Sociale groene innovatie Utrecht

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Sociale groene innovatie Utrecht"

Transcriptie

1 Sociale groene innovatie Utrecht Een uitwerking van het Kennisprogramma Duurzaam Door sociale innovatie voor een groene economie in de provincie Utrecht, e concept - Maart 2014

2 Aanleiding Kennisprogramma Duurzaam Door Het Kennisprogramma Duurzaam Door is ontstaan na het aflopen van de programma s Leren voor een Duurzame Ontwikkeling (LvDO) en Natuur en Milieu Educatie (NME). In deze programma s is tot 2012 gewerkt aan educatieve activiteiten en competenties voor een groene economie, zowel structureel als projectmatig, gericht op jeugd, maar bij toenemende urgentie ook op volwassenen, organisatie en bedrijven. Het nieuwe programma Duurzaam Door bouwt voort op de ervaringen en de evaluatie van de oude programma s. Een paar aanbevelingen zijn: De ombuiging van aanbod- naar vraagsturing is gemaakt en wordt gecontinueerd. Meer aansluiting en interactie wordt gezocht en aangegaan met de technologische innovatie. Partijen blijken behoefte te hebben aan verbinding, aan overzicht. Co-creatie moet meer ruimte krijgen. Goede voorbeelden en pilots kunnen worden opgeschaald en uitgerold zodat ze nieuwe routine worden. Provincie Utrecht Het zwaartepunt van het Kennisprogramma Duurzaam Door ligt bij de decentrale uitvoering. De uitvoering ligt op die manier zo dicht mogelijk bij de stakeholders zelf. De provincie heeft voor 2013 en 2014 samen ,- aan Rijksgeld ter beschikking voor uitvoering op voorwaarde van cofinanciering met ,-, waarvan de helft door overheden (niet Rijk) en de helft door private partijen. Daarnaast ligt het in de verwachting dat ook in 2015 en 2016 circa ,- per jaar beschikbaar komt. De provincie heeft de Natuur en Milieufederatie Utrecht (), Economic Board Utrecht (EBU) en het programmateam Communicatie voor Duurzame Ontwikkeling (CDO), vertegenwoordigd door het Instituut voor Natuureducatie en Duurzaamheid- Utrecht (IVN Utrecht) gevraagd om een gezamenlijk plan op te stellen met een eenvoudige organisatiestructuur, een duidelijke focus, en waarbij de verschillende agenda s worden verbonden. De programma s moeten breed toegankelijk zijn voor bestaande en nieuwe netwerken. De contouren van het plan moeten voor het einde van 2013 worden goedgekeurd en vastgesteld. Doelstellingen en criteria vanuit Duurzaam Door Het doel van het Kennisprogramma Duurzaam Door is sociale innovatie voor een groene economie, ofwel het bereiken van een groene economie door het ontwikkelen van kennis, het versterken van competenties en door het creëren van synergie tussen partijen om te werken aan een groene economie. Het programma beoogt daarvoor actoren (kinderen, volwassenen, scholen, bedrijven, organisaties) toe te rusten met de nodige bewustzijn, kennis, attitude en handelingsperspectieven om een wel geïnformeerde keuze te kunnen maken voor duurzaamheid. Sociale innovatie gaat over de inzet van kennisontwikkeling, kenniscirculatie, onderwijs en leerprocessen en organisatorische vormgeving in verbindende netwerken en arrangementen. Sociale innovaties vormen een essentiële aanvulling op technische innovaties. Partijen die werken aan technologische innovaties blijken in de praktijk onvoldoende aangesloten op de partijen die werken aan sociaal innovatieve processen om groene groei te realiseren. Andersom geldt hetzelfde. Kernbegrippen die hierop aansluiten zijn ontwikkelen, verbinden en opschalen: Bij ontwikkelen gaat het over persoonlijke competenties om op ondernemende wijze duurzame activiteiten te ontplooien. En om het doorontwikkelen van kennis over instrumenten voor sociale innovatie. Bij verbinden gaat het om vaardigheden om waardevolle matches te maken tussen thema s, maar vooral tussen samenwerkende personen en organisaties. En opschalen is belangrijk om van elkaar te leren wat wel werkt en in de praktijk zijn meerwaarde bewezen heeft. Zo hoeven initiatiefnemers niet steeds het wiel uit te vinden maar kunnen zij leren uit praktijkervaringen. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

3 Daarnaast is het voor het opschalen nodig het ongewone gewoon te maken en dus te leren hoe institutioneel belemmeringen kunnen worden weggenomen. De organisatiestructuur van het programma wordt in onderstaand schema toegelicht. Verticaal staan de prioritaire inhoudelijke thema s en horizontaal de dwarsverbindingen. In het programma worden de volgende criteria voor projecten aangegeven: Er is sprake van vraagsturing. De uiteindelijke kennisvrager zit ook als partner mee aan tafel en formuleert mede de kennisbehoefte. Er is een duidelijke koppeling met inhoudelijk beleid en/of de maatschappelijke opgave zoals die voor een thema of proces geformuleerd is (beleidsrelevantie). Binnen de integrale aanpak van brede thema s zijn de thema s Biodiversiteit, Materialen en Voedsel prioriteit en komen voor financiering in aanmerking. Er is sprake van een coalitie van partijen die een gezamenlijk belang hebben, en die er ook daadwerkelijk toe doen, Dus niet over actoren praten, maar met actoren werken. De betrokken partijen dragen ook actief bij in het project en hebben een aantoonbare rol, waardoor sprake is van co-creatie, geen papieren partner. Er is sprake van een gemeenschappelijk werkplan, waarbij doel, resultaat, proces, tijd en bijdragen helder zijn, zodat de cofinanciering ook helder is. Het project is adequaat beschreven en gedocumenteerd t.b.v. kenniscirculatie, opname in een projectenbank, vindbaarheid via ICT etc. Er is bereidheid om de kennis actief te delen en deel te nemen aan bijvoorbeeld communities of practice en/of publicaties. Projecten kunnen worden bevraagd in monitor en evaluatie trajecten en werken daar actief aan mee. Samenwerking, taken en verantwoordelijkheden van de Utrechtse partners De, EBU en CDO zijn allen vanuit verschillend perspectief gericht op het organiseren van een duurzame provincie. De netwerken van de organisaties zijn deels overlappend en deels aanvullend. Door samenwerking en verbinding van de netwerken kan een krachtigere beweging worden georganiseerd om sociale innovaties op gang te brengen en initiatieven die al lopen op te schalen. Het afstemmen van de verschillende agenda s en het Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

4 organiseren van de koppeling van sociale initiatieven aan o.a. bedrijfsleven en onderzoek is ingebed in de samenwerking. Natuur en Milieufederatie Utrecht Sinds 1972 maakt de Natuur en Milieufederatie Utrecht () zich sterk voor een mooie, gezonde en duurzame provincie Utrecht: een provincie met een mooi landschap, een rijke natuur en een schoon milieu. De werkt daarbij samen met lokale natuur- en milieuorganisaties, vooruitlopende ondernemers en bedrijven en staat hen bij met advies en activiteiten. De legt verbindingen tussen overheden, bedrijven en bewoners om de provincie groen, duurzaam en klimaatbestendig te maken. Daarnaast voert de projecten uit om bedrijven en bewoners te helpen duurzamer te wonen en werken. De werkt in het Oostbroekoverleg nauw samen met de vijf grote natuur- en milieuorganisaties in de provincie Utrecht. En landelijk met de elf andere provinciale Natuuren Milieufederaties. De ziet kansen om binnen de kaders van Duurzaam Door een stevig programma vorm te geven. Als regionale versneller van duurzaamheid heeft de tal van projecten in ontwikkeling waarin sociale innovatie centraal staat. Denk aan Buurtmobiliteit, nieuwe verdienmodellen voor natuur, HIER opgewekt of Utrechters maken de Energiesprong. Veel van die projecten ontwikkelen we en voeren we uit in allianties met overheden, maatschappelijke organisaties en bedrijven. De vervult hierin veelal een makelende, verbindende rol. De nadruk ligt veelal op innovatie en concrete resultaten. Programmateam Communicatie voor Duurzame Ontwikkeling Eind 2010 is het provinciaal programmateam Communicatie voor Duurzame Ontwikkeling (CDO) opgericht. Het doel van het programmateam is om op een flexibele manier op strategisch niveau samen te werken binnen de provincie Utrecht. De groep bestaat momenteel uit vertegenwoordigers van het Team Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

