaten of oven wat vroeger af te zetten. Het referentiescenario bevat evenmin speciale maatregelen wat betreft het verminderen van het stand-by gebruik van elektrische toestellen of apparaten. De penetratiegraden van de groene stroom technologieën verschillen per woning- of gebouwtype. In het referentiescenario houden we enkel rekening met fotovoltaïsche (PV). De algemene regel is dat voor gerenoveerde gebouwen de penetratiegraad tegen % bedraagt, en voor nieuwbouw 5% Uitgangspunten van het REF-MIN scenario voor woningen Op aanraden van de experts hebben we voor huishoudens een variant van het referentiescenario doorgerekend, genaamd het REF-MIN scenario. Onze aannames betreffende isolatie van alle daken en vervanging van enkel of dubbel glas door hoogrendementsbeglazing tegen 2030; de vervanging van alle oude, inefficiënte en vervuilende ketels tegen 2030 door in hoofdzaak condenserende ketels en de volledige vervanging van gloeilampen door in hoofdzaak spaarlampen zijn gebaseerd op een beleid dat op datum van 1 april 2008 nog niet in voege was (waaronder het Energierenovatieprogramma 2020). Ons referentiescenario zou daarom eerder een technisch vervangingscenario zijn. Tot slot zouden we volgens een aantal experts te weinig rekening hebben gehouden met de toenemende behoefte aan ruimtekoeling. Het gevolg is dat in ons referentiescenario, dat qua uitgangspunten gelijkaardig zou moeten zijn met een BAU-scenario eerder uitgevoerd door VITO in opdracht van LNE/VEA, de broeikasgasemissies met iets minder dan 20% zijn gedaald, terwijl ze in het BAU-scenario van VITO met ongeveer 3% zijn gestegen. Hierdoor zou de Europese doelstelling van 15% minder emissies van broeikasgassen in 2020 (in de veronderstelling dat de -15% doelstelling voor België evenredig wordt verdeeld over de gewesten en binnen Vlaanderen over de sectoren 5 ) al in het referentiescenario van MIRA worden behaald. We hebben daarom in het REF-MIN scenario onze veronderstellingen betreffende renovatie aangepast. We nemen als uitgangspunt de statistieken van de netbeheerders betreffende de aanvragen van premies voor dakisolatie, hoogrendementsbeglazing en condenserende ketels. Volgens VEA zou het aantal renovaties dat gebeurt zonder aanvraag van premies verwaarloosbaar zijn. We behouden de veronderstellingen van het oorspronkelijk referentiescenario, maar nemen aan dat slechts 10% i.p.v. 100% van de woningen uit 2006 die in 2030 nog niet gesloopt zijn grondig worden gerenoveerd (dakisolatie, hoogrendementsbeglazing, efficiënte verwarming en verlichting). Voor de niet grondig gerenoveerde gebouwen blijft de toestand min of meer gelijk aan deze van 2006, zeker wat betreft isolatie en beglazing. Voor een iets betere overeenstemming met het BAU-scenario van VITO passen we ook onze veronderstellingen over de mix van energiedragers aan. De vervanging van gasolie door aardgas is minder uitgesproken, de aandelen van elektriciteit (voor verwarming) en biomassa blijven ongeveer op het niveau van 2006, en LPG en steenkool zijn nog niet volledig verdwenen in Tot slot veronderstellen we dat in % van de wel en niet gerenoveerde woningen uit de woningenstock van 2006 zijn uitgerust met actieve koeling (airco) Uitgangspunten van het Europa-scenario Het Europa-scenario gaat uit van een autonome evolutie van de externe omgeving en een pakket (beleids)instrumenten en maatregelen nodig om Europese middellange termijn doelen te halen, zoals doelstellingen rond energie & klimaat van de Europese Commissie en 20% hernieuwbare energie in het totaal energiegebruik tegen Voor de periode blijft eenzelfde emissiereductie inspanning gehandhaafd, zodat de emissies in 2030 nog lager liggen dan de 5 Hierbij stellen we ons de vraag of voor gebouwen/woningen de doelstelling niet meer dan 15% kan of mag zijn, ter compensatie wellicht van andere sectoren waarvoor emissiebestrijdingsmaatregelen minder evident zijn. 19