STUDIE Rechtsgeleerdheid. VAK Inleiding Internationaal en Europees recht. ONDERDEEL Voorbeeldverslag

Transcriptie

1 STUDIE Rechtsgeleerdheid VAK Inleiding Internationaal en Europees recht ONDERDEEL Voorbeeldverslag Jaar: 2017 Periode: Blok 5 Uitgifte: Februari 2017

2 2 Voorwoord Wij van EasyLecture willen het graag easy houden, daarom hebben wij besloten om een samenvatting te maken waarmee jullie, Rechtsgeleerdheid studenten, heel gemakkelijk de stof kunnen leren. Onze samenvatting is gemaakt aan de hand van de werkgroepen en hoorcolleges. Deze samenvatting dient als aanvulling en niet ter vervanging van de verplichte stof. Vanzelfsprekend is nadruk en verspreiding van de samenvatting verboden. Ben je van mening dat easy jou heeft geholpen, zorg er dan voor dat je jouw exemplaar niet doorgeeft en daarmee dat wij kunnen blijven bestaan. Bekijk onze website: Like ons op facebook en blijf op de hoogte van eventuele aanbiedingen. Volgend blok verkopen wij de samenvatting voor Inleiding Fiscaal Recht. Succes met voorbereiden en natuurlijk met je tentamen!

3 3 Inhoudsopgave Hoorcollege 1 Actoren Webcast: verhoudingen tussen de Europees recht en internationaal recht Relevantie rechtssubjectiviteit Internationaalrechtelijke Actoren Overige actoren Internationale organisaties... 8 Werkcollege Probleem Overzicht Leerdoel 1: Wat is een staat? Leerdoel 2: Hoe ontstaat een nieuwe staat? Leerdoel 3: Wat gebeurt er met de rechten en plichten? Jurisprudentie - Probleem North Sea Continental Shelf Cases... 21

4 4 Hoorcollege 1 Actoren Kern van het publiekrecht (2016): H1, H2 en H4 1.1 Webcast: verhoudingen tussen de Europees recht en internationaal recht Onderscheid Internationaal recht Europees recht Origine van EU-Verdragen Grondslag van de EU Rechtsorde van de EU De structuur van de Europese Unie is Supranationaal karakter EU en internationaal recht De primaire verdragen van de EU hebben Supranationaal karakter Dit betekent dat Europese wet- en regelgeving boven het niveau van de lidstaten tot stand komt. In beginsel worden besluiten genomen door de Europese instellingen, zonder dat instemming van de lidstaten vereist is. Jurisprudentie: Costa/ENEL en Van Gend en Loos bevestigen de autonome rechtsorde. Rechtsorde van de EU Binnen het internationaal publiekrecht speelt soevereiniteit van staten een grote rol. Staten hebben in eerste instantie volledige soevereiniteit. Volledige soevereniteit: staten zijn niet gebonden aan besluiten op internationale niveau zonder dat zij daarvoor instemming hebben gegeven. Uitzondering: jus cogens-normen.

5 EU als actor in internationaal recht De EU als internationale organisatie heeft verschillende bevoegdheden en kan als organisatie toetreden tot verschillende verdragen. Dit is wel afhankelijk van: 1) De EU-Verdragen; 2) Het verdrag waarvan de EU lid wilt worden. 1.2 Relevantie rechtssubjectiviteit Rechtssubjectiviteit Rechtssubjectiviteit is de status die een actor krijgt om deel te nemen aan het rechtsverkeer van de internationale rechtsorde. De actor krijgt hierdoor rechten, bevoegdheden en plichten binnen de rechtsorde en kan ook aansprakelijk worden gesteld (o.a. op basis van een onrechtmatige daad) Reikwijdte Een actor die naar internationaal (publiek)recht rechtssubjectiviteit bezit kan: A) B) C) D) E) Internationale rechtshandelingen verrichten, zoals het sluiten van verdragen; Internationale rechten bezitten; Rechten op internationaal niveau afdwingen (bijv. een procedure voor het Hof); Internationale verplichtingen hebben; Op internationaal niveau aansprakelijk worden gesteld voor schending van verplichtingen Onderscheid Deze status van rechtssubjectiviteit kan volledig of beperkt zijn. Volledige rechtssubjectiviteit: de rechtssubjectiviteit die alle bevoegdheden, rechten en plichten binnen de internationale rechtsorde omvat. Deze rechtssubjectiviteit komt uitsluitend toe aan een staat. Beperkte rechtssubjectiviteit: de beperkte rechtssubjectiviteit omvat slechts een deel van de bevoegdheden, rechten en plichten en komt toe aan individuen (zoals internationale organisaties, natuurlijke personen en rechtspersonen). 1.3 Internationaalrechtelijke Actoren Het gaat om de actoren van de internationale rechtsorde. Alleen de staat heeft volledige rechtssubjectiviteit, andere actoren slechts beperkte rechtssubjectiviteit. Onder overige actoren vallen natuurlijke personen, multinationale ondernemingen, Vaticaanstad en minderheden (e.a.) Staten

