PROTECTING PEOPLE IN TRANSIT

Transcriptie

1 PROTECTING PEOPLE IN TRANSIT Geavanceerde composieten voor sportwagen- en Formule 1-markt TenCate Accorder, volgende innovatie in kunstgrassystemen Het machtige gevoel van een piloot op de Dreamliner 2015 nummer 2 zomereditie

2 txtures 2 txtures is het interne en externe relatiemagazine van materiaaltechnologieconcern Koninklijke Ten Cate nv (TenCate). Het blad verschijnt vier keer per jaar in een Nederlands- en een Engelstalige versie. Redactie Koninklijke Ten Cate nv Postbus GD Almelo telefoon Coen Heldeweg txtures@tencate.com Vormgeving Aandagt reclame & marketing, Almelo Drukwerk Lulof experts in gedrukte communicatie, Almelo Het is toegestaan (delen van) artikelen over te nemen, mits deze worden voorzien van bronvermelding en niet in een afwijkende context worden geplaatst. Jaargang 50 - nummer 2 zomer 2015 Het vermarkten van innovatieve composietmaterialen Wereldwijd is sprake van een continue toename van de vraag naar mobiliteit. Een tweede sterke trend, die wordt geschraagd door wet- en regelgeving, is om de CO 2 -uitstoot duurzaam te reduceren. Deze twee megatrends in combinatie bieden kansen voor de toepassing van lichtgewicht materialen in de aerospace- en de automotive-industrie. TenCate Advanced Composites heeft een sterke positie opgebouwd in deze groeimarkten. Op grond van de buy & build-strategie van TenCate is de Advanced Composites-groep een mondiale speler met een sterke technologische basis en bedrijven in Nederland, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en China. In de lucht- en ruimtevaartindustrie heeft TenCate een vooraanstaande positie opgebouwd met unieke oplossingen op basis van thermoset en thermoplastisch composiettechnologie. Materialen die voornamelijk in de aerospace-industrie werden toegepast, vinden geleidelijk hun weg naar de automotive-industrie. Composietmaterialen die in de ruimtevaartindustrie worden toegepast, tonen grote gelijkenis met de geavanceerde oplossingen voor Formule 1-wagens. Dit biedt grote kansen voor het ontwikkelen van nieuwe toepassingsgebieden. Naast de CO 2 -reductie speelt het veiligheidsaspect een grote rol. Composietmaterialen worden toegepast in de structuur van vliegtuigen en automobielen en dragen daarmee bij aan de sterkte van de constructie. Protecting People in Transit. Innovatieve producten moeten voldoen aan hoge kwaliteitseisen. De productieprocessen worden gekenmerkt door het garanderen van reproduceerbaarheid, wat hoge eisen stelt aan mensen, machines en processen. In die zin is de aerospace-achtergrond een sterke uitgangspositie voor het betreden van de automotive-industrie in den brede. Om het grotere volume in de automotive-industrie te kunnen bedienen, zullen de huidige batchprocessen naar continue processen worden doorontwikkeld. Kostenleiderschap speelt een grote rol in de automotive-industrie. Onze uitgangspositie op basis van onze thermoplastisch composietmaterialen is sterk. De productielocaties in Nederland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten beschikken ieder over hun eigen specialiteit en expertise. Door intensieve interne samenwerking op technisch en commercieel vlak benutten wij de synergie, die ten goede komt aan onze klanten. Deze kruisbestuiving is een sterke drijfveer achter de groei van onze bedrijven. De markt wordt gekenmerkt door intensieve samenwerking met externe partijen als klanten, leveranciers en onderzoeksinstituten. Nieuwe toepassingen worden veelal in samenwerkingsverbanden ontwikkeld. Innoveren door samenwerken en vervolgens het industrialiseren van deze innovaties zijn de belangrijke competenties om op duurzame wijze in te spelen op alle kansen die de markt voor lichtgewicht materialen biedt. Frank Meurs, Groepsdirecteur TenCate Protective & Outdoor Fabrics EMEA en TenCate Advanced Composites EMEA 2 txtures

3 18 Uitbreiding van apparatuur, machines en faciliteiten TenCate Advanced Composites in Langley Mill (UK) wordt het centre of excellence voor Europa van thermohardende materialen en systemen. INHOUD VEILIGHEID 44 Masterclass brand- en schadepreventie in simulatiezone 46 TenCate Defender M weefsels voor kleding brandbestrijders DUURZAAMHEID 04 TenCate composieten voor aerospace en automotive Wat betreft mobiliteit opereert TenCate Advanced Composites in met name de luchtvaart, ruimtevaart en automobielindustrie. 04 Composieten voor aerospace en automotive 34 Kamperen wordt met TenCate outdoorweefsels kleurrijker VISIE, MISSIE EN STRATEGIE 22 Column raad van bestuur 26 In dialoog met aandeelhouders 42 TenCate Geotube technologie voor de grootste brug in Vietnam Bij de constructie van een nieuwe brug en snelweg nabij Haiphong worden geotextiele tubes toegepast. BUSINESS CONTEXT 28 TenCate als materiaalleverancier en partner in ontwikkeling 38 Vliegen op een Boeing 787 geeft een machtig gevoel 38 Ervaringen van eindgebruikers: de piloot Volgens piloot Roderick Waaijenberg van Arkefly is de reis in een Boeing 787 minder belastend voor zowel de passagiers als de bemanning. 3

