00.08 'Effectieve scholen in het technisch en beroepssecundair onderwijs'

Transcriptie

1 00.08 'Effectieve scholen in het technisch en beroepssecundair onderwijs' Promotor: Dhr F. Daems - Universiteit Antwerpen Publicatie: maart 2003 Samenvatting van de onderzoeksresultaten Over de onderlinge verschillen tussen BSO/TSO-scholen is weinig onderzoeksmateriaal beschikbaar. In het algemeen gaat men ervan uit dat er tussen scholen heel wat verschillen bestaan inzake de schoolloopbanen van de leerlingen en gedrags- en belevingsfactoren bij leerlingen. De overheid wou via onderzoek een antwoord op de vraag welke schoolkenmerken verantwoordelijk zijn voor succesvolle TSO/BSO-scholen: welke kenmerken van leerkrachten, directies, functioneren van het schoolteam en de schoolcultuur in het algemeen leiden ertoe dat de ene school wel en de andere geen positieve effecten heeft op de leerprestaties en het welbevinden van de leerlingen? Uiteraard moest het onderzoek een aantal specifieke kwaliteitsindicatoren eigen aan deze onderwijsvormen in rekening brengen (zoals de samenwerking met het bedrijfsleven, het aanbod van stageplaatsen, gegevens in verband met spijbelen, gegevens inzake ongekwalificeerde uitstroom, gegevens inzake doorverwijzing, prestaties van leerlingen, doorstroming naar de arbeidsmarkt ). Conceptueel kader De onderzoekers situeren hun project binnen het schooleffectiviteitsonderzoek en het CIPOmodel dat daaraan ten grondslag ligt. Dat model vormt ook het denk- en ordeningskader van de schooldoorlichtingen door de inspectie in Vlaanderen. Dat impliceert dat in voorliggend onderzoek zowel context-, input-, proces- als outputfactoren in rekening worden gebracht. Wat de specifieke focus op BSO en TSO betreft, brengen de onderzoekers een aantal belangrijke en recente beleidsontwikkelingen in rekening: het discours over de herwaardering tso/bso (cf. Staten-Generaal voor het Technisch Onderwijs van 1993), de beleidsnota TSO/BSO Onderwijs-Arbeidsmarkt van 2000 en recente initiatieven van koepelorganisaties uit het bedrijfsleven (VKW, Kamer van Koophandel en Nijverheid, vzw Vlaamse Jonge Ondernemingen, VEV). Instrumentarium / gegevensverzameling De onderzoekers ontwikkelden verschillende instrumenten en konden daarbij gebruik maken van reeds bestaande en gevalideerde instrumenten. Conform het theoretisch model werden volgende gegevens verzameld bij leerlingen, leerkrachten en directies. outputvariabelen bij de leerlingen - wiskunde: toetsen die peilen naar functionele rekenvaardigheid zoals vereist door de eindtermen PAV voor 2de en 3de graad BSO en eindtermen wiskunde voor de 2de en 3de graad TSO - begrijpend lezen: leestoetsen die conform aan de eindtermen Nederlands (voor TSO) en PAV (BSO) peilen naar de functionele taalvaardigheid van leerlingen - algemene vaardigheden: toetsen die peilen naar probleemoplossende vaardigheden

2 - sociaal-affectief domein: vragenlijsten die peilen naar schoolwelbevinden, zelfwaardering, academisch zelfbeeld, algemeen welbevinden inputvariabelen bij leerlingen: - IQ: non-verbale tekentest - achtergrondkenmerken van leerlingen: geslacht, leeftijd, thuistaal, nationale herkomst, opleiding en werksituatie van de ouders - gezinssituatie (aantal en personen met wie leerling samenwoont) - cultureel kapitaal (beoordeling TV-zenders en muziekstijlen) - schoolloopbaan (onderwijsvorm en attestering per leerjaar) procesvariabelen op schoolniveau: - structurele schoolkenmerken: vragenlijst voor directie m.b.t. samenstelling van het middenkader, het studieaanbod (ingerichte onderwijsvormen), het netwerk van scholen/opleidingsverstrekkers, medezeggenschap van bedrijfsleven, buitenschoolse activiteiten m.b.t. overgang naar de arbeidsmarkt - kenmerken van schoolbeleid en schoolorganisatie: - vragenlijst voor leerkrachten m.b.t. prestatiegericht beleid, profiel van schoolleiding, ordelijk en positief leerklimaat, integratie van schoolbeleid, gezamenlijke planning en samenwerking tussen leerkrachten, evaluerend vermogen van scholen m.b.t. schoolorganisatie, leerlingbegeleiding - vragenlijst voor leerlingen m.b.t. schoolklimaat - bedrijfsgerichtheid: een vragenlijst voor de directie m.b.t. coördinatie van de bedrijfscontacten, rol van het bedrijfsleven bij de uitbouw van de vestigingsplaats/studieaanbod, aanpassingsbereidheid van vestigingsplaats aan suggesties van bedrijfsleven, didactisch/onderwijsinhoudelijke, materiële en financiële bijdrage van bedrijfsleven, kwaliteitszorg gericht op management en organisatie van vestigingsplaats en op onderwijs - achtergrondkenmerken van leraren en directie: vragenlijsten voor leraren en directie m.b.t. leeftijd, geslacht, onderwezen vak(ken), aantal jaren ervaring (in TSO/BSO) Voor het meten van de contextvariabelen werden een aantal structurele schoolkenmerken in het model opgenomen: net, schoolgrootte, ligging van de school. Steekproeftrekking De populatie van scholen waaruit een steekproef getrokken moest worden, bestaat uit alle Vlaamse scholen die tso- of bso-richtingen aanbieden (2de en 3de graad). De studierichtingen werden beperkt tot drie domeinen: nijverheidsonderwijs, personenzorg en handel. De onderzoekers maakten gebruik van een gestratificeerde steekproef volgens onderwijsvorm. Er werden per onderwijsvorm 45 vestigingsplaatsen geselecteerd, waarin telkens 20 leerlingen uit het 2de jaar van de 2de graad en 20 leerlingen van het 2de jaar van de 3de graad getrokken werden (totaal aantal leerlingen in de beoogde steekproef: 3600). Uiteindelijk zegden 95 vestigingsplaatsen hun medewerking toe aan het onderzoek. Van 3270 leerlingen ontvingen de onderzoekers bruikbare gegevens. De gerealiseerde steekproef bleek