6 6 De staat is de belangrijkste actor in de internationale rechtsorde. Aan een staat komt soevereiniteit toe. Dit betekent dat een staat het exclusieve gezag tegenover zijn grondgebied en de bevolking heeft. Aanvulling: zie Werkcollege Probleem 1. Aantal: in internationale zin zijn er 193 lidstaten. In de periode zijn er bijna 150 lidstaten in het leven geroepen. Autonome regio s Een gebied binnen een staat met een vergaande autonomie. Deze gebieden worden vaak gekenmerkt door het feit dat er een etnische minderheid woont of door het feit dat het gebied afgelegen ligt. Voorbeelden: Tibet (China), Tsjetsjenië (Rusland), Zanzibar (Tanzania) Individuen Internationaal recht bepaalt dat individuen bepaalde individuele rechten hebben zonder afhankelijk te zijn van de nationale rechtsorde. In bepaalde gevallen hebben natuurlijke personen internationale rechtsbescherming. Mensenrechten Mensenrechten zijn na 1945 formeel in het leven geroepen. De staten vonden dat mensenrechten vastgelegd moesten worden. Werking: individuen kunnen zich direct beroepen op mensenrechten wanneer deze door een van de aangesloten staten is geschonden. Internationaal strafrecht Het internationaal strafrecht is voortgekomen uit de tribunalen van de Tweede Wereldoorlog; Neurenberg-Tribunaal en Tokio-Tribunaal. Tegenwoordig bestaan voor dit rechtsgebied ad hoc tribunalen (zoals de totstandkoming van de bovengenoemde tribunalen) en een permanent strafhof. Ad hoc tribunaal Dit is een tribunaal (rechterlijk college) dat zich uitsluitend richt op een bepaalde conflictsituatie, onder andere een bepaalde categorie misdrijven die zijn begaan tijdens de oorlog in Joegoslavië en in Rwanda. Na de processen houdt het tribunaal op de bestaan. Internationaal Strafhof Het Internationaal Strafhof (Engels: International Criminal Court) is het permanente strafhof binnen de internationale rechtsorde. Het Hof is bij het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof (1998) opgericht. Bij dit statuut zijn 123 staten aangesloten.

7 7 Artikel 5 Statuut van Rome Dit artikel bepaalt de rechtsmacht van het strafhof. Deze rechtsmacht beperkt zich tot een aantal misdrijven: 1) 2) 3) 4) Genocide; Misdrijven tegen de menselijkheid; Oorlogsmisdrijven; Agressie. Verenigde Staten van Amerika De VS heeft het verdrag inzake het Hof niet ondertekend. De VS heeft wel deelgenomen aan de onderhandelingen van de totstandkoming van het Hof. Wel hebben de Amerikanen op bilaterale wijze met veel landen afgesproken dat Amerikaanse soldaten niet mogen worden uitgeleverd De facto regimes Een facto regime is een georganiseerde groep die feitelijk (= de facto) effectief gezag uitoefent over een deel van het grondgebied van een bestaande staat en over de daar levende bevolking. Gevallen: dit zijn meestal groeperingen die tegen de staat in opstand komen om zo autonomie te krijgen binnen de staat of om zichzelf af te scheiden en een nieuwe staat te vormen. Voorbeeld: Abchazië heeft binnen Georgië een regering. Rechtssubjectiviteit beperkt Staten en internationale organisaties kunnen echter gedwongen worden om beperkte rechtssubjectiviteit van de facto-regimes te erkennen om zo te voldoen aan internationale plichten. Uitsluiting: overeenkomsten die de facto-regimes sluiten met staten hebben géén internationaal publiekrechtelijke status Bevrijdingsbewegingen Dit zijn groeperingen die vechten tegen een koloniale mogendheid of een bezettende macht. Dergelijke bewegingen speelden een grote rol in de dekolonisatie na 1945 in onder andere Afrika en Azië. Voorbeeld: FLN in Algerije en de PLO in de Palestijnse gebieden. Grondgebied: hoewel bevrijdingsbewegingen controle over grondgebied kunnen uitoefenen, is dit niet noodzakelijk. Zo heeft Polissario géén effectief gezag over de Westelijke Sahara.

8 8 Rechtssubjectiviteit meer dan beperkt Op grond van het onrecht van koloniale overheersing en bezetting, kent de internationale rechtsorde aan deze bewegingen een meer vergaande rechtssubjectiviteit toe dan aan de facto-regimes. Zelfbeschikking: dit wordt aan bevrijdingsbewegingen toegekend (zie Werkcollege Probleem 1) Overige actoren Heilige Stoel en Vaticaanstad Een geheel eigen positie wordt ingenomen door de Heilige Stoel en Vaticaanstad. In 1929 werd de Heilige Stoel (het centrale bestuursorgaan) en Vaticaanstad bij verdrag als soevereine entiteiten erkend. Zowel Vaticaanstad als de Heilige Stoel bezitten hierdoor rechtssubjectiviteit. Multinationals In de laatste decennia hebben multinationale ondernemingen een zekere status in de internationale rechtsorde verkregen. Duidelijkheid in de (internationale) activiteiten van deze ondernemingen is mogelijk door multinationale ondernemingen direct te onderwerpen aan internationale verplichtingen. 1.4 Internationale organisaties Internationale organisaties zijn intergouvernementele organisaties, waarbij de samenwerking tussen regeringen van verschillende staten centraal staat. Deze organisaties zijn meestal opgericht door staten. De volgende organisaties zijn internationale organisaties: a) Verenigde Naties b) Raad van Europa c) Europese Unie d) Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) e) Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) Taalkundige oplettendheid Er is een taalkundig verschil tussen de volgende instanties Raad van Ministers, ook wel Europese Raad genoemd, is een orgaan van de Europese Unie. Raad van Europa, internationaal samenwerkingsverband tussen Europese staten op het gebied van mensenrechten Verschil in bevoegdheden Internationale organisaties onderscheiden zich van staten op bepaalde gronden:

9 9 Géén algemene rechtsbevoegdheid Internationale organisaties hebben geen algemene rechtsbevoegdheid (bepaalt in Legality Nuclear Weaponsadvies), in tegenstelling tot staten. Gebonden aan specialiteitsbeginsel Gebonden aan attributiebeginsel Internationale organisaties zijn gebonden aan het specialisatiebeginsel; deze organisaties hebben uitsluitend de bevoegdheden die zijn toegekend voor het bewerkstelligen van de doelen. Internationale organisaties (vooral EU) zijn in sommige gevallen gebonden aan het attributiebeginsel; deze organisaties mogen alléén regels maken en optreden op grond van de bevoegdheden die de lidstaten hebben toegekend Verenigde Naties De VN is opgericht in 1945, gevestigd in New York en bestaat uit 193 lidstaten. Het is de belangrijkste internationale organisatie. VN-Handvest De bevoegdheden, organisatie en werkwijze zijn geregeld in dit oprichtingsverdrag. Hoofddoelstelling De voornaamste doelstelling van de VN is de bescherming van de internationale vrede en veiligheid (art. 1 lid 1 VN-Handvest). Andere doelstellingen staan ook in dit artikel. Rechtspersoonlijkheid De rechtspersoonlijkheid van de VN, de bevoegdheid om in de internationale rechtsorde handelingen te verrichten, is gebaseerd op de Reparation for Injuriesadvies (1949). Verdragen In het kader van de VN zijn verschillende verdragen opgesteld, waaronder: a. Het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR); b. Het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (IVESCR); c. Het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK). Lidmaatschap De Verenigde Naties telt vandaag de dag 193 leden; Zuid-Soedan is de laatste staat die is toegetreden tot de VN. Daarnaast kent deze internationale staten twee Observer States. Observer states: deze staten zijn niet lid van de VN, maar mogen wel deelnemen aan de VN. De huidige observer states zijn Vaticaanstad en de Palestijnse Gebieden.

10 10 Organen De organen van de VN kunnen worden onderscheiden in primaire organen en secundaire organen (art. 7 VN-Handvest) Primaire organen Deze organen hebben de bevoegdheid commissies op te richten die helpen bij de uitvoering van de bevoegdheden ter bewerkstelliging van de doelstellingen. Primaire organen zijn de Algemene Vergadering, de Veiligheidsraad en het Internationaal Gerechtshof. Ad. 1 Veiligheidsraad (primair orgaan) Non-repressief orgaan De Veiligheidsraad kenmerkt zich als non-representatief orgaan, omdat er slechts vijftien leden zijn, waaronder vijf permanente leden (de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog: VK, VS, Rusland, Frankrijk, China). Beperkte mandaat De Veiligheidsraad is belast met de handhaving van de internationale vrede en veiligheid. Aanvulling: zie Werkcollege Probleem 4. Ad. 2 Algemene Vergadering (primair orgaan) Het belangrijkste overlegorgaan van de VN. Alle VN-lidstaten maken op gelijke voet deel uit van dit orgaan (art. 9 VN-Handvest). De Algemene Vergadering telt dus 193 leden. Politiek orgaan De Algemene Vergadering biedt een platform voor discussies en politieke besluitvorming t.a.v. alle onderwerpen (bijv. over de nederzettingen van Israël in de Palestijnse gebieden) die binnen de doelstellingen van de VN vallen. Dit orgaan kent twee hoofdtaken: 1) 2) Stimuleren van de progressieve ontwikkeling en de codificatie van het internationaal recht (Art. 13 Handvest). Aannemen van politieke, niet-bindende resoluties. Het orgaan doet aanbevelingen m.b.t. alle vraagstukken en alle zaken binnen Handvest (art. 10 Handvest). Ad. 3 Internationaal Gerechtshof Het Internationaal Court of Justice (IGH) is het belangrijkste gerechtelijke orgaan van de VN (art. 92 VN-Handvest) en is opgericht in Het Hof is gevestigd in het Vredespaleis in Den Haag.

11 11 Bevoegdheden: het IGH heeft de meest algemene bevoegdheden van alle internationale tribunalen. Zo kan het rechtspreken over elke vraag (of onderwerp) van internationaal recht. Taken: geschillenbeslechting (1) en het geven van adviezen (2). Werkcollege Probleem Overzicht Probleemstelling: Wat is een staat? Leerdoelen: o Wat is een staat? o Hoe ontstaat een nieuwe staat? o Wat gebeurt er met de rechten en plichten (van een nieuwe staat)? o Geef een juridische reactie op het probleem. Bijbehorende bronnen: o A. Nollkaemper, Kern van het internationaal recht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers. Hoofdstukken: H1, H2 en H3 o North Sea Continental Shelf Cases-uitspraak (1969). 2.2 Leerdoel 1: Wat is een staat? Inleiding De staat is de belangrijkste actor (deelnemer) in de internationale rechtsorde. De internationale rechtsorde creëert de kaders waarbinnen een gemeenschap zich als staat kan organiseren. Definitie Een staat is een soevereine organisatie (entiteit) die gezag uitoefent over een bepaald gegrond en over de daar levende bevolking. Dit begrip omvat een aantal elementen:

12 12 Soevereiniteit (1) Gezagsstructuur (2.1) Bevolking (2.2) Grondgebied (2.3) Eenheid van staten (2.4) De elementen 2.1 t/m 2.3 vloeien voort uit het Verdrag van Montevideo (1933) Soevereiniteit (1) Beginsel van soevereiniteit Soevereiniteit is het exclusieve gezag dat een staat toekomt tegenover zijn grondgebied en de bevolking. Dit beginsel brengt met zich mee dat: 1) 2) 3) De staat formeel onafhankelijk is van andere staten; De staat het exclusieve recht heeft om gezag uit te oefenen, ongehinderd door andere staten; De staat het recht heeft om deel te nemen aan de internationale rechtsorde. Onafhankelijkheid Staten hebben binnen hun grondgebied in beginsel de vrijheid om hun eigen politieke, sociale en economische orde te kiezen, een samenleving in te richten en maatschappelijke prioriteiten te stellen. Beginsel van soevereine gelijkheid Alle staten zijn formeel gelijk en zij hebben in gelijke mate aanspraak op de rechten die voortvloeien uit hun soevereiniteit (art. 2 lid 1 VN-Handvest). Er kan wel sprake zijn van politieke ongelijkheid. Voorbeeld juridische gelijkheid: zo hebben alle staten in beginsel één stem die even zwaar weegt, zoals de stem van Liechtenstein en de stem van China. Belang van soevereiniteit Staatssoevereiniteit gaat vooraf aan de internationale rechtsorde en is van belang voor de inhoud, ontwikkeling en toepassing van internationaal recht. Voorbeeld: soevereiniteit is gebonden aan het beginsel van instemming Gezagsstructuur (2.1) Definitie Hiermee wordt een geheel van instellingen bedoeld die binnen een staat publiek gezag uitoefenen. Onder deze structuur vallen onder meer het staatshoofd, de regering (bestuur), het parlement (wetgever) en de rechtsprekende organen (rechtspraak). Internationaal recht Het internationaal recht laat in eerste instantie de inrichting van de gezagsstructuur over aan de nationale rechtsorde. Het stelt echter wel bijzondere regels over beperkingen aan de vrijheid van staten om hun interne organisatie in te richten.