4 MOBILITEIT TENCATE-COMPOSIETEN VOOR LUCHTVAART, RUIMTEVAART EN AUTOMOTIVE Composieten in aerospace en automotive Zowel in de lucht- en ruimtevaart als de automobielindustrie worden composieten gewaardeerd om hun hoge sterkte en geringe gewicht. Op draagraketten betekent elke kilo minder dat er meer lading (satelliet) mogelijk is. Elke kilogram gewichtsbesparing op een auto betekent een grotere actieradius en een lager brandstofverbruik. Het zijn vergelijkbare doelstellingen op een zeer verschillende schaal. Voor specifieke toepassingen in de ruimte- en luchtvaart en automobielindustrie maken klanten onder andere gebruik van hoogwaardige composietmaterialen van TenCate Advanced Composites. 4 txtures MOBILITEIT

5 Wat betreft mobiliteit opereert TenCate Advanced Composites in met name de aerospace- en de automotivemarkten: de luchtvaart, ruimtevaart en automobielindustrie. In diverse segmenten van deze markten heeft de marktgroep afnemers en eindgebruikers. In de ruimtevaart worden composieten toegepast voor onderdelen van satellieten en draagraketten: radomes (radarkoepels), zonnepanelen, antennes, reflectoren, delen van de huid en de draagconstructie voor de zonnecellen, spanten, communicatieschotels en hitteschilden. Bij de luchtvaart gaat het om structuur- en niet-structurele delen van commerciële vliegtuigen, privé- en businessjets, uav s (onbemande vliegtuigjes), militaire vliegtuigen en helikopters. Structurele toepassingen zijn bijvoorbeeld een primaire structuur als de romp, vleugels en rondhouten; secundaire structuur omvat interieurtoepassingen, toegangsdeuren en flight control-oppervlakken. Regionale accenten TenCate heeft productiebedrijven in Europa (Nijverdal en Langley Mill, UK) en de Verenigde Staten (Morgan Hill en Fairfield, California, Verenigde Staten). In de VS ligt de focus op toepassingen in de ruimtevaart, de burgerluchtvaart, de markt voor businessjets en defensie. Bij de activiteiten in Europa ligt de focus op grote commerciële vliegtuigen en regional jets (Nijverdal) en de automotive (sport- en Formule 1-wagens) (Langley Mill). In het kader van haar Azië-strategie werkt TenCate samen met partijen in de Chinese luchtvaart. Een van de grootste klanten van TenCate in de Verenigde Staten is Cirrus Aircraft, dat nu in handen is van CAIGA (Chinese Aviation Industry General Aircraft Ltd). TenCate draagt ook technologische kennis en materialen bij aan D²RAGON. Dit Nederlandse luchtvaartcluster richt zich op het opbouwen van een goede en stabiele marktpositie in China. De marktgroep hanteert één global strategisch plan. De strategische acties zijn per segment gespecificeerd en beperkt tot de regionale markten. Onderscheid in materialen en kennis TenCate Advanced Composites bedient klanten in deze segmenten met klantspecifieke producten, een hoge mate van technische ondersteuning en bewezen klantenservice. Het merendeel van de aangeboden materialen van TenCate is vergelijkbaar met die van andere aanbieders. Wat ons werkelijk onderscheidt, zijn onze vakmensen en omdat onze productiefaciliteiten van wereldklasse zijn, stelt Michael Cichon. Wij bedienen onze klanten met diverse productreeksen, variërend van thermoplastisch tot thermoset composieten en precisie-gegoten onderdelen voor kritische vliegtuigstructuren, radomes, straalmotoren, helikopterbladen et cetera. Wij stemmen onze aanpak voor elke markt af op de individuele eisen van die markt en kunnen vertrouwen op de expertise van onze teams bij het implementeren van onze strategieën voor klantondersteuning. Veiligheid en betrouwbaarheid In de vliegtuig- en ruimtevaartindustrie zijn veiligheid en betrouwbaarheid heilig. Als composietenleverancier heeft TenCate daarom nauwe relaties met leveranciers van grondstoffen, de subcontracting industrie, original equipment manufacturers (OEM s) en eindklanten. Wanneer een composietmateriaal is geselecteerd en gekwalificeerd, is het moeilijk van materiaal te veranderen. In dat geval moet men opnieuw langdurige en kostbare kwalificatieprocessen doorlopen. Toeleveranciers van original equipment manufacturers (OEM s) zijn tier 1-partners (subcontractors). De verwerkende industrie bestaat verder uit tier 2 en tier 3: leveranciers van onderdelen en componenten. TenCate Advanced Composites behoort in eerste instantie tot de tier 3 als leverancier van composietmateriaal. Zo vindt bijvoorbeeld levering plaats van continuvezelversterkte thermoplastisch laminaten en semipreg composietmaterialen aan Fokker Aerostructures. De materialen worden gebruikt voor de productie van onderdelen voor commerciële, regionale en militaire vliegtuigen van vliegtuigbouwers als Airbus, Boeing, Gulfstream, Dassault, Embraer, Cirrus en AgustaWestland. Qua mobiliteit opereert TenCate Advanced Composites in met name de luchtvaart, ruimtevaart en automobielindustrie De marktgroep hanteert één global strategisch plan. Strategische acties zijn per segment gespecificeerd en beperkt tot de regionale markten Als composietleverancier heeft TenCate nauwe relaties met leveranciers van grondstoffen, de verwerkende industrie, OEM s en eindklanten advancedcomposites@tencate.com 5

6 VERVOLG PAGINA 5 TENCATE-COMPOSIETEN VOOR LUCHTVAART, RUIMTEVAART EN AUTOMOTIVE Ruimtevaart TenCate levert vanuit haar productielocatie in Morgan Hill en Fairfield in de Verenigde Staten een breed scala aan geavanceerde composietmaterialen voor met name communicatiesatellieten, militaire en onderzoeksatellieten alsmede draagraketten (launch vehicles). Voor satellieten gebruikt men koolstofvezels tie, GPS-navigatie, vroegtijdige waarschuwing van hoge stijfheid (modulus) gecombineerd en weergegevens. Een nieuwe trend is de met speciale harssystemen voor de productie ontwikkeling van microsatellieten die in grote van structuren als spanten, buisstructuren, aantallen worden ingezet om juist in afgelegen zonnepanelen en reflectoren. Spanten houden regio s toegang tot internet mogelijk te maken. apparatuur en zonnepanelen op de hoofdstructuur van de satelliet bijeen. Zonnepanelen wor- gespecialiseerde doeleinden. Ze meten bijvoor- Onderzoekssatellieten dienen een scala aan den gebruikt om vermogen te genereren voor de beeld atmosferische veranderingen, het weer satelliet terwijl deze zich in de ruimte bevindt. en klimaatverandering. Reflectoren zijn de communicatieschijven voor het uploaden en downloaden van satellietverbindingen voor dataoverdracht met mobiele Op 31 januari jongstleden lanceerde de NASA AstroMesh telefoons, internet, HD-televisie, militaire haar Soil Moisture Active Passive (SMAP)-satelliet. TenCate Advanced Composites communicatie en analyseapparatuur. voorzag Astro Aerospace van TenCate Cetex Satellieten thermoplastisch composieten ten behoeve van Communicatiesatellieten maken communicatie de AstroMesh reflector op dit ruimtevaartuig. mogelijk via internet, televisie en mobiele Het SMAP-ruimtevaartuig voert metingen uit telefoons. De noodzaak van en de wens van bodemvocht en geeft aan of het vriest of tot mobiele telefonie, digitale televisie en dooit. De gegevens worden gebruikt om inzicht internetconnectiviteit sturen de vraag naar te krijgen in de processen op Aarde qua water-, communicatiesatellieten. Militaire satellieten energie- en koolstofcycli en voor het verfijnen dienen voor observatie, beveiligde communica- van modellen voor weer- en klimaatvoorspelling. De zes meter lange AstroMesh reflector maakt bijna 15 omwentelingen per minuut en brengt elke twee tot drie dagen de totale aardbol in kaart. TenCate Cetex thermoplasten zijn een integraal onderdeel van de structuur van de reflector en dragen bij aan optimale sterkte, duurzaamheid en gewichtsbesparing. Astro Aerospace is een businessunit van Northrop Grumman, een Noord-Amerikaans defensie-, luchtvaart- en ruimtevaartbedrijf. TenCate Cetex thermoplasten zijn een integraal onderdeel van de structuur van onze reflectoren, vertelt Daniel Ochoa, productdevelopmentmanager bij Northrop Grumman Astro Aerospace. Ze helpen om de parabolische vorm van de antenne te realiseren. Het materiaal is voor de vlucht uitgebreid getest, duurzaam en stijf. Dit is cruciaal voor de werking van de antenne. Draagraketten: gewicht- en kostenreductie Voor draagraketten gebruikt men standaard- en intermediaire modulus- (van matige stijfheid) vezels. Deze vezels zijn geïmpregneerd met thermohardende epoxyharssystemen (prepregs) voor de bouw van de raketstructuur. De structuur van een draagraket is meestal groot en als gevolg daarvan enorm zwaar. Met het 6 txtures MOBILITEIT

7 oog op gewichtsbesparing worden metalen als aluminium en titanium vervangen door de lichte composietmaterialen van TenCate. De lanceerkosten worden primair bepaald door het gewicht van de lading. Gewichtsbesparing is dus essentieel. De waarde van TenCate-materialen ligt er daarnaast in dat ze out-of autoclave worden uitgehard: in grote ovens onder lage druk. Uitharden in hogedrukovens (autoclaven) is prijzig vanwege de grootte van de benodigde autoclaaf. Sinds kort is ook SpaceX een van de klanten voor composietmaterialen van TenCate. Orion-ruimtecapsule In 2010 is hittebestendige composiethars ontwikkeld en geleverd voor het hitteschild (5 meter doorsnee) en de backshell-structuur van het bemanningsvaartuig van de Orion van NASA. De Orion thermische beveiligingsgroep van Lockheed Martin Space Systems en TenCate Advanced Composites in Noord-Amerika hebben samen vijf jaar aan de ontwikkeling en kwalificatie ervan gewerkt. Dit ruimtevaartuig van Lockheed Martin is eind 2014 als proef succesvol gelanceerd. De TenCate-materialen in deze ruimtecapsule vervangen de traditionele titaniumoplossing voor de terugkeer- en landingsvereisten, waardoor zowel gewicht als kosten worden bespaard. De composieten van TenCate voor het ontwerp van het hitteschild maken grote composietstructuren mogelijk die buiten de autoclaaf kunnen worden vervaardigd. Het verschil maken Voor klanten en eindgebruikers in zowel de lucht- als ruimtevaartmarkt, zoals Thales, Boeing, Northrop Grumman, Space Systems Loral en SpaceX, geldt dat ze zich om zowel technische redenen (zoals de eigenschappen van het product) als voor klantenondersteuning tot TenCate wenden. Zo beschikt TenCate over uitgebreide productportfolio van materialen, goed gedocumenteerde vluchtgeschiedenis en een enorme waaier van technische gegevens over haar materialen voor satellieten en lanceerstructuren. Willen klanten deze materialen met succes toepassen, dan zijn gegevens als stralingsweerstand, temperatuurcycli, bestendigheid tegen microscheurvorming en De Orion-ruimtecapsule van Lockheed Martin met TenCate materialen is eind 2014 als proef succesvol gelanceerd Onverminderd populair: trampolinespringen, zowel indoor als in de buitenlucht 7

8 VERVOLG PAGINA 7 TenCate Advanced Composites voorzag Astro Aerospace van TenCate Cetex thermoplastisch composieten ten behoeve van de AstroMesh reflector. lage uitgassing een vereiste. Ook worden toonaangevende responstijden en technische ondersteuning ter plaatse geboden, waardoor TenCate Advanced Composites zich in de markt weet te onderscheiden. Snelle verandering De ruimtevaart- en satellietenmarkt wordt gekenmerkt door veel innovatie en snelle verandering. Momenteel worden draagraketten ontwikkeld die ofwel herbruikbaar zijn of lage kosten kennen. In plaats van meer dan $ 200 miljoen voor één lancering kunnen operators satellieten tegen drastisch lagere kosten in een baan om de aarde brengen. In 2014 nam de vraag naar grotere (militaire) satellieten af ten gunste van kleinere commerciële satellieten. Naast lagere kosten richten de fabrikanten van satellieten zich meer op snel inzetbare architecturen (ontwerpen), zodat ze naar verwachting honderden lower cost satellieten in een baan om de aarde gaan brengen. Daardoor ontstaat de vraag naar materialen met soortgelijke eigenschappen als de satellietmaterialen van TenCate, maar die sneller en tegen lagere kosten worden vervaardigd. De ruimtevaartmarkt verandert, is innovatief, groeit en past nieuwe technologie toe. Opdat ze haar leidende rol in deze veranderende markt kan handhaven, besteedt TenCate veel aandacht aan deze trends. Een satellietstructuur ondervindt zeer hoge belastingen tijdens de eigenlijke lancering van de satelliet en staat in de ruimte bloot aan extreme temperaturen Met het oog op gewichtsbesparing worden metalen als aluminium en titanium voor draagraketten vervangen door de lichte composietmaterialen van onder meer TenCate Momenteel worden draagraketten ontwikkeld die ofwel herbruikbaar zijn of lage kosten kennen en richt men zich op snel inzetbare architecturen advancedcomposites@tencate.com 8 txtures MOBILITEIT

9 VERVOLG PAGINA 8 TENCATE-COMPOSIETEN VOOR LUCHTVAART, RUIMTEVAART EN AUTOMOTIVE Luchtvaart TenCate materialen worden gebruikt in een verscheidenheid aan toepassingen in aerostructures (structurele delen) voor zowel commerciële vliegtuigen als helikopters en algemene luchtvaart. TenCate produceert composieten in twee duidelijk verschillende harsvormen, thermoplastisch composieten en thermohardende composieten. De huidige markt is grotendeels gebaseerd op thermoharders met epoxy als meest voorkomende hars. Op het gebied van thermoplasten wordt evenwel de meeste groei verwacht, vooral vanwege de voordelen van thermoplastisch composieten. In het algemeen bieden composieten gewichtsafname en hoge sterkte. Ten gevolge van ge- en in het frame van de romp voor structurele clips composieten gebruikt op de voorste vleugelranden wichtsreductie wordt minder brandstof verbruikt en beugels. of kan men meer passagiers of vracht vervoeren. Sommige van de nieuwere commerciële vliegtuigen van vandaag de dag, zoals de Boeing 787 en De Airbus A350 XWB is strategisch van veel Duizenden clips de Airbus A350, maken gebruik van composieten belang, gezien de hoeveelheid gebruikt thermoplastisch composietmateriaal per toestel. TenCate voor de romp. Het gebruik van composieten in deze toepassing zorgt voor meer comfort voor levert TenCate Cetex thermoplasten voor de robotproductie van duizenden clips als verbindingen van de passagiers omdat de luchtdruk binnen hoger is. Dat resulteert in een meer comfortabele de koolstofvezelversterkte composieten rompdelen. omgeving. In tegenstelling tot metalen roesten Het orderboek bij Airbus telt ongeveer 780 toestellen van dit type. TenCate Advanced Composites composieten niet, wat minder onderhoud betekent voor de luchtvaartmaatschappijen. werkt met toonaangevende afnemers binnen de luchtvaartindustrie voor structurele, semi-structure- Materialen van TenCate worden gebruikt voor de vliegtuigstructuren (vleugel, romp, stuurvlakken). Afhankelijk van de toepassing gaat het meestal om glasvezel- of koolstofvezelversterkte epoxy. Glasvezelepoxy s gebruikt men voor rompen en stuurvlakken, terwijl koolstofvezelepoxy wordt toegepast voor zwaar belaste structurele onderdelen, zoals vleugelliggers en vleugels. TenCate Cetex thermoplastisch materialen worden doorgaans toegepast in het interieur (stoelen, pantry s, Satcom radome voor General Dynamics vloeren, clips). Op commerciële vliegtuigen, zoals de Airbus A350 XWB, worden thermoplastisch le en interieurtoepassingen in vliegtuigprogramma s van Airbus, zoals de A350 XWB en de A380. De voortgaande groei van het gebruik van thermoplastisch composietmateriaal voor de luchtvaart werd begin 2014 versterkt door de ondertekening door Airbus, Fokker Aerostructures en TenCate van de overeenkomst voor fase twee van het Thermoplastic Affordable Primary Aircraft Structure innovatieprogramma (TAPAS-2). Dit richt zich op de verdere ontwikkeling en toepassing van thermoplastisch composieten in de romp, vleugels en staartconstructies van vliegtuigen. Eveneens hebben TenCate en Performance Polymer Solutions Columbia Falls (Montana), Verenigde Staten, in april 2014 een exclusieve partnerschapovereenkomst getekend om gezamenlijk hogetemperatuurprepregmaterialen te ontwikkelen. Performance Polymer Solutions ontwikkelt de harsen. TenCate combineert deze met koolstofvezel. Deze materialen zijn geschikt voor toepassing in straalmotoren en zijn bestand tegen temperaturen van wel 350 C. Engine pylon cover van TenCate Cetex voor de Airbus A380 Onverminderd populair: trampolinespringen, zowel indoor als in de buitenlucht 9