3 voldoende representatief voor de verdeling van de vestigingsplaatsen over de netten en de provincies. Resultaten van het onderzoek Hier volgen kort de meest opvallende resultaten: Resultaten voor de totale steekproef: algemeen - tso-leerlingen scoren hoger dan bso-leerlingen voor wiskunde en lezen en voor algemene vaardigheden - voor welbevinden is er geen verschil tussen tso- en bso-leerlingen leerwinst - na controle voor instroomkenmerken zijn er geen significante verschillen tussen de verschillende studiedomeinen (handel, nijverheid, personenzorg) - per studiedomein zijn er geen significante verschillen tussen bso- en tso-leerlingen voor leerwinst, noch voor welbevinden verschillen tussen leerlingen - de varianties laten zien dat de verschillen in prestaties tussen leerlingen enorm groot zijn - voor wiskunde zijn de verschillen tussen leerlingen binnen eenzelfde school minder groot in bso dan in tso; voor lezen is het net omgekeerd; - voor algemene vaardigheden en welbevinden zijn de varianties tussen leerlingen gelijk in tso en bso verschillen tussen scholen - zoals de onderzoekers verwachtten (en conform de aanleiding van het onderzoek), stellen ze aanzienlijke verschillen vast tussen scholen zowel voor prestaties op wiskunde, begrijpend lezen, algemene vaardigheden als welbevinden effecten van leerlingenkenmerken - een groot deel van de verschillen tussen scholen is terug te voeren op de zgn. instroom (het type leerlingen dat de school bevolkt): intelligentie, schoolloopbaan, talige en etnische achtergrond zijn goede voorspellers voor de prestaties op wiskunde, lezen en algemene vaardigheden (positief verband) - er bestaat een negatief verband tussen enerzijds een hogere intelligentiescore en het veranderd zijn van onderwijsvorm en anderzijds het zich goed voelen op school (leerlingen met een hoog IQ die van school veranderen voelen zich minder goed) - leerlingen die zich afzetten tegen de gevestigde culturele voorkeuren (d.i. leerlingen die lager scoren op voorkeur voor klassiekere muziekgenres, sixties- en seventiesmuziek, openbare TV-zenders, gitaarmuziek en commerciële muziek) doen het slechter voor alle outputmaten - meisjes presteren slechter voor wiskunde maar beter voor algemene vaardigheden effecten van schoolkenmerken - een van de centrale onderzoeksvragen was deze naar het verband tussen de schoolkenmerken en de verschillen in effectiviteit tussen scholen; het onderzoek legt wel degelijk significante verbanden bloot, maar het valt op dat voor wiskunde, begrijpend lezen en algemene vaardigheden vaak verschillende effecten optreden die op hun beurt geregeld afwijken van de effecten voor welbevinden; sommige kenmerken hebben ook nog een differentieel effect en zijn alleen van invloed voor een bepaald domein of een bepaald type