13 13 Bijzondere regels: Zo vereist het EVRM vereist dat lidstaten vrije verkiezingen moeten organiseren (art. 3 Eerste Protocol EVRM). Wijzigingen in de gezagsstructuur Wijzigingen in de interne gezagsstructuur van een staat hebben géén invloed op de positie van de staat in de internationale rechtsorde. Dit waarborgt de continuïteit van de rechtspositie. Voorbeeld: door het aantreden van een nieuwe regering wordt de gezagsstructuur niet gewijzigd Bevolking (2.2) Inleiding De bevolking is de bestaansreden van de staat, omdat de staat een organisatievorm is waarmee een bevolking zich op een bepaald grondgebied organiseert. Beginsel van nationaliteit Een staat kan individuen nationaliteit toekennen. Degene die de nationaliteit van een staat bezit wordt onderdaan genoemd. Gevolg: personen die zich op het grondgebied van een staat bevinden maar niet de nationaliteit daarvan bezitten, behoren in juridische zin niet tot de staat (= niet-onderdanen). Verschillen tussen onderdanen en niet-onderdanen Er is een juridisch (relevant) verschillen tussen onderdanen en niet-onderdanen: 1) 2) 3) In beginsel hebben alleen onderdanen recht op toegang tot een staat. Een staat mag de toegang van niet-onderdanen afhankelijk maken van een visum. Niet-onderdanen kunnen vaak niet of slechts onder strenge voorwaarden deelnemen aan de verkiezingen of gebruikmaken van sociale voorzieningen. In veel staten kunnen onderdanen niet worden uitgeleverd aan andere staten. Band tussen staat en onderdanen De staatsmacht kan zich uitstrekken over onderdanen buiten het eigen grondgebied. Zo kan een staat handelingen van onderdanen in het buitenland strafbaar stellen. Internationaal recht Het internationaal recht laat de voorwaarden voor toekenning van nationaliteit over aan nationaal recht. Wel zijn er een aantal verdragen over de toekenning van nationaliteit, ter voorkoming dat personen geen nationaliteit hebben (= staatloosheid). Nederland: de Rijkswet op de Nederlanderschap regelt het verstrekken van de nationaliteit Grondgebied (2.3) Het grondgebied van een staat omvat in juridische zin de volgende onderdelen:

14 14 Land Binnenwateren Territoriale zee Luchtruim Internationaal recht Het internationaal recht stelt geen eisen aan de omvang van een grondgebied. Daarnaast kan een staat nog steeds als staat worden beschouwd, zelfs als er onzekerheid bestaat over de grenzen (uitspraak: zie jurisprudentie P1). Criterium: een staat moet een voldoende bepaalbaar grondgebied heeft. Geschillen over grondgebied In sommige landen staat de aanspraak op grondgebied ter discussie; zo kunnen twee of meer staten aanspraak maken op hetzelfde gebied. In dat geval kan de titel van de staten worden vastgesteld. Titel De juridische grondslag van de aanspraak van een staat op een bepaald grondgebied. Zo bestaat er een geschil over de titel op grondgebied bestaat tussen Georgië en Rusland over de Zuid-Ossetië. Belangrijk: er is een onderscheid tussen geschillen over de titel op grondgebied (a) en geschillen over de afbakening van de grens (b). Internationaal recht en geschillen over de titel op grondgebied Het internationaal recht kent een aantal grondslagen aan de hand waarvan de titel kan worden vastgesteld, wanneer er geschillen bestaan over de titel op grondgebied: Ontdekking Deze grondslag van een titel ziet op de ontdekking van een gebied dat aan niemand toebehoort (terra nullius). Het maakt hierbij niet uit of er een inheemse bevolking op het gebied leeft. Effectieve bezetting De staat die effectief overheidsgezag over een betwist grondgebied uitoefent, zal daarmee in beginsel de titel verkrijgen. Uitoefening kan blijken uit wetgeving en rechtspraak. Verdragsbepalingen De titel op grondgebied kan ook zijn gebaseerd op een verdrag. De volledige overgang van grondgebied bij verdrag wordt cessie genoemd. Voorbeeld: VS kocht de staat Alaska van Rusland Eenheid van een staat - Rechtssubjectiviteit (2.4) Definitie Het begrip rechtssubjectiviteit is een status die het mogelijk maakt dat personen op één of meer van de bovenstaande manieren kunnen deelnemen aan het internationaal rechtsverkeer.

15 15 Eenheid Rechtssubjectiviteit komt toe aan de staat als geheel, aangezien het internationaal recht hiervan uitgaat. Deze eenheid van een staat brengt mee dat de rechtssubjectiviteit van Nederland toekomt aan het Koninkrijk der Nederlanden (Nederland, Aruba, Curaçao en Sint-Maarten). Gevolgen Dit betekent dat alléén het Koninkrijk in eerste instantie internationale rechtshandelingen kan verrichten (verdragen sluiten) of lid kan worden van een internationale organisatie. Toerekenbaarheid: handelingen van staatshoofden, ministers en andere organen van de staat worden toegerekend aan de staat. Wanneer deze handelingen in strijd zijn met een internationale verplichting, is de staat aansprakelijk. Decentrale organen De eenheid van de staat laat toe dat onderdelen van staten kunnen optreden in de internationale rechtsorde. Dit onder meer geldt voor deelstaten van federale staten (zoals Duitsland en de VS). Voorbeeld: zo hebben Duitse deelstaten overeenkomsten gesloten met ons Koninkrijk. 2.3 Leerdoel 2: Hoe ontstaat een nieuwe staat? Inleiding Tussen 1945 en 2011 zijn er bijna 150 staten geboren. De totstandkoming van deze staten is verschillend. De internationaal rechtsorde noemt in ieder geval de volgende wijzen van totstandkoming: Afscheiding (1) Ontbinding (2) Aaneensluiting (3) (Verovering (4)) Afscheiding (1) Betekenis Onder bijzondere omstandigheden kan een georganiseerde bevolkingsgroep die gezag uitoefent over een deel van het grondgebied van een bestaande staat zich afscheiden en een nieuwe staat vormen. Voorbeelden: België (van Nederland) en Kosovo (van Servië). Strekking: afscheidingen met instemming (1) en zonder instemming (2). Internationaal recht Het internationaal recht biedt in uitzonderlijke gevallen steun voor eenzijdig afscheiding van een bestaande staat (zonder instemming van de moederstaat). Beginsel van territoriale integriteit: dit beginsel erkent het recht van staten om hun territoriale integriteit te beschermen. De staten hechten namelijk aan hun eigen voortbestaan.

16 16 Voorbeeld afscheiding met instemming: het proces van dekolonisatie na de Tweede Wereldoorlog wordt beschouwd als afscheiding met instemming van de territoriale staat. Deze afscheidingen worden meestal d.m.v. verdragen geregeld Ontbinding (2) Betekenis Nieuwe staten kunnen ontstaan door het uiteenvallen van een bestaande staat in twee of meer nieuwe staten. Het centrale gezag houdt op te functioneren en de staat houdt op te bestaan. Voorbeelden Joegoslavië viel uiteen in Slovenië, Kroatië, Bosnië-Herzegovina, Servië, Macedonië en uiteindelijk Montenegro. De Sovjet Unie viel uiteen in vijftien staten, waaronder Rusland en Oekraïne Aaneensluiting (3) Nieuwe staten kunnen ontstaan door aaneensluiting van twee of meer bestaande staten. Aaneensluiting vindt meestal plaats op basis van een verdrag. Aaneensluiting kent twee varianten: 1) 2) Een staat sluit zich aan bij een andere staat (bijv. Krim bij Rusland). Twee zelfstandige staten sluiten zich aaneen tot één nieuwe staat (bijv. Noord-Jemen en Zuid-Jemen tot Jemen) Verovering (4) Inleiding Verovering met geweld (gedwongen aaneensluiting) leverde vroeger een titel (aanspraak) op, maar nu niet meer. Staatsvorming moet tegenwoordig in overeenstemming zijn met internationaal recht. Beperking Als een organisatie effectief gezag over een bevolking en een grondgebied verkrijgt op een wijze die in strijd is met fundamentele regels van internationaal recht, zal de nieuwe staat in juridische zin niet tot stand komen. Verbod op geweld De staat mag géén geweld gebruiken jegens een andere staat ten einde die staat te laten opgaan in de eigen staat of om een nieuwe staat te creëren (art. 2 lid 4 VN- Handvest) Beoordelingscriteria voor nieuwe staten

17 17 Overzicht Indien een bepaalde bevolkingsgroep zich als nieuwe staat wil vestigen, zal moeten worden bepaald of en op wel moment de nieuwe staat daadwerkelijk tot stand komt. Deze vraag is vooral aan de orde bij een eenzijdige afscheiding. Reden: Gevallen van aaneensluiting of afscheiding met instemming van de moederstaat worden in het algemeen bij verdrag geregeld en leiden niet tot juridische complicaties. Effectief gezag (1) Legaliteit (2) Zelfbeschikking (3) Erkenning (4) Ad. 1 Effectief gezag Effectief gezag (staat in juridische zin) Een entiteit (organisatie) is in juridische zin een staat, indien de staat effectief gezag uitoefent over haar grondgebied en over de daar levende bevolking, d.m.v. wetgeving en enige handhaving. Beperkt effectief gezag (géén staat in juridische zin) Als een organisatie slechts een beperkt effectief gezag kan uitoefenen, dan zal die organisatie niet de juridische kwaliteit van staat verkrijgen. Voorbeeld: wanneer binnen het grondgebied ook rivaliserende groepen gezag uitoefenen. Instemming (een vereiste volgens het studieboek) In geval van afscheiding zal aan de voorwaarde van effectief gezag zijn voldaan, als de staat op wiens grondgebied de nieuwe staat zich wil vestigen instemt met de afscheiding. Voorbeeld: totstandkoming van Zuid-Soedan. Ad. 2 Legaliteit Een afscheiding of aaneensluiting die gepaard gaat met grootschalige schending van mensenrechten zal in eerste instantie niet leiden tot een nieuwe staat. Voorbeeld: aanspraken op de status van een staat door IS, zullen vanwege de gewelddadige manier waarop de organisatie haar gezag heeft gevestigd niet succesvol zijn. Ad. 3 Zelfbeschikking Op grond van het beginsel van zelfbeschikking heeft een volk het recht om in vrijheid zijn eigen politieke status en economische, sociale en culturele ontwikkeling te bepalen (art. 1 IVBPR). Het internationaal recht onderscheidt twee vormen van zelfbeschikking:

18 18 Interne zelfbeschikking Zelfbeschikking is primair het recht van een volk om tot op zekere hoogte zijn eigen ontwikkeling te bepalen. Toelichting: dit recht moet binnen de grenzen van een bestaande staat worden uitgeoefend. Externe zelfbeschikking Zelfbeschikking is ook een grond voor de stichting van een eigen staat door een volk. Deze zelfbeschikking komt toe aan: Volkoren die waren onderworpen aan kolonisatie (art. 74 e.v. VN-Handvest) Volkoren die zijn onderworpen aan buitenlandse bezetting (bijv. Palestina). Ad. 4 Erkenning Erkenning is een eenzijdige handeling waarbij een staat aanvaardt dat een nieuwe entiteit voldoet aan de vereisten voor staatsvorming (bijv. afscheiding) en daarom de status van zelfstandige staat verkrijgt. Voorwaarde: een staat is pas in juridische zin tot stand gekomen wanneer de staat is erkend. Opmerking: Of staten een nieuwe staat erkennen, wordt mede bepaald door de andere criteria (o.a. effectief gezag, legaliteit en zelfbeschikking). Soorten erkenning Uitdrukkelijke erkenning Erkenning d.m.v. een formele brief gericht aan de regering van de nieuwe staat. Zo erkende Rutte per brief Zuid-Soedan als nieuwe staat. Impliciete erkenning Erkenning kan blijken uit het sluiten van een bilateraal verdrag (twee staten) of het vestigen van een ambassade in de nieuwe staat. Erkenning als declaratoire functie Erkenning is in eerste instantie géén voorwaarde voor de totstandkoming van een staat. Erkenning heeft echter wel een declaratoire functie. Declaratoire functie: door erkenning aanvaardt een staat (a) dat de nieuwe staat (b) voldoet aan de feitelijke voorwaarden en de staat (a) aanvaardt de rechtssubjectiviteit van die staat. Voorbeeld: Iran en Pakistan weigeren Israël te erkennen, maar achten Israël wel gebonden aan internationaal recht. Nederland: de Nederlandse rechter velt een zelfstandig oordeel over de vraag of een entiteit als staat kan worden beschouwd. Relevantie van erkenning 1) 2) 3) Erkenning is relevant bij de beoordeling of een entiteit (organisatie) de voornaamste kenmerken van een staat bezit. Erkenning geeft een praktische betekenis aan de rechtssubjectiviteit van de staat. Zolang een nieuwe staat door weinig andere staten is erkend, is het moeilijk voor de nieuwe staat om deel te nemen aan de internationale rechtsorde. Erkenning kan een correctief effect hebben. Indien een entiteit niet voldoet aan de feitelijke criteria van staatsvorming, kunnen bestaande staten bijdragen aan de vestiging van effectief gezag (bijv. door het afsluiten van verdragen).

19 Leerdoel 3: Wat gebeurt er met de rechten en plichten? Inleiding Indien een staat uiteenvalt (ontbinding) of een entiteit zich succesvol afscheidt van een bestaande staat, komt de vraag naar voren of de rechten en verplichtingen van de voorheen bestaande staat overgaan op de nieuwe staat. Bij deze vraag moet onderscheid worden gemaakt tussen: 1. De situatie van een staat die geldt als voorzetting van de oude staat. 2. De situatie van nieuwe staten, ofwel statenopvolging Voortzetting Wanneer een bestaande staat uiteenvalt, kan een van de overgebleven staten de rechtssubjectiviteit van de oude staat voortzetten. Werking: de staat die de rechtssubjectiviteit voortzet wordt dan gelijkgesteld met de oude staat en neemt alle rechten en plichten van de oude staat over. Voorbeeld: Nederland erkende de Russische Federatie als voorzetting van de Sovjet-Unie. Aanvullend Als de staat in kwestie slechts een deel van het grondgebied van de oude staat omvat, zal deze niet gebonden zijn aan de verdragen voor zover die van toepassing waren op het verloren gebied. Voorbeeld: Rusland is niet meer gebonden aan de uitleveringsverdragen van o.a. Oekraïne, voor zover deze tot stand zijn gekomen tijdens de Sovjet-Unie Statenopvolging In de situatie van nieuwe staten regelt het internationaal recht de rechten en plichten inzake statenopvolging. Verdrag: in een aantal gevallen worden rechtsgevolgen van de oude staat en een of meer nieuwe staten geregeld bij verdrag tussen de betrokken staten. Dit verdrag is niet-bindend. Gewoonterecht: de regels over statenopvolging zijn afkomstig uit het gewoonterecht Recht inzake statenopvolging Inleiding Dit recht omvat in het bijzonder regels over grenzen (1), verdragen (2), nationaliteit (3), bezittingen (4), lidmaatschap van internationale organisaties (5) en aansprakelijkheid (6). Ad. 1 Grenzen Beginsel van continuïteit De internationale rechtsorde kent belang toe aan de stabiliteit van grenzen. Een staat die tot stand komt op gebied dat voorheen aan een andere staat toebehoorde, blijft gebonden aan de bestaande grenzen.

20 20 Ad. 2 Verdragen Clean state-beginsel Een nieuwe staat is niet automatisch geboden aan verdragen gesloten door de voormalige staat. Dit betekent dat nieuwe staten beginnen met een schone lei. Ad. 3 Nationaliteit Bij statenopvolging wordt de nationaliteit van personen in belangrijke mate bepaald door de nationale wetgeving van zowel de voormalige staat als de nieuwe staat. Voormalige staat Nieuwe staat De wetgeving van deze staat bepaalt of inwoners hun nationaliteit behouden nadat grondgebied is afgestaan aan de nieuwe staat. De wetgeving van deze staat bepaalt onder welke voorwaarden personen een nieuwe nationaliteit kunnen verkrijgen. Ad. 4 Bezittingen Een staat die het grondgebied van een andere staat verkrijgt, verkrijgt ook het eigendom van die staat. Strekking: dit geldt voor roerende en onroerende goederen die volgens het nationaal recht op het moment van de opvolging eigendom waren van de oude staat. Ad. 5 Lidmaatschap van internationale organisaties Of het lidmaatschap van een internationale organisatie wordt voortgezet, hangt af van de wijze waarop de nieuwe staat tot stand komt. A) B) In geval van een samenvoeging van voormalige zelfstandige staten, gaat in de praktijk het lidmaatschap van de voorgangers over op de nieuw gevormde staat. In geval van het ontstaan van nieuwe staten door ontbinding of eenzijdige afscheiding, gaat het lidmaatschap niet automatisch over op de nieuwe staten. De nieuwe staten moeten lidmaatschap aanvragen (denk aan de landen van voormalig Joegoslavië). Ad. 6 Aansprakelijkheid Aansprakelijkheid is verbonden met de staat die een onrechtmatige daad begaat. De nieuwe staat is daarom niet aansprakelijk voor de daden van zijn voorganger. Voorbeeld: het EHRM oordeelde dat Duitsland niet gehouden was compensatie te betalen voor onrechtmatige daden van het voormalige Oost- Duitsland.

21 21 Jurisprudentie - Probleem 1 North Sea Continental Shelf Cases Bron: Federal Republic of Germany v. Denmark; Federal Republic v. Netherlands, Judgement [1969] ICJ Rep 3, ICGJ 150 (ICJ 1969), 20 th February 1969, International Court of Justice [ICJ]. Inleiding Het Internationaal Gerechtshof oordeelt in een statelijke zaak tussen Duitsland en Nederland en tussen Duitsland en Denemarken. Onderdeel: Internationaal recht. Casus Drie kuststaten aan de Noordzee hebben hun grenzen getrokken om hun continentaal plat te bepalen. Nederland en Denemarken zijn van mening dat de grenzen moeten worden vastgesteld op basis van art. 6 van de Geneva Continental Shelf Conventie. Duitsland vindt dat er moet worden uitgegaan van gelijke delen. Omdat de staten onderling het probleem niet kunnen oplossen, wordt het geschil voorgelegd aan het Internationaal Gerechtshof. Rechtsvraag Welke bepalingen moeten de staten volgen bij het bepalen van de grenzen? Overwegingen De uitspraak is niet van belang voor het beantwoorden van de vraag, maar wel om: a. De overwegingen van het Hof m.b.t. grondgebied (probleem 1); b. De overwegingen van het Hof m.b.t. gewoonterecht (probleem 2).

22 22 Probleem 1 (overweging 46) De praktijk vindt dat er regels bestaan die het grondgebied in kwestie verplicht kunnen afbakenen. Anders kan een bepaald grondgebied niet aan een staat worden toegekend als een exclusief recht. Het Hof accepteert deze praktijk niet. Het Hof overweegt dat de bovenstaande praktijk zich alleen voordoet wanneer er een conflict bestaat waarbij ook het eerbied van de grondgebieden betrokken is. Het Hof overweegt dat een gebied binnen een bepaald gebied, dat kan worden gezien als een zelfstandige eenheid, op geen enkele wijze exact kan worden afgebakend. Dit geldt ook bij twijfels over territoriale grenzen. Er is volgens het Hof géén regel die bepaald dat de landsgrenzen van een staat volledig afgebakend en bepaald moeten zijn. Het Hof vult aan dat het vaak voorkomt dat landgrenzen voor een lange periode niet zijn bepaald met als voorbeeld Albanië. Kenmerken Volgens deze uitspraak stelt het internationaal recht geen eisen aan de omvang van een grondgebied. Daarnaast kan een staat nog steeds als staat worden beschouwd, zelfs als er onzekerheid bestaat over de grenzen. Vereist is dat een staat een voldoende bepaalbaar grondgebied heeft.