10 VERVOLG PAGINA 9 Communicatiemogelijkheden via radomes Een meer recente toepassing van TenCate composieten betreft de ontwikkeling van de structuur (radomes) rond antennes voor communicatie en navigaties. Tengevolge van de toenemende communicatiemogelijkheden tijdens passagiersvluchten groeit de vraag naar radomes (radarkoepels). Deze worden gemaakt van thermohardend composietmateriaal. Radomes zijn meestal onderdeel van de constructie. Ze worden gebruikt om de antenne en andere radioapparatuur af te dekken. De koepel beschermt de antennes en elektrische systemen terwijl signalen worden doorgegeven. TenCate materialen worden gebruikt voor de radome in de neus van de Boeing 787, de behuizing van navigatie- en weerradarapparatuur, alsmede op satellietcommunicatie- (satcom) radarkoepels die tijdens de vlucht zorgen voor internet- en wifiverbinding. In Noord-Amerika ondersteunt TenCate de markt van regionale jets met radarkoepelmaterialen. Deze unieke, koolstofvrije materialen worden eveneens toegepast op radomes van militaire vliegtuigen en onbemande luchtvaartuigen. Strenge eisen bij radomes Voor deze materialen gelden strenge eisen, bijvoorbeeld dat ze tijdens de productie niet verontreinigd raken met geleidende deeltjes. Die kunnen leiden tot veiligheidsproblemen en communicatiestoringen. Elke verontreiniging, ongeacht hoe klein, met koolstofvezels of metalen deeltjes zou hot spots creëren en leiden tot schade aan de radarkoepel en verminderde radarefficiëntie. TenCate Advanced Composites maakt deze materialen in haar cleanrooms in Morgan Hill (California). Materialen van TenCate worden gewaardeerd omdat ze elektrisch zuiver zijn en geen koolstofvervuiling kennen. Dit maakt het mogelijk via de koepel high-powered (sterke) radarsignalen zonder interferentie te verzenden. De weefsels die TenCate gebruikt voor militaire 10 txtures MOBILITEIT

11 Radarkoepel voor satellietcommunicatie op basis van TenCate TC250, een epoxy thermoset prepreg met kwartsweefsel. De koepel meet ongeveer 2,7 bij 1,2 meter. radomes zijn voornamelijk gemaakt van kwarts: 99,9% zuiver glas. Door dit materiaal kan de radar bij wijze van spreken als door een elektronisch venster kijken. TenCate materialen worden ook gebruikt voor scheepsradar. Interieurtoepassingen TenCate materialen worden gebruikt voor diverse onderdelen van het vliegtuiginterieur. Voorbeelden zijn vloeren, leidingen, bagagebakken, trolleys, vliegtuigstoelen en galleys (keukens), zoals van de Boeing 737 s van SouthWest Airlines. De materialen voor interieurtoepassingen voldoen aan strenge brandveiligheidseisen. TenCate Advanced Composites USA en UK leveren veel composietmaterialen aan Amerikaanse en Europese fabrikanten van vliegtuigstoelen. Op basis van een combinatie van titanium en TenCate composiet vervaardigde het Franse Expliseat de Titanium Seat: een vliegtuigstoel van slechts 4 kilo, de lichtste vliegtuigstoel ooit die de crashtest heeft doorstaan. Op de JEC Composites 2014 in Parijs (Frankrijk) werd deze stoel onderscheiden met de JEC 2014 Aircraft Interiors Innovation Award. Airbus A350 XWB strategisch van veel belang vanwege hoeveelheid thermoplastisch composietmateriaal voor productie van duizenden clips Vraag naar radomes groeit door toenemende communicatiemogelijkheden tijdens passagiersvluchten Materialen voor interieurtoepassingen als vloeren, leidingen, stoelen en galleys moeten voldoen aan strenge brandveiligheidseisen advancedcomposites@tencate.com 11

12 VERVOLG PAGINA 11 TENCATE-COMPOSIETEN VOOR LUCHTVAART, RUIMTEVAART EN AUTOMOTIVE Automotive De introductie van thermoplastisch composietmaterialen in de automotive-industrie is voor TenCate een belangrijk speerpunt van businessdevelopment. Het marktpotentieel is vooral gebaseerd op de sterk verminderde CO 2 -uitstoot van auto s die de Europese Commissie noodzakelijk acht en de forse gewichtsbesparingen die met composieten worden gerealiseerd. De automotive-industrie is op zoek naar energiebesparende oplossingen. Thermoplastisch composieten maken lage productiekosten mogelijk, kennen een snelle verwerkingstijd en een hoge taaiheid. Met het ontwikkelen van deze composietmaterialen en processen voor serieproductie is wel enkele jaren gemoeid. De automobielindustrie moet hiervoor de nodige aanpassingen in de infrastructuur van de productie ondergaan. De vestiging van TenCate Advanced Composites in Langley Mill (Nottingham, UK) bedient vooral de sportwagen- en de Formule 1-markt (zie blz. 17). In deze markten worden nu nog vrijwel uitsluitend thermoset composietmaterialen gebruikt. In tegenstelling tot deze materialen zijn thermoplastisch composieten uitermate geschikt om in serieproductie (grote volumes) te worden toegepast. In het geval van de Alfa Romeo 4C betreft het stuksproductie, zo n vierduizend auto s per jaar. TenCate levert voor de gehele monocoque composietmaterialen via Adler Group. Het passagierscompartiment vermindert het voertuiggewicht en geeft het voertuig een bijzonder stijve en veilige basisstructuur. Doel van de in 2013 gevormde Lichtgewicht stuurwiel van thermoset composiet strategische alliantie tussen BASF, TenCate en OwensCorning, producent van glasvezelversterkingen, is optimale oplossingen te ontwikkelen in thermoplastisch composieten voor massaproductie in de automotive-industrie. Samen met Kringlan Composites is een volledig koolstofvezelversterkt composietwiel voor auto s in het hogere segment ontwikkeld. Thermoset en thermoplast Een thermoset of thermoharder blijft hard en ontbindt bij verhitting. Thermoset composietmaterialen bieden weerstand tegen extreme temperaturen, zijn enorm sterk, laag in gewicht en duurzaam. Thermoset composiet wordt voornamelijk toegepast in de ruimtevaart en militaire luchtvaart. Een thermoplast is een materiaal van kunststof dat bij verhitting zacht wordt en dan makkelijk in de juiste vorm kan worden gebracht. Kenmerken van thermoplasten zijn lage productiekosten, snelle verwerkingstijd en een hoge taaiheid. Het maakt ze vooral geschikt voor productie van grote volumes. Thermoplasten zijn in beginsel recyclebaar. Met het ontwikkelen van thermoplastisch composietmaterialen en processen voor serieproductie dient de automobielindustrie aanpassingen in de infrastructuur te ondergaan Kenmerken van thermoplasten zijn lage productiekosten, snelle verwerkingstijd en een hoge taaiheid advancedcomposites@tencate.com 12 txtures MOBILITEIT

13 De composieten velg van Kringlan Composites 13

14 DUURZAAMHEID COMPOSIETEN EN PREPREGSYSTEMEN VOOR PRIVÉ- EN BUSINESSJETS Klein, behendig TenCate Advanced Composites voorziet een aantal vliegtuigbouwers van composieten en prepregsystemen voor de vervaardiging van privé- en businessjets. Het gaat om zowel bestaande als nieuwe vliegtuigplatforms. De levering betreft composieten voor vliegtuigen van Cirrus, voor de eerste toestellen van het type ICON A5 en een prepregsysteem voor het nieuwe, volledig composieten turbopropellor-vliegtuig Kestrel K-350. Composieten bieden grote ontwerpvrijheid, meer ruimte en interieurcomfort. De materialen voor deze toepassingen worden geproduceerd in de vestigingen van TenCate Advanced Composites in Morgan Hill en Fairfield (Verenigde Staten). Het aandeel composieten in vliegtuigen groeit gestaag. Dat geldt voor fors bemeten passagiersvliegtuigen als die van Boeing en Airbus, maar nog meer voor kleine businessjets of privétoestellen van Cirrus en Gulfstream. Gebruik van composieten maakt vliegtuigen lichter en verlengt hun levensduur. Toepassing maakt verhoging van de luchtdruk en luchtvochtigheid mogelijk. Daardoor 14 txtures DUURZAAMHEID

15 en comfortabel wordt het comfort van de passagiers vergroot. Anders dan bij aluminium treedt bij composieten hoegenaamd geen materiaalmoeheid op. Thermoset composieten worden voornamelijk gebruikt voor de vleugels, rompen, stuurvlakken en radarkoepels. Thermoplastisch composieten worden gebruikt in de algemene luchtvaart voor interieur- toepassingen, zoals panelen en vloeren. TenCate heeft een jarenlange ervaring in deze markt, zegt Michael Cichon, directeur productmarketing van TenCate Advanced Composites in de VS. Onze grondige materiaaldatabases en het hoge niveau van onze service worden door vliegtuigbouwers enorm gewaardeerd. Dit is daarom een van onze meest waardevolle segmenten, met voortdurend mogelijkheden voor groei. Thermoset composieten van TenCate op basis van epoxy, zoals BT250E-1, TC250 en TC275-1, zijn de meest gebruikte composieten in general aviation. Cirrus Aircraft In februari 2014 is een meerjarig contract ondertekend met Cirrus Aircraft voor de levering Kestrel K

16 VERVOLG PAGINA 15 van geavanceerde composieten voor de Cirrus Aircraft SR-serie vliegtuigen en de nieuwe Cirrus Vision SF50 privéjet. Voor de SF50 koos Cirrus een reeks materialen op basis van het TC275 epoxy prepregsysteem van TenCate, geschikt voor verwerking buiten een autoclaaf (out of autoclave). Dit vermindert de kosten van composieten en de investering in de verwerking ervan. Vanwege de ideale combinatie van mechanische en verwerkingseigenschappen wordt het momenteel gebruikt in general aviation (recreatieve / kleine en de commerciële luchtvaart) en in lanceringsstructuren. Van de Cirrus Vision SF50 zijn tot nog toe ruim 550 privéjets besteld. Innovatieve vliegtuigen Cirrus Aircraft is een erkend leider in de kleine luchtvaart met zijn volledig van composiet vervaardigde reeks privévliegtuigen. Ze worden gekenmerkt door onder meer hoge prestaties en toonaangevende veiligheidstechnologieën. Volgens Rick Hollander, directeur operations van Cirrus Aircraft, combineert het partnerschap van zijn bedrijf met TenCate Advanced Composites de bewezen geavanceerde composieten in strategisch Icon A5 opzicht met de meest innovatieve vliegtuigen in de wereld. In zijn optiek zijn het de best beschikbare materialen in deze vliegtuigen. Cirrus Aircraft is vorig jaar in bezit gekomen van China Aviation Industry General Aircraft Co., Ltd. (CAIGA). Het Chinese bedrijf wil voor zijn thuismarkt Cirrus- en soortgelijke vliegtuigen maken. Dit is een stimulans voor de succesvolle relatie van TenCate met Cirrus in de Chinese luchtvaart.. ICON Aircraft Nieuwe ster aan het luchtvaartfirmament is de ICON A5 van ICON Aircraft, een fabrikant van sportvliegtuigen. TenCate Advanced Composites voorziet ICON Aircraft van out of autoclave epoxycomposieten voor dit amphibious sport aircraft. Met de de ICON A5 kan vanaf zowel water als land worden opgestegen en geland. Het toestel biedt plaats aan twee personen, heeft een kruissnelheid van 194 km/u en een actieradius van circa 550 kilometer. Op 7 juli 2014 maakte het eerste officiële toestel, met Engineering Serial Number 1 (ESN-1), zijn maiden flight. De vliegtuigfabrikant heeft reeds aanvragen voor meer dan A5-toestellen. Inmiddels wordt een tweede prototype gebouwd, ESN-2. Dit is in de herfst van 2015 gereed. Na certificatie door de FAA kan serieproductie plaatsvinden en een begin worden gemaakt met uitlevering aan de klanten. Daarvoor bouwt ICON Aircraft een nieuwe fabriek in het noorden van de staat California met een productiecapaciteit van 500 toestellen per jaar. Het bedrijf heeft uit de markt al meer dan aanvragen voor de A5 ontvangen. Het toestel heeft een aantal van s werelds meest prestigieuze ontwerpprijzen gewonnen en wereldwijd velen geïnspireerd. Matthew Gionta, directeur engineering en chief technology officer van ICON, kan dan ook niet wachten tot onze klanten het eindproduct hebben ervaren. Cirrus Vision SF 50 Kestrel Aircraft Eind 2014 werd een langjarige leveringsovereenkomst ondertekend met Kestrel Aircraft uit Superior (Wisconsin, Verenigde Staten van Amerika) voor de Kestrel K-350. Dit is een nieuw composieten, eenmotorig turbopropellorvliegtuig. Het kan maximaal acht passagiers vervoeren op vluchten met hoge snelheid over lange afstanden naar bestemmingen die grote toestellen niet kunnen bereiken. Dankzij de constructie met geavanceerde composieten kon het toestel een slank, aerodynamisch ontwerp worden gegeven en beschikt het over een grote drukcabine. Composieten bieden immers grote ontwerpvrijheid. Alan Klapmeier, CEO van Kestrel Aircraft, werkt al een aantal jaren samen met TenCate. Ik ben onder de indruk geraakt van hun sterke klantfocus en strategische groei in de afgelopen twee decennia. We hebben een groot vertrouwen in de consistente levering van prepregmaterialen van hoge kwaliteit voor de K advancedcomposites@tencate.com 16 txtures DUURZAAMHEID

17 MOBILITEIT TENCATE ADVANCED COMPOSITES UK COMPLEET LEVERANCIER FORMULE 1 Formule 1 veeleisend TenCate Advanced Composites in Langley Mill (Engeland) biedt de Formule 1-racerij sinds kort een compleet scala aan materialen en harssystemen voor deze veeleisende toepassing. Temidden van andere aanbieders profileert het bedrijf zich als innovatief en ervaren materiaalleverancier. Thermoset prepregs en harssystemen van de Engelse in de neus van de wagen. Voorbeelden van andere vestiging van TenCate Advanced Composites voor de toepassingen van deze prepregs zijn de ophanging, matrijzenbouw (voor het fabriceren van grote composietstructuren) vinden hun toepassing met name in monocoque. Het E760-systeem leent zich bij uitstek remleidingen, versnellingsbakken, bodemplaten en Formule 1- en sportwagens en de automotive-industrie. De eisen die de Formule 1-markt stelt zijn hoog. toepassingen die worden blootgesteld aan hoge voor gebruik in mechanisch veeleisende structurele Van de circa componenten van een racewagen temperaturen, zoals voor Formule 1- en hoogwaardige automotive-prestaties. wordt na een race 20% vervangen. Langley Mill Onderscheid In Langley Mill worden onder andere thermoset TenCate Advanced Composites is niet de enige prepregs en harssystemen vervaardigd. Een prepreg producent van thermoset materialen voor deze bestaat uit een dun substraat (een dun laagje sector. De eisen die de Formule 1-markt stelt, weefsel van bijvoorbeeld glas-, koolstof- of aramidevezel) dat wordt geïmpregneerd met een epoxy- of leveranciers die materialen en ondersteuning zijn bijzonder hoog. Er is slechts een handvol cyanaatesterhars. Harsen kan men aanbrengen als coating en in combinatie met glas- en koolstofvezels. Prepregs worden gebruikt voor het lamineren en vormen van gelaagde composietcomponenten. van dat niveau kunnen bieden. De vestiging van TenCate Advanced Composites in Langley Mill onderscheidt zich van andere aanbieders door het hoge serviceniveau, door zoveel mogelijk vanaf het begin betrokken te zijn bij het ontwerp, de ontwikkeling en vanwege de toolingcapaciteiten en vanweg de mogelijkheden in TenCate AmberTool composiettooling. Bij kwalificatie van zijn racewagens maakt een bekende renstal bijvoorbeeld gebruik van TenCate-materialen. TenCate Advanced Composites profileert zich als innovatief materiaalleverancier met een lange staat van dienst in de Formule 1-sport. advancedcomposites.europe@tencate.com tcacsales@tencate.com Voor de Formule 1-markt produceren de TenCatemedewerkers in Engeland onder andere drie nieuwe thermoset prepregs: TenCate E745, TenCate E750 en TenCate E760. Dit zijn epoxyharssystemen voor respectievelijk impact structures (versteviging tegen inslag) en andere mechanisch veeleisende carrosseriedelen. Het E745-systeem past men toe Het team in Langley Mill bij de Alfa Romeo 4C. De monocoque is vervaardigd van composiet. 17

18 STRATEGIE TENCATE ADVANCED COMPOSITES UK BREIDT UIT IN CAPACITEIT EN TECHNOLOGIE Langley Mill: excellence in thermoset De vestiging van TenCate Advanced Composites in Langley Mill (Nottingham, Verenigd Koninkrijk) ondergaat momenteel uitbreiding van apparatuur, machines en faciliteiten. Doel: vergroting van de productiecapaciteit voor de productie van composietmaterialen voor industriële toepassingen, zoals automotive en Formule 1. De fabriek wordt het centre of excellence voor Europa van thermohardende materialen en systemen. De locatie Langley Mill wordt qua processen en producten op hetzelfde technologische niveau gebracht als de zusterbedrijven in Morgan Hill en Fairfield (California, USA). Voor de geplande groei vindt een investering plaats in nieuwe producten en harssystemen èn in aanvullende productiemiddelen en capaciteit voor materialen op basis van weefsels en UD-tape. Deze materialen worden toegepast in markten waarop TenCate Advanced Composites UK al sinds jaar en dag opereert, zoals de Formule 1-racerij, automotive en industriële markten. Ook kan hierdoor de Europese ruimtevaart, satelliet- en radomemarkt en luchtvaartindustrie beter worden ondersteund. De productie van een aantal materialen voor de luchtvaartindustrie dat in Morgan Hill (VS) wordt vervaardigd, vindt dan hier plaats. Op dit moment vinden daarvoor kwalificatieprocessen plaats. Tegelijkertijd zullen in de VS toolingsystemen worden geïnstalleerd, gebaseerd op die in de UK. Om de aanvullende capaciteit en machines te kunnen plaatsen, wordt het productieoppervlak in Langley Mill flink uitgebreid. Daarbij wordt ook rekening gehouden met de groei van het aantal medewerkers. Het productiebedrijf wordt ingericht conform de hoge eisen die de ruimte- en luchtvaartmarkt stelt aan productieomgevingen. De uitbreiding en vernieuwing van de Britse vestiging van TenCate Advanced Composites worden eind 2015 afgerond. De uitbreiding van TenCate Advanced Composites UK is letterlijk een turnaround: de bezoeker vindt de voorzijde, nu nog aan Station Road, straks aan Amber Drive. 18 txtures STRATEGIE

19 DUURZAAMHEID TENCATE PARTNER IN OPENINNOVATIECENTRUM TPRC Evan Vruggink Expertise in thermoplasten TPRC maakt sinds de oprichting in 2009 een gestage groei door: qua kennisvermeerdering, medewerkers en klanten. Was aanvankelijk de ontwikkeling van thermoplasten voor de luchtvaartindustrie onderwerp van aandacht, sinds kort is het vizier ook gericht op de automobielbranche. Tot tevredenheid van de betrokken vliegtuigbouwer: automotive kent snellere ontwikkeltrajecten. Aerospace kan daarvan profiteren. Het ThermoPlastic composite Research Centre (TPRC) in Enschede is ontstaan naar aanleiding van een initiatief in 2007 van TenCate met als partners vliegtuigbouwer Boeing, Fokker Technologies (fabrikant van vliegtuigonderdelen) en Universiteit Twente. TPRC is een openinnovatiecentrum dat zich richt op thermoplastisch composieten voor de vliegtuigindustrie en secundair hoogwaardige toepassingen in transport, industrie, energie en gezondheidszorg. De belangstelling voor thermoplastisch composieten en de toepassingsmogelijkheden ervan groeit gestaag. Klanten willen materialen die lichter, kostenefficiënter en milieuvriendelijk zijn. Deze composieten zijn licht, sterk, stijf, duurzaam en recyclebaar. Brandstofverbruik is een belangrijke factor in de vliegprijs. Boeing wil de ontwikkeling van thermoplastisch composiettechnologieën versnellen en de productie van thermoplast composietproducten sneller en efficiënter maken. Daarvoor is het nodig dat de waardeketen groeit en volwassen wordt. Groei in menskracht, kennis en klanten TPRC is de laatste jaren danig gegroeid. Ook studenten van hogeschool Saxion, Windesheim, de hogescholen van Arnhem en Nijmegen (HAN) en Amsterdam en buitenlandse onderwijsinstellingen bevolken regelmatig de onderzoeks- en testruimten. Van vermeerdering is eveneens sprake qua kennis van thermoplasten en de verwerking en mogelijke toepassingen ervan. Door de specifieke kennis die is opgebouwd en de ondersteuning bij een aantal concrete producten weten andere bedrijven ons nu te vinden, vertellen algemeen directeur Harald Heerink en business developer Bert Rietman. Het is belangrijk het proces te begrijpen en onze naam uit te bouwen. Dat gaat rondzingen. De wereld van thermoplasten is nog klein, maar we weten steeds meer partijen aan ons te binden. Nederland is in thermoplasten een grote speler, met name door TenCate en door TenCate Cetex te branden en helpen vermarkten. 19

20 20 txtures DUURZAAMHEID Harald Heerink (links) en Bert Rietman