4 leerling (bvb. jongens/meisjes, autochtoon/allochtoon, hoog/laag IQ) - hieronder volgt een schematisch overzicht van de kenmerken met een effect(pos of NEG) en waar mogelijk de verklaring die de onderzoekers ervoor vinden; merk op dat variabelen die een effect hebben op de outputmaten niet noodzakelijk als oorzaak gelden; het kunnen ook intermediaire of partiële indicatoren zijn voor een onderliggende factor die onderzoeksmatig niet in kaart werd gebracht Contextkenmerken * schoolgrootte: POS voor algemene vaardigheden en welbevinden leerlingen * landelijke ligging: NEG voor welbevinden (en des te meer voor leerlingen met hogere intelligentiescore) * > 50% anderstaligen: POS voor lezen (en dat effect is sterker voor jongens dan voor meisjes * grote scholen voeren mogelijks een verschillend beleid vanwege meer middelen en een betere personeelsomkadering * scholen met >50% anderstaligen besteden wellicht veel aandacht aan de schoolse taalvaardigheid van leerlingen en bouwen daartoe een leerlinggerichte didactiek uit Structurele schoolkenmerken * inrichten van een eerste graad op zelfde vestigingsplaats: NEG voor leesprestaties van lln in 4 tso personenzorg * inrichten van ASO op zelfde vestigingsplaats: NEG voor voor wiskundeprestaties in 6 bso personenzorg * inrichten van tso op bso-scholen en van bso op tso-scholen: geen effecten Kenmerken van schoolbeleid en schoolorganisatie * schoolklimaat (cluster van prestatiegericht beleid en ordelijk en positief klimaat): POS voor wiskundeprestaties, maar enkel voor leerlingen die van onderwijsvorm veranderd zijn * onderwijskundig beleid (cluster van onderwijskundig leiderschap, integratie van schoolbeleid en gezamenlijke planning van leraren): sporadisch POS met lezen, algemene vaardigheden en welbevinden * integratie algemene en praktijkvakken: NEG voor wiskunde en lezen * (psychosociale) leerlingbegeleiding: NEG voor algemene vaardigheden en lezen * POS effecten voor de clustering van schoolklimaat en onderwijskundig beleid sporen met de bevindingen in de internationale literatuur * NEG effecten kunnen verklaard worden vanuit de reactie op een negatieve toestand (bvb. inrichten van psychosociale leerlingbegeleiding en sterke leergerichtheid (prestatiegericht beleid) omwille van slecht presterende leerlingen) Bedrijfsgerichtheid * algemene bedrijfsgerichtheid: POS voor wiskundeprestaties jongens * medezeggenschap van bedrijfsmensen in schoolbeleid: idem en sterker voor allochtone leerlingen * technologische of materiële bijdrage van bedrijfsleven: NEG voor wiskundeprestaties * leerlingenstages: NEG voor wiskunde * toetsing van het onderwijskundig beleid: NEG voor welbevinden * scholen met sterke bedrijfsgerichtheid schenken misschien meer aandacht aan praktijkdan aan algemene vakken

5 Beleidsaanbevelingen Op basis van hun onderzoek formuleren de onderzoekers volgende aanbevelingen: 1. Het is gevaarlijk om overhaast prescriptieve conclusies te trekken uit schooleffectiviteitsonderzoek in het algemeen en uit deze onderzoeksresultaten in het bijzonder. Wel biedt dit onderzoek verantwoorde aandachtspunten om op de verschillende beleidsniveaus beslissingen te nemen. 2. (meso) Scholen moeten nog beter kunnen omgaan met en inspelen op de individuele kenmerken van leerlingen d.m.v. allerlei vormen van zorgverbreding en differentiatie. Ook in de initiële lerarenopleiding, de aanvangsbegeleiding en de nascholing moeten deze thema s uitgebreid aan de orde worden gesteld. 3. (macro) Scholen die er ondanks hun ongunstige leerlingbevolking toch in slagen een grote leerwinst te behalen, zouden door het beleid gestimuleerd moeten worden om op de ingeslagen weg verder te gaan. Bovendien zouden ze aangezet moeten worden om over hun praktijkervaringen te communiceren met andere scholen en met de overheid, bvb. door een bronnenboek met best practices samen te stellen. Scholen met een ongunstige samenstelling die weinig resultaten behalen moeten in het licht van de huidige beleidscontext door het gelijke onderwijskansenbeleid geholpen worden om verder afglijden te voorkomen. 4. (meso) Gegeven de positieve aanwijzingen uit tal van schooleffectiviteitsonderzoeken bevelen de onderzoekers de scholen aan om onderwijskundig beleid en schoolklimaat als prioritaire thema s op te nemen. Op basis van goed uitgebalanceerde zelfevaluatie kunnen de sterktes en zwaktes tegen elkaar afgewogen worden en kan de school beslissingen nemen over de wenselijkheid van weldoordachte planmatige veranderingen op korte, middellange en lange termijn. Ook deze thema s zouden prominent aanwezig moeten zijn in de initiële lerarenopleiding, de aanvangsbegeleiding en de nascholing (met name opleidingen voor kaderpersoneel). 5. (macro) Bevordering van de competentie van de schoolleiding (directie en middenkader) om de effectiviteit van de school te verhogen, moet een zeer hoge beleidsprioriteit zijn. Investeren in de professionalisering van onderwijskundig leiderschap zou op een systematische manier aangepakt moeten worden, met aansluitend een erkende valorisering door de overheid en de schoolbesturen. Aansluitend daarbij beveelt men de overheid aan een stimuleringsbeleid te voeren t.a.v. zelfevaluatie om het beleidsvoerend vermogen van scholen te verhogen.