5 Duurzaamheidscommunicatie van de ODRU (Wieke Bonthuis), provincie Utrecht (Harald van de Ven), IVN Utrecht (regiodirecteur Frans Driessen), NMC Utrecht (Corrie Reijnhout), CNME Amersfoort (Carla van Dorp), Buitenwijs (Kees van Wegen) en het LEU (Arja van Veldhuizen). Het programmateam kent haar oorsprong in de sector natuur- en milieueducatie. IVN voert het secretariaat (Pauline van der Veldt). Ook aan de kleinere organisaties als NME Soest, NME Leusden en de IVN-vrijwilligersafdelingen wordt gedacht. Het programmateam CDO heeft nauw contact met de vereniging Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling. De NMEsector beweegt zich richting duurzaamheidsknoopunten en specialisatie van expertise. Onderstaande figuur geeft een indruk van de netwerken die vanuit de NME-centra zijn opgebouwd. Door afstemming van deze netwerken en gezamenlijke programmering kunnen we efficiënter werken en tot een groter bereik komen. Onderstaande figuur is niet volledig, maar geeft een indruk hoe het programma-team CDO reikt tot in de huiskamer. Economic Board Utrecht De Economic Board Utrecht (EBU) wil verbinden, versnellen en verzilveren: verbinden door overheden, kennis- en onderwijsinstellingen en (maatschappelijke) ondernemers samen te brengen en nieuwe, innovatieve coalities te ondersteunen; versnellen door nieuwe strategieën en bijbehorende regionale investeringen op elkaar af te stemmen, en door zowel nationale als internationale lobby en profilering van de regio; verzilveren door maatschappelijke uitdagingen om te zetten in economische kansen. De Economic Board Utrecht ziet een structurele versterking van de economie die zich vertaalt langs drie thema's, gezond leven, groene economie en diensteninnovatie. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

6 Deze thema's zijn te beschouwen als verzamelingen van marktkansen. Ze staan niet op zichzelf: ze beïnvloeden elkaar en gaan in elkaar over. Gezamenlijk geven ze vorm aan een nieuwe economie en aan nieuwe vormen van ondernemerschap. De bijbehorende rollen zijn inzichtelijk gemaakt in onderstaand schema. De uitgangspunten van de EBU sluiten aan bij wat het Kennisprogramma Duurzaam Door beoogt. Economische en maatschappelijke impact wordt bereikt door op kansrijke initiatieven in te zetten (focus op impact), slim gebruikmakend van bestaande netwerken en gericht op het versterken van bestaande programma's. Overige partners De regionale samenwerking in het programma Duurzaam Door wordt georganiseerd door bovenstaande partners maar sluit andere partijen allerminst uit. Interactie tussen Onderwijs, Onderzoek, Ondernemers, Overheden en Omgeving (de 5 O s) is essentieel om te komen tot creatieve en succesvolle sociale innovaties. Open staan voor en aansluiten bij nieuwe netwerken en knooppunten voor duurzaam leren, onderwijs en innoveren en werken is cruciaal. Op landelijk niveau wordt de koppeling gemaakt vanuit de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, RvO (voorheen Agentschap NL). Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

7 Uitwerking In overleg met de provincie en RVO komen de drie indienende partijen tot de volgende uitwerking: Inhoudelijk Gekozen is om in dit voorstel vier inhoudelijke programmatische lijnen te beschrijven, die in beginsel aansluiten op de doelstellingen en criteria van het Kennisprogramma Duurzaam Door. Binnen de programma s worden een of meer mogelijke projecten beschreven. Afhankelijk van uitvoeringsmogelijkheden en het vinden van cofinanciering kristalliseert het programma gaandeweg verder uit. Een flexibel programma met een duidelijke focus in programmatische lijnen biedt mogelijkheden om te anticiperen op tussentijdse ontwikkelingen, het leggen van verbindingen en opschaling. Criteria voor projecten Bovenstaand is aangegeven welke criteria van belang zijn voor toekenning van financiering vanuit het programma Duurzaam Door. In overleg met de provincie is de volgende focus aangebracht voor de ontwikkeling van de programma s en toetsing van de projecten: Ontwikkelen: Verbinden van technische en sociale innovatie Ontwikkelen van een handelingsperspectief Verbinden: Versterken van netwerken: onderling verbinden, stimuleren van uitwisseling en leren Verbinden van bestaande agenda s van netwerken, stimuleren van opschaling Verbinding leggen van onderzoek, onderwijs, overheden, organisaties en bedrijven naar de samenleving Bij de uitvoering breed toegankelijk voor / grote betrokkenheid van andere partijen Opschalen: Economische spin off, vooral voor topsectoren Realiseren van handelingsperspectief: van denken naar doen Cofinanciering: Duurzaam Door, overheden en derden elk 1/3 Programma als geheel voldoende focus op urgente thema s Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

8 Organisatie en financiële verantwoording Toekenning van de beschikbare middelen vanuit het Kennisprogramma Duurzaam Door wordt in eerste instantie gelabeld aan de vier programma s, ieder programma een kwart. De drie partijen, EBU en CDO kennen financiering binnen de vier programma s toe aan afzonderlijke projecten, afhankelijk van het daadwerkelijk organiseren van cofinanciering., EBU en CDO zullen tweemaandelijks overleg voeren over de financiering van projecten, de inhoudelijke voortgang van de programma s en de verbinding naar elkaars netwerken en agenda s. De organiseert de overleggen en de verslaglegging. Het is in eerste instantie niet de bedoeling dit kennisprogramma financieel open te stellen voor projecten van andere partijen, tenzij daartoe door de organiserende partijen, EBU en CDO wordt besloten. Dat neemt niet weg dat in de uit te voeren projecten samenwerking met, en inzet van andere organisaties, bewoners en bedrijven steeds aan de orde is en door cofinanciering vanuit het programma ook wordt mogelijk gemaakt. Daarnaast is er ruimte en bereidheid om samenwerking met andere netwerken te verkennen. Wanneer cofinanciering binnen programma s niet slaagt, kan worden besloten te focussen op minder programma s en de financiering hiertoe te bundelen. Dit wordt uiterlijk einde 2014 besloten en besproken met de Provincie. Begin 2015 wordt met de provincie een inhoudelijke en financiële rapportage besproken. Hiermee wordt de eindverantwoording afgelegd en een vervolgstrategie gemaakt voor de resterende budgetten in 2015 en Algemene taakverdeling Programma 1 is opgesteld door CDO. Programma 2 is opgesteld door met een bijdrage van CDO. Programma s 3 en 4 zijn opgesteld door. Alle vier de programma s zijn kritisch bekeken door EBU. De opstellers van de programma s organiseren de verdere uitwerking en zullen hierbij afstemmen met elkaar en EBU in de tweemaandelijkse overleggen, en aanvullende verbinding zoeken met overige betrokken partijen en netwerken. CDO, en EBU maken onderling afspraken over de samenwerking en zullen die vastleggen in een overeenkomst van opdracht of een samenwerkingsovereenkomst. In overleg met de Provincie Utrecht is afgesproken dat namens de drie organisaties de Natuur en Milieufederatie Utrecht optreedt als coördinator ( gastheer ). Die coördinatierol behelst onder meer: - verantwoordelijk voor het opstellen van het gezamenlijke programma en de deelprogramma s; - zorgdragen voor een goede uitvoering van het programma en de deelprogramma s; - het organiseren van bijeenkomsten en gesprekken (zowel de programma-overleggen als het overkoepelend directeurenoverleg ); - informeren van en afstemmen met de Provincie Utrecht en waar nodig de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO); - het verdelen van de middelen onder de deelnemende organisaties; - verantwoording afleggen over de bestede middelen; - communicatie over het proces. Om de coördinatierol goed te vervullen moeten daar uren voor vrijgemaakt worden. In de aanvraagbrief is een voorstel gedaan om daartoe ± 10% van het budget vrij te stellen van cofinancieringsplicht. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

9 Communicatie Kennis over de ontwikkeling, de verbinding en opschaling van de projecten in de vier programma s zal ook worden uitgedragen buiten de eigen netwerken van, CDO en EBU. Dit vindt in eerste instantie plaats binnen de organisatie van de vier programma s afzonderlijk en dient gaandeweg nog verder te worden uitgewerkt. In de uitwerking dient ook verdere aandacht te worden besteed aan de inbedding in het onderwijs en onderzoek. Overkoepelende kennis/ lessen zullen naar buiten worden gebracht begin 2015 in een eindverslag en visiedocument voor vervolg. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

10 Programma 1: Stimuleren van groene sociale ondernemers tot maatschappelijke waarde-creatie Doelstelling Het tempo van de verduurzaming van de provincie Utrecht kan worden verhoogd door sociaal en groen ondernemerschap 1 te stimuleren. Sociaal en groen is daarbij de ideale mix, met extra aandacht voor de people - kant van de duurzaamheidsdriehoek Planet-Profit-People. Met groen benadrukken we hier de verbinding tussen het ondernemen en de natuur en leefbaarheid in de brede zin van het woord. In dit programma gaat het over ondernemers die de maatschappelijke winst voorop zetten, maar daar wel een boterham mee willen verdienen. De houdbaarheidsdatum van het huidige economische groeimodel lijkt inmiddels flink overschreden en dit zet aan tot zoektochten naar andere vormen van business. Er is echter nog beperkt zicht op nieuwe verdienmodellen voor de groene sociale ondernemers. De potentie voor de nieuwe verdienmodellen is echter groot. Het gaat in dit programma om andere vormen van particulier ondernemerschap i.r.t. gezondheid, recreatie, tuinen, natuurbeheer, voeding, wijkonderhoud etc. Denk aan de samenwerking met een leerwerkbedrijf, of aan het opzetten van ruileconomie in de wijk. Resultaten meer groene en sociale ondernemers in wijk en buurt hebben hun plannen uitgewerkt naar haalbare plannen (projectplan gereed, projecttrekker benoemd), zo mogelijk ondersteund door een businesscase. De resultaten van deelnemende ondernemers zijn zichtbaar in het eigen lokale of regionale netwerk. Plan van aanpak Thematisch: Dit programma stimuleert en ondersteunt groene sociale ondernemers die maatschappelijke problemen aanpakken op het gebied van: gezondheid (voeding, overgewicht, verminderd concentratievermogen, motoriek, cognitief functioneren en sociale ontwikkeling); sociale activering en sociale cohesie (actief worden in wijk en omgeving, aanpak eenzaamheid, verdeeldheid in de wijk). Praktisch: Samen met bestaande en nieuwe partners identificeren de CDO-partners, en EBU groene en sociaal ondernemers, stimuleren en begeleiden hen tot ondernemerschap. Lokale NME-diensten worden hierbij betrokken vanwege definiëring nieuwe ondernemers in wijk/buurt/stad/regio en aanbod werkateliers op locatie. De programma-partners helpen groene sociale ondernemers bij de eerste stappen in hun bedrijfsvorming: Opbouw en uitwerking plan van aanpak; inclusief financiële schets op hoofdlijnen; Lokaal netwerk in kaart; Vermarkten van het product (marktverkenning en aanzet tot slimme profilering/acquisitie). 1 Een sociaal ondernemer pakt een maatschappelijk probleem op bedrijfsmatige manier aan en brengt daarmee op grote schaal een maatschappelijke verandering te weeg. Daarbij staat de maatschappelijke winst op de eerste plaats, de financiële winst is noodzakelijk om te blijven bestaan. (bron: Stichting Sociaal Ondernemerschap) Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

11 We ondersteunen de sociale en groene ondernemers door binnen onze netwerken hun diensten/producten actief uit te dragen en door de eigen netwerken voor hen toegankelijk te maken (denk aan contacten met Universiteit, Hogeschool en dergelijke). Doelgroepen Startende groene sociale ondernemers Taakverdeling Uitvoering en inhoud Programmapartners werken met NME-diensten de contouren verder uit naar een praktische aanpak en werkateliers. NMEcentra voeren de activiteiten lokaal uit in de vorm van werkateliers. Organisatie IVN Utrecht is vooralsnog penvoerder van deze programmalijn, verzorgt interne en externe communicatie provinciebreed, beoordeelt en evalueert de aanvragen en zorgt voor kennisdeling. Aansluiting op de kernbegrippen Ontwikkelen Businessmodellen voor sociaal ondernemers in het groen. Verbinden We verbinden sociaal ondernemers met onze netwerken, met daarin ook praktisch ondersteunende organisaties, als Greenwish. De rol van NME centra richt zich vooral op het identificeren in de stad (lokale kennis) en het actief benutten van de mogelijkheden in de uitvoering. Lokaal in het zonnetje zetten. Versterken, delen en opschalen Actief kennis delen, van elkaar leren Die partijen die al ervaring hebben, laten we actief kennis delen. Dit wordt later uitgewerkt. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

12 Begroting en financiering De begroting wordt gedurende het programma en met het verder uitwerken van het plan van aanpak ingevuld. De potentiële financiering bestaat uit minimaal de volgende drie delen: Duurzaam Door: ,- Overheden (niet Rijksoverheid): ,- Private partijen: ,- Afhankelijk van de gekozen financiering van coördinatie-uren zullen deze bedragen enigszins wijzigen. Cofinanciering Er is dus ,- cofinanciering nodig. De (vrij) zeker beschikbare cofinanciering voor dit programma bedraagt ,- (2013) en ,- (2014), dus tezamen ,- (zie bijlage Overzicht cofinanciering Duurzaam Door ). Voor de cofinanciering denken CDO, EBU en nu aan de volgende projecten: Vrij zekere cofinanciering: IVN Utrecht Groen Dichterbij IVN Utrecht Duurzame Dinsdag CNME Amersfoort Changelab NMC Utrecht Uitvoering SIDO-regeling NMC Utrecht Businesscourse Duurzaamheid (UBV) Aandachtspuint: hierin is het aandeel overheden (niet Rijk) erg groot ten opzichte van cofinanciering door derden. Voor de volgende projecten is de cofinanciering nog onzeker: IVN Utrecht CNME Amersfoort Odru Duurzame Dinsdag Stadslandbouw coördinator Werkconferentie Energiek, duurzaam, lokaal: diverse gemeenten Uitvoeringsloket Programma MVO Loont In de dieptesessies bij dit programma wordt in kaart gebracht in hoeverre de afzonderlijke initiatieven bijdragen aan de doelen van het programma, en welke maatschappelijke en economische impact per initiatief te verwachten is. Op basis daarvan wordt bekeken welke initiatieven we wel en niet ondersteunen vanuit Duurzaam Door. Daarbij willen we waken voor te veel versnippering, en gaan voor initiatieven die echt het verschil gaan maken. Nota Bene Er zijn al veel sociale ondernemers actief op het gebied van energiebesparing en -opwekking. Toch signaleren NME-centra behoefte aan kennisdeling en ondersteuning, maar zijn er al meer goede voorbeelden van business cases. De relatie met andere dossiers zit dan minder op gezondheid, maar des te meer op sociale cohesie en ook wel economie. We overwegen om deze programmalijn meer in het algemeen in het teken van sociaal ondernemerschap en duurzaamheid te zetten. Bij de praktische uitwerking in projecten zullen we hier een besluit over nemen. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

13 Programma 2: Servicepunt voor de Energieke Samenleving Energieke Samenleving, participatiemaatschappij en doe-democratie zijn verschillende termen die hetzelfde proberen te duiden: bewoners die het heft in eigen hand nemen en zelf initiatief nemen om hun omgeving te vormen. Om samen energie op te wekken, deelauto s te regelen, de buurt te vergroenen, buurtzorg te organiseren, voedsel te produceren en zo meer. Alle tijd, energie en goede bedoelingen ten spijt, halen hun initiatieven lang niet altijd de eindstreep. Er bestaan verschillende initiatieven om aan deze opkomende vraag te voldoen. De initiatieven zijn versnipperd en voor burgers vaak lastig te vinden. Overheden weten bovendien vaak niet goed wat ze met deze nieuwe generatie actieve bewoners aan moeten. Doelstelling Het doel van dit programma is het helpen van particulieren, om de doe-het-zelvers onder bewoners hun duurzame dromen te laten verwezenlijken. Door hen inhoudelijk te informeren, te coachen en ondersteunen in het proces, en door hen te verbinden met elkaar en aan de juiste partners in ambtenarij en politiek, kennis en onderwijs, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Resultaten Het primaire resultaat zijn succesvolle bewonersinitiatieven. Het programma wordt voor en samen met energieke bewoners vormgegeven. Het vormt een ontmoetingsplek, en biedt aanbod voor kennis, coaching, training en advies. Dit resulteert in een Servicepunt voor de Energieke Samenleving. Door inzet vanuit het programma Duurzaam Door verbinden we bestaande loketten tot een Servicepunt voor de Energieke Samenleving. Dit is een fysiek en digitaal platform, op de eerste plaats een makelaar, een intermediair tussen verschillende partijen. Het Servicepunt heeft een intermediaire rol richting overheden, onderwijs, kennisinstellingen en bedrijfsleven en verbindt deze partijen, waar zinvol, aan de buurtinitiatieven. Binnen de uitwerking van dit programma is in ieder geval aandacht voor energieproductie, energiebesparing, duurzame mobiliteit, buurtverbetering en (tijdelijke) natuur in de buurt. Plan van aanpak Dit programma sluit aan op de volgende bottom-up initiatieven en focust daarbij op de kennisuitwisseling met en verbinding en opschaling naar andere netwerken en initiatieven: Energie: De Natuur en Milieufederaties hebben in elke provincie een Servicepunt HIER opgewekt opgericht dat lokale initiatiefnemers ondersteunt bij het opzetten van projecten en coöperaties rond duurzame energie. De fungeert in Utrecht als vraagbaak, makelaar en ondersteuner van het netwerk van initiatiefnemers. Verdere betrokkenen zijn de Gebiedscommissie Utrecht West, agrariërs, windontwikkelaars, banken, energiesector en diverse energiediensten. Heel specifiek is de ambitie om een rol te spelen in de betrokkenheid van bewoners bij plannen voor windenergie. De NME-diensten in de provincie fungeren als lokale energie-adviseur als het gaat om verduurzaming van woningen (isolatie, pv-panelen) en de koppeling van lokale bedrijvigheid hieraan (installateurs e.d.). Ook brengen zij bewonersinitiatieven bij elkaar voor het samen-leren-effect. Zo wordt een compleet pallet geboden ter ondersteuning van alle vormen van energie-initiatieven van bewoners. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

14 Groen in de buurt: er zijn op dit moment talloze initiatieven rondom natuur in de buurt. Denk aan (de regeling) tijdelijke natuur, benutten van braakliggende(openbare) terreinen, stadslandbouw, groen dubbelgebruik van stadsoppervlak zoals daken en muren. De adviseert en begeleid bewoners(groepen) op verschillende wijze. Bijvoorbeeld op braakliggende terreinen, samen met IVNgroepen die de monitoring verrichten, in samenwerking met o.a. het Innovatienetwerk voor de ontheffingsaanvraag flora- en faunawet. De NME-diensten in de provincie zijn zich aan het door ontwikkelen tot Adviespunten Stadslandbouw. Zij zijn gericht op het ondersteunen van bewoners, bedrijven en grondeigenaren in relatie tot de ontwikkeling van natuur in de buurt. Initiatieven vanuit natuurorganisaties rondom de stad Utrecht en i.r.t. Haarzuilens, Tuinen van Utrecht en Noorderpark worden op dit moment al ondersteund door. Zij willen ook meer gaan doen ín de steden in relatie tot een strategische ontwikkeling als het ontwerpen van een binnenstedelijke ecologische hoofdstructuur (misschien zelfs wel op de daken van huizen!). Buurtmobiliteit stelt bewoners in staat om vervoersvraag en -aanbod in de buurt te combineren en zo schaarse middelen als parkeerruimte, werkruimte en vervoermiddelen slim te benutten. Bovendien krijgen deelnemers meer alternatieven om uit te kiezen. In 2013 is de in samenwerking met gemeenten, wijkraden, adviesbureaus en mobiliteitsbedrijven gestart met het project buurtmobiliteit. Vanaf 2014 is het plan om de geleerde lessen, ontwikkelde methoden en mogelijkheden te ontsluiten voor andere buren die mobiliteit willen gaan delen. Bij het Adviespunt Ruimte kunnen bewoners terecht met al hun ruimtelijke vragen, en worden ondersteund in het organiseren van een reactie op ruimtelijke plannen. De buurtverbeteraar levert kennis, netwerken, en treedt op als verbinder tussen lokale initiatieven en grondeigenaren enerzijds en overheden, projectontwikkelaars etc. anderzijds. De buurtverbeteraar koppelt losse initiatieven voor energie, mobiliteit, groen etc. zodat ze een grotere meerwaarde krijgen en schakelt met het Adviespunt Ruimte. Vanuit bovenstaande initiatieven wordt een volgend stappenplan voorgesteld: Stap 1: Consultatie (eerste kwartaal 2014) We starten met een consultatie van diverse geslaagde initiatiefnemers en een consultatie van facilitators als gemeenten, Greenwish, KNHM. Wij brengen deze geslaagde lokale initiatieven in kaart en stellen de vraag met welk soort ondersteuning de initiatiefnemers het best geholpen zijn. Doel is om uit te zoeken of de match tussen vraag en aanbod, tussen behoefte en ondersteuning binnen de huidige servicepunten op een goede manier wordt ingevuld. Stap 2: Presentatie uitkomsten (tweede kwartaal 2014) De uitkomsten worden verwerkt in een ondersteuningsaanbod. De benodigde communicatiemiddelen om het Servicepunt voor de Energieke Samenleving bekend te maken, worden ontwikkeld. Stap 3: Bijeenkomst(en) voor en door de Energieke Samenleving (tweede en derde kwartaal 2014) Bijeenkomst(en) waar Energieke bewoners(groepen) elkaar kunnen ontmoeten, zichzelf kunnen presenteren, en sessies kunnen volgen over onderwerpen als hoe benader ik de gemeente, hoe richt ik een buurtmoestuin in, hoe regel ik een ontheffing voor tijdelijke natuur, hoe kan ik het verlaagd energiebelastingtarief benutten, hoe organiseer ik draagvlak, etc. Stap 4: Presenteren Servicepunt (al begonnen, doorlopend in derde en vierde kwartaal 2014) Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

15 Het Servicepunt voor de Energieke Samenleving wordt gepresenteerd. De uitwerking is afhankelijk van het voortraject. Doelgroepen De primaire doelgroep betreft actieve en ondernemende (groepen) bewoners die een duurzaam initiatief in hun buurt tot stand willen brengen. Het kan gaan over de inrichting van hun buurt, over energie, groen of mobiliteit. Een tweede doelgroep zijn de gemeenten ambtenaren, bestuurders en volksvertegenwoordigers die geconfronteerd worden met de Energieke Samenleving, maar daar nog niet optimaal gebruik van maken. De derde doelgroep zijn alle partners (energiedienstleveranciers, financiers, deel-autoaanbieders, onderzoeksinstellingen, gebouw- en grondeigenaren, en noem maar op) die initiatieven kunnen helpen verwezenlijken. Taakverdeling De is voortrekker voor de realisatie van het Servicepunt, en benut daarvoor het netwerk van de NME diensten en tevens de andere partners en netwerken: IVN, EBU, Utrecht2040, initiatiefnemers zelf, gemeenten, etc. Verkend wordt de mogelijkheid om per thema een projectgroep te verzamelen om mede richting te geven aan het aanbod van betreffende onderdeel van het Servicepunt. Aansluiting op de kernbegrippen / criteria Ontwikkelen De crux van de Servicepunten is om dingen die technisch al lang kunnen energie duurzaam opwekken, woningen renoveren naar energienota-nul, ICT om vervoermiddelen te delen door bewoners, overheden en marktpartijen te laten omarmen. Nieuwe benaderingen zijn nodig om onwetendheid, onwil en onkunde te overwinnen. Of het nu over energie, mobiliteit, groen of het aanzien van de stad gaat, alle Servicepunten stellen bewoners en andere initiatiefnemers ondernemers, studentenverenigingen, ambtenaren in staat zelf aan de slag te gaan met duurzaamheid in hun buurt. Verbinden De Servicepunten organiseren een platform waarbinnen soortgelijke initiatieven elkaar (en stakeholders) kunnen ontmoeten en inspireren. Taak van de Servicepunten is om kennis, ervaring en ideeën die al ontwikkeld zijn te verspreiden, zodat wielen maar één keer uitgevonden worden. Taak van de Servicepunten is bovendien om te makelen tussen initiatiefnemers en relevante stakeholders. De Servicepunten staan open voor betrokkenheid van andere partijen en organiseren dit proactief in adviesgroepen. Opschalen Delen van successen, kennis en ervaring gericht op opschaling is de crux van het programma. Economische spin off is met name te verwachten bij energiebesparing, duurzame energieproductie (bv ook in de landbouw) en duurzame mobiliteit. De Servicepunten ondersteunen bij uitstek de doeners uit de samenleving; zij houden niet van vergaderen maar willen aan de slag! De Servicepunten helpen ze daar bij. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

16 Begroting en financiering De begroting wordt gedurende het programma en met het verder uitwerken van het plan van aanpak ingevuld. De potentiele financiering bestaat uit minimaal de volgende drie delen: Duurzaam Door: ,- Overheden (niet Rijksoverheid): ,- Private partijen: ,- Afhankelijk van de gekozen financiering van coördinatie-uren zullen deze bedragen enigszins wijzigen. Cofinanciering Er is dus ,- cofinanciering nodig. De (vrij) zeker beschikbare cofinanciering voor dit programma bedraagt ,- (2013) en ,50 (2014), dus tezamen ,50 (zie bijlage Overzicht cofinanciering Duurzaam Door ). Voor de cofinanciering denken CDO, EBU en nu aan de volgende projecten: Vrij zekere cofinanciering: IVN Utrecht IVN Utrecht CNME Amersfoort CNME Amersfoort NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht NMC Utrecht Odru Odru Odru HIER Opgewekt Adviespunt Ruimte Tijdelijke natuur Natuur in de stadsrand Groene gebiedsontwikkeling 150 u vd 600 van community en netwerken Buurtmobiliteit Utrechters maken Energiesprong Van Stroomversnelling tot waterval Duurzame energie in Utrecht West Draagvlak Hoogspringers Groen Dichterbij Duurzame Dinsdag energieneutraal renoveren training Werken met netwerken ondersteuning duurzame initiatieven bewoners faciliteren duurzaamheid community spin in het Utrechtse duurzaamheidsnet steenuilen Maximapark, met bewoners Hooilanden, met KNNV inventariseren en beheer verbeteren Food for Goodtuin Kanaleneiland ondersteuning buurttuinen inzet locaties NMC als wijkpodia duurz.initiatieven ondersteuning Paddenwerkgroep Langerak Libellecursus Maximapark Ondersteuning stadslandbouwinitiatieven Netwerkbijeenkomst stadslandbouw Campagne waterbeleid Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

17 Odru Odru Odru Zeist Zonder Zwerfafval netwerkbijeenkomst stadslandbouw Stichtse Vecht Duurzame Buurten Zeist Voor de volgende projecten is de cofinanciering nog onzeker: IVN Utrecht IVN/LEU IVN Utrecht CNME Amersfoort CNME Amersfoort CNME Amersfoort NMC Utrecht Besparingscampagne huursector Buurtverbeteraar Duurzame Dinsdag 1e hulp bij groen family volunteering Ik maak natuur / actie Steenbreek Klimaatadaptatie energiecoöperaties faciliteren samenwerking Duurzaam Groen de Meern In de dieptesessies bij dit programma wordt in kaart gebracht in hoeverre de afzonderlijke initiatieven bijdragen aan de doelen van het programma, en welke maatschappelijke en economische impact per initiatief te verwachten is. Op basis daarvan wordt bekeken welke initiatieven we wel en niet ondersteunen vanuit Duurzaam Door. Daarbij willen we waken voor te veel versnippering, en gaan voor initiatieven die echt het verschil gaan maken. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

18 Programma 3: Energiebesparing bestaande bouw Doelstelling De provincie Utrecht heeft de ambitie om in 2040 klimaatneutraal te zijn. Dat betekent dat enerzijds forse energiebesparing nodig is en anderzijds forse uitbreiding van de productiecapaciteit van duurzame energie. Ook als volop ingezet wordt op opwekking van duurzame energie, is de noodzaak energie te besparen zeer groot. In Utrecht is de bestaande bouw een van de belangrijkste energieverbruikers. Technisch en financieel is het mogelijk (als op lange termijn wordt gedacht) en provincie en gemeenten hebben de ambitie. Het is tijd om de ambities tot energiebesparing in de bestaande bouw daadwerkelijk te realiseren en de kennis hierover te delen. Resultaten Vanuit Duurzaam Door zetten we een programma Energiebesparing bestaande bouw op. In dit programma worden verschillende projecten uitgevoerd en dwarsverbanden gelegd tussen de projecten. Ook wordt goed gekeken naar kansen om bij andere initiatieven aan te sluiten, danwel initiatieven aan elkaar te verbinden en op te schalen. Andere initiatieven komen vanuit bijvoorbeeld bewonersinitiatieven, provincie, gemeenten, ODRU, HU, UU, USI, EBU, Utrecht2040, VNG, Energiesprong, Platform31, RVO etc. Overall resultaten zijn geslaagde voorbeelden met harde besparing bij zowel bewoners-eigenaren, de huursector als in de utilitaire bouw. Plan van aanpak Hieronder worden een aantal ambities geschetst, die naast elkaar staan en elkaar kunnen versterken. Het programma Duurzaam Door ondersteunt om de dwarsverbanden te leggen en de kennisuitwisseling te organiseren. Energiebesparing: faciliteren SER akkoord Als uitvloeisel van het SER energie-akkoord zoekt de VNG een facilitator in de regio om energiebesparing te versnellen. De speelt deze rol al in zowel de huursector als richting particulieren, met partners bij gemeenten en provincie, Platform31, corporaties en eigenaar-bewoners, bouwgerelateerde bedrijven en de Hogeschool Utrecht. We schalen deze rol graag verder op met provinciebrede ambities. Makelaar Energiebesparing Bestaande Bouw Met dit programma wordt de driehoek georganiseerd tussen beslissers en eigenaren van gebouwen (corporaties, gemeenten, vastgoedbezitters), bewoners van gebouwen (eigenaar-bewoners, huurders, bedrijven) en de uitvoerders van energiebesparing (aannemers, installateurs, energieadviseurs). Dat doen we met onze partners, op een proactieve wijze, met een neus voor kansen (wijken, panden, doelgroepen) en een breed netwerk. Daarbij hebben we zowel aandacht voor de bouwfysische kant (wat kan er, wat kost dat) als voor gedrag en draagvlak (hoe bewoners te verleiden, hoe gedrag te beïnvloeden, hoe tot een goed aanbod te komen vanuit de markt). Per sector bouwen we een portfolio op, maar organiseren ook de overall kruisbestuiving. Daarmee willen we ook graag een rol spelen in de ondersteuningsstructuur die voorzien is in het SER energie akkoord. Huursector De huursector wordt gekenmerkt door grote professionele opdrachtgevers met veel kapitaal maar weinig liquide middelen, lange termijn plannen, stringent overheidsbeleid en een soms gespannen verhouding met hun huurders. De stad Utrecht is, samen met haar woningcorporaties, marktpartijen en de huurdersorganisatie De Bundeling, bezig met vergaande renovatieplannen en draagvlak van huurders daarbij. Eerder heeft de al het project StookjeRijk uitgevoerd, dat de dialoog organiseerde tussen corporaties, huurders en gemeenten. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

19 Provinciebreed gaan Platform31, koploper woningcorporaties uit de provincie Utrecht, de provincie Utrecht en de energienul projecten ontwikkelen en uitvoeren, met een Community of Practice voor corporaties die mee willen kijken. Hogeschool Utrecht is trekker van een groot project Energiebesparing in de bestaande bouw, in de context van het Netwerk Utrecht Kern daarvan is uitwisseling (huurders, corporaties, gemeenten) en opschaling. Particuliere sector Waar het organiseren van de huursector inmiddels aardig begint te lopen, lijkt het verleiden van particulieren tot het nemen van substantiële energiebesparende maatregelen veel lastiger. Het aanbod aan particulieren vanuit de markt houdt bovendien niet over. Er zijn al projecten gericht op bewoners en de toeleverende bedrijven in het westen van de provincie Utrecht en in Utrecht-stad. Gemeenten Utrecht, Amersfoort en de zijn nu in gesprek over coördinatorschap van de campagne van Platform31. Daarmee worden in de hele provincie ook buiten de steden particulieren geworven voor substantiële energiebesparing. Om deze inzet te ondersteunen willen we een besparingscalculator ontwikkelen, een huis-aan-huiskrant verspreiden en samen met EBU en HU een uitvraag vormgeven om starters te werven die een one stop shop opzetten voor particuliere renovatie. Utilitaire bouw De Utilitaire bouw is een diverse sector met veel kansen voor energiebesparing. De organiseert nu bijvoorbeeld een community of practice van de grote zorginstellingen in de stad Utrecht om gezamenlijk tot plannen en uitvoering van energiebesparing te komen. Dat zijn voor de stad grote energiegebruikers. Samen met aanbieders van grootschalige renovaties willen we meer sectoren gaan verleiden om tot dit soort samenwerking te komen, denk aan scholen of kantoren. Doelgroepen Bewoners-eigenaren en VvE s, incl. monumenten Lokale bewonersinitiatieven Huurders en huurdersverenigingen Corporaties Gemeenten en provincie Zorginstellingen Toeleverende bedrijven in de bouw en ESCo aanbieders MKB bedrijven en deelnemers CO2 prestatieladder bewoners en eigenaren van Utiliteitsbouw Taakverdeling De organiseert de uitwerking van dit programma. Het onderwerp Energiebesparing in de bestaande bouw leeft in de provincie. Het is een veld waar vele partijen op actief zijn, ambities hebben en ook noodzakelijk zijn om renovatieprojecten tot realisatie te brengen. Om optimaal gebruik te maken van elkaars inzet, expertise en ervaring, is uitwisseling essentieel. Duurzaam Door zorgt voor uitwisseling tussen onder meer: Provincie Utrecht, gemeenten, ODRU, HU, UU, USI, EBU, Utrecht2040, VNG, Energiesprong, Platform31 en RVO. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

20 De Hoge School Utrecht heeft in het kader van Utrecht2040 een coördinerende rol op gebied van het opschalen van de vele kleinschalige initiatieven in de regio, met betrekking tot de particuliere woningmarkt én de huursector. Zij werkt samen met andere kennisinstellingen (USI), consumentenorganisaties zoals en Energie-U, overheden (TFI/EBU, Provincie Utrecht), ondernemingen uit de bouwsector (BJW, Seinen, Projectatelier119, Movares) en creatieve industrie (VMT, Greeniant) - samen aan de volgende punten: 1. het opschalen van bestaande initiatieven op het gebied van energiebesparing in de gebouwde omgeving middels kennisontsluiting, het uitwisselen van ervaringen en nieuwe benaderingen; 2. de co-creatie van renovatieconcepten en creatieve tools rondom gebouwmutatie en gebruikersgedrag tussen ondernemers en eindgebruikers vertegenwoordigers; 3. het activeren en mobiliseren van particulieren woningeigenaren om een energieneutrale woning te realiseren met verbeterd wooncomfort in een gezondere leefomgeving, via actieve particuliere communities. Aansluiting op de kernbegrippen / criteria Ontwikkelen Technisch kan er veel, maar het is zaak eigenaren, aanbieders en bewoners in beweging te krijgen. Daartoe zoeken we nieuwe wegen. Bewoners, huurders en eigenaren die energie willen besparen biedt dit programma handelingsperspectief om het ook te gaan doen. Verbinden De spant zich actief in de opbrengst en de partners van de projecten waar zij zelf actief in is te verbinden met de projecten, programma s, partners en activiteiten van andere spelers in de provincie (en landelijk). Opschalen Alle projecten binnen dit programma lenen zich voor opschaling. Daar waar successen worden geboekt, worden deze gecommuniceerd met anderen, en gekeken hoe opvolging gegeven kan worden aan het project, en kan worden opgeschaald. Oogmerk is de uitvoering, en niet meer studie. Trial and error en learning by doing. Deze uitvoering biedt grote besparingsvoordelen en daarnaast groeikansen voor de installatie-branche, bouwbedrijven en nieuwe product- en dienstontwikkeling Begroting en financiering De begroting wordt gedurende het programma en het verder uitwerken van het plan van aanpak ingevuld. De financiering bestaat uit minimaal de volgende drie delen: Duurzaam Door: ,- Overheden (niet Rijksoverheid): ,- Private partijen: ,- Afhankelijk van de gekozen financiering van coördinatie-uren zullen deze bedragen enigszins wijzigen. Cofinanciering Er is dus ,- cofinanciering nodig. De (vrij) zeker beschikbare cofinanciering voor dit programma bedraagt ,- (2013) en ,- (2014), dus tezamen ,- (zie bijlage Overzicht cofinanciering Duurzaam Door ). Voor de cofinanciering denken CDO, EBU en nu aan de volgende projecten: Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

21 Vrij zekere cofinanciering: Meer Waarden met Minder Eenergie Zorginstellingen: zorgenvrij Utrechters maken Energiesprong Van Stroomversnelling tot waterval Duurzame energie in Utrecht West Draagvlak Hoogspringers NMC Utrecht Voorlichting en educatie energiebesparing Odru energieloket Utrechtse heuvelrug Odru onderst duurz woningvoorraad corporaties Odru energiecoach bedrijven Voor de volgende projecten is de cofinanciering nog onzeker: CNME Amersfoort CNME Amersfoort Odru Energiebesparingscampagne Regionale vertaling SER Faciliteren Duurzame Leverancier Servicepunt HIER Opgewekt Utrecht CO2 bank Utrecht Energiezuinige U-bouw Geld groen wassen CO2 dialogen bedrijfsleven De Groene Krant campagne Duurzaam Bouwen: 033Energie ism onderwijs Green Deal 033Energie (bestaande gebouwen verduurzamen) energiebesparing onderwijsacc, uitrol SER In de dieptesessies bij dit programma wordt in kaart gebracht in hoeverre de afzonderlijke initiatieven bijdragen aan de doelen van het programma, en welke maatschappelijke en economische impact per initiatief te verwachten is. Op basis daarvan wordt bekeken welke initiatieven we wel en niet ondersteunen vanuit Duurzaam Door. Daarbij willen we waken voor te veel versnippering, en gaan voor initiatieven die echt het verschil gaan maken. Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

22 Programma 4: Circulaire economie We leven in een éénrichtingseconomie. We halen fossiele brandstoffen en andere grondstoffen (zoals metalen en fosfaten) uit de grond, verbruiken die en gooien ze weg. Bij het verbruik worden afvalstoffen uitgestoten in lucht, water en bodem. Zoals broeikasgassen, die leiden tot klimaatverandering. Die grondstoffenwinning en uitstoot vindt meestal niet plaats in Utrecht maar is wel het directe gevolg van onze consumptie van stroom, warmte, eten, kleren, gebouwen, autoritten, elektronica en noem maar op. Deze economie is niet langer vol te houden en dus niet duurzaam. We dromen van een economie die rond is en een samenleving zonder afval. Een economie die draait op grondstoffen die al gedolven zijn of oneindig beschikbaar, zoals energie uit de zon. Daarom werken we zowel op het gebied van energie als met betrekking tot andere grondstoffen aan besparing én aan het sluiten van kringlopen. Zowel aan de kant van consumenten als aan de kant van het bedrijfsleven. Bij circulaire economie gaat het daarnaast om anders ontwerpen (afval is voedsel), nieuwe verdienmodellen, mogelijke verandering van eigendomsstructuren en andere logistieke processen. Regionaal programma voor circulaire economie Regio Utrecht zet actief in op vraagcreatie door werk te maken van circulair inkopen. Regionale transitiekennis van kennisinstellingen en dienstverleners wordt ingezet ten behoeve van innovatie: nadenken over een handelingsperspectief voor de overheid, de opzet van experimenten, de monitoring van de ontwikkeling van een circulaire economie. Bovendien dient cross-sectorale kennis te worden ontwikkeld, zodat vraagstukken rond de circulaire economie integraal kunnen worden aangepakt. Het gaat hierbij om zowel economische, sociale als technologische processen. Daarnaast dient op grotere schaal met businessmodellen te worden geëxperimenteerd, producten intensiever te worden gebruikt en op ketenniveau naar verdienmodellen te worden gekeken (zowel maatschappelijke als economische waardecreatie). Dienstverleners kunnen hier een belangrijke rol in spelen. De relatief hoogopgeleide en creatieve inwoners van de regio worden benaderd als launching customers. Aanbieders van circulaire producten en diensten hebben afwijkende financieringsbehoeftes en een ander risiscomanagement. Financiële instellingen worden benaderd om oplossingen aan te dragen. Ondernemers zijn op zoek naar handelingsperspectief en dienen zich bewust te worden van de kansen van keteninnovatie en het verwaarden van reststromen. Er is markt voor datadiensten rond het traceren van materialen. Aan de ene kant leidt de circulaire economie tot een verandering en op deelterreinen een toename van logistieke operaties, omdat het inzamelen van producten en reststromen praktijk van alledag wordt (reverse logistics). Strategische afwegingen dienen te worden gemaakt hoe specifieke kringlopen optimaal gesloten kunnen worden (open, gesloten, half-open). Aan de andere kant echter, leidt de circulaire economie idealiter tot vermindering van het verbruik van primaire grondstoffen, halffabricaten en tot een verlenging van de levensduur van producten. Deze beweging zou tot een vermindering kunnen leiden van de logistieke vraag. Onderzocht dient te worden waar qua volume en waarde de balans ligt voor dichtbevolkt stedelijk gebied (infrastructuur). Het bewustzijn van bedrijven en consumenten dient te worden vergroot. Een paradigmashift is noodzakelijk. Producten, diensten, campagnes en experimenten die het bewustzijn vergroten, dienen te worden ontwikkeld. De regio richt zich op het ontwikkelen en toepassen van bovenstaande kennis en beweging binnen de volgende vier thema s, die goed aansluiten bij de regionale opgaven en sterktes: Traceren en hergebruik (kringlopen in de bouw, ICT, papier, textiel etc.) Urban Energy concepten (ism oa. Energiefabrieken) Reverse Logistics (Utrecht als logistiek knooppunt) Circulaire economie voor dienstverleners (mensen als grondstoffen van dienstverleners) Sociale groene innovatie Utrecht 3e concept maart

Paragraaf duurzaamheid

Paragraaf duurzaamheid Paragraaf duurzaamheid Paragraaf duurzaamheid Wij hebben als gemeentelijke organisatie een voorbeeldfunctie en zorgen ervoor dat de gemeentelijke organisatie energieneutraal wordt voor 2030. Voor de gemeente

Nadere informatie

Programma Energie 2012-2015 Samenvatting Projectplan

Programma Energie 2012-2015 Samenvatting Projectplan Programma Energie 2012-2015 Samenvatting Projectplan Lokale Energie Lokale Energie - 4 Lokale energie-initiatieven - Een loket voor buurt- en dorpsinitiatieven Projectnaam : Lokale Energie Opdrachtgever

Nadere informatie

Doe mee voor een mooi en duurzaam Overijssel. Beleidsplan Natuur en Milieu Overijssel

Doe mee voor een mooi en duurzaam Overijssel. Beleidsplan Natuur en Milieu Overijssel Doe mee voor een mooi en duurzaam Overijssel Beleidsplan Natuur en Milieu Overijssel 2017-2019 Duurzaam samen Samen met inwoners, overheden en bedrijven werkt Natuur en Milieu Overijssel aan een mooi en

Nadere informatie

MANIFEST Duurzaam Den Haag

MANIFEST Duurzaam Den Haag MANIFEST 2018-2028 Duurzaam Den Haag Duurzaam Den Haag Manifest 2018-2028 De uitdaging van de aarde is de uitdaging van Den Haag De 21ste eeuw stelt ons voor grote nieuwe uitdagingen. Klimaatverandering

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

MANIFEST Stichting Duurzaam Den Haag

MANIFEST Stichting Duurzaam Den Haag MANIFEST 2018 2028 Stichting Duurzaam Den Haag Manifest 2018-2028 De uitdaging van de aarde is de uitdaging van Den Haag De 21 ste eeuw stelt ons voor grote nieuwe uitdagingen. Klimaatverandering zorgt

Nadere informatie

KRIMP INLEIDING. voor de welvaart. Bevolking -1,2% Banen -4% In 2012 hebben het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de provincie Zuid-Holland

KRIMP INLEIDING. voor de welvaart. Bevolking -1,2% Banen -4% In 2012 hebben het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de provincie Zuid-Holland SMART WATER INLEIDING In 2012 hebben het Ministerie van Binnenlandse Zaken en de provincie Zuid-Holland - nieuw te ontwikkelen) projecten en activiteiten aan worden verbonden en worden KRIMP voor de welvaart

Nadere informatie

Zeeuws Energieakkoord. Energiebesparing in de particuliere woningvoorraad

Zeeuws Energieakkoord. Energiebesparing in de particuliere woningvoorraad Zeeuws Energieakkoord Energiebesparing in de particuliere woningvoorraad Aanleiding SER-ENERGIEAKOORD Een besparing van het finale energieverbruik met gemiddeld 1,5 procent per jaar; 100 PJ aan energiebesparing

Nadere informatie

Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden. Hans Haring, wethouder duurzaamheid Woerden

Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden. Hans Haring, wethouder duurzaamheid Woerden Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden Hans Haring, wethouder duurzaamheid Woerden Duurzaamheid: ervaringen uit Woerden - Woerden: duurzaamheid tot in de haarvaten van de samenleving - Het klimaatakkoord

Nadere informatie

Energieloket EBGV 20-11-2015 Hier Opgewekt

Energieloket EBGV 20-11-2015 Hier Opgewekt Energieloket EBGV 20-11-2015 Hier Opgewekt Gerben van Lunteren, Feike van der Zandt, Aernoud Olde, Renske den Exter, Raoul Santibanez Gemeenten: Blaricum, Bussum, Hilversum, Huizen, Laren, Muiden, Naarden,

Nadere informatie

ECFD/U201400578 Lbr. 14/019

ECFD/U201400578 Lbr. 14/019 Brief aan de leden T.a.v. het college en de raad informatiecentrum tel. (070) 373 8393 betreft Ondersteuningsprogramma Energie uw kenmerk ons kenmerk ECFD/U201400578 Lbr. 14/019 bijlage(n) 2 datum 20 maart

Nadere informatie

PROVINCIE FLEVOLAND. Mededeling. Onderwerp Kennisprogramma DuurzaamDoor

PROVINCIE FLEVOLAND. Mededeling. Onderwerp Kennisprogramma DuurzaamDoor PROVINCIE FLEVOLAND Onderwerp Kennisprogramma DuurzaamDoor 2014-2016 Doel van deze mededeling: Kennis te nemen van het Kennisprogramma DuurzaamDoor Flevoland 2014-2016 Toezegging/motie/amendement: Niet

Nadere informatie

Factsheet d.d. 11 december 2013 Limburgs plan van aanpak DuurzaamDoor 2013-2016: sociale innovatie voor een groene economie.

Factsheet d.d. 11 december 2013 Limburgs plan van aanpak DuurzaamDoor 2013-2016: sociale innovatie voor een groene economie. Factsheet d.d. 11 december 2013 Limburgs plan van aanpak DuurzaamDoor 2013-2016: sociale innovatie voor een groene economie. Auteur: H.W. (Hein) van der Meer beleidsmedewerker Leefmilieu Werkveld Beleid

Nadere informatie

Position paper Regietafel Energietransitie Utrecht

Position paper Regietafel Energietransitie Utrecht Position paper Regietafel Energietransitie Utrecht februari 2017 position paper regietafel energietransitie utrecht 2/6 Regietafel Energietransitie Utrecht Hieronder treft u informatie over de Regietafel

Nadere informatie

Markt functioneert nu mondjesmaat, er is meer potentieel dan nu wordt gerealiseerd, want:

Markt functioneert nu mondjesmaat, er is meer potentieel dan nu wordt gerealiseerd, want: Marktanalyse Markt functioneert nu mondjesmaat, er is meer potentieel dan nu wordt gerealiseerd, want: Onbekendheid gebouweigenaren & gebruikers met de mogelijkheden en winst die te behalen valt Ondoorzichtige

Nadere informatie

Manifest Circulair Onderwijs

Manifest Circulair Onderwijs Manifest Circulair Onderwijs de rol van onderwijs in verantwoord innoveren 2 Waarom urgentie De jeugd heeft de toekomst. Wij maken de toekomst. Wij brengen kinderen en jong volwassenen het gedachtengoed

Nadere informatie

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30

Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober :00-17:30 Uitnodiging Werkconferentie Logistiek in een Circulaire Economie 31 oktober 2018 13:00-17:30 Beste genodigde, Een urgenter vraagstuk dan de toekomst van onze planeet is er niet. Daarom is er ook geen urgentere

Nadere informatie

het thema kind en natuur waarmee een basis gelegd wordt voor betrokkenheid op latere leeftijd.

het thema kind en natuur waarmee een basis gelegd wordt voor betrokkenheid op latere leeftijd. Plan van Aanpak Vermaatschappelijking van groen, natuur en landschap 2016-2017 23 november 2015 Aanleiding De provincie geeft aan dat draagvlak en betrokkenheid van burgers en maatschappelijke organisaties

Nadere informatie

Riedsútstel. Underwerp Duurzaamheidsbeleid 2014-2018

Riedsútstel. Underwerp Duurzaamheidsbeleid 2014-2018 Riedsútstel Ried : 22 januari 2015 Status : Opiniërend/Besluitvormend Eardere behandeling : Informerend d.d. 6 november 2014 Agindapunt : 10 Portefúljehâlder : M. van der Veen Amtner : mw. R.M.A. van Sonsbeek

Nadere informatie

OMGEVINGSWET OMGEVINGSWET

OMGEVINGSWET OMGEVINGSWET OMGEVINGSWET OMGEVINGSWET Saskia Engbers strateeg Ruimte gemeente Zwolle 25 februari 2016 24-2-2016 wij presenteren u... 2 Opzet presentatie 1. Hoofdlijnen Omgevingswet 2. Hoe past OGW in transformatie

Nadere informatie

Startnotitie samenwerking Land van Cuijk gemeenten op het gebied van energie, klimaat & duurzaamheid

Startnotitie samenwerking Land van Cuijk gemeenten op het gebied van energie, klimaat & duurzaamheid Wij gaan voor groen! Startnotitie samenwerking Land van Cuijk gemeenten op het gebied van energie, klimaat & duurzaamheid 1. Aanleiding Al vele jaren wordt in de regio Noordoost Brabant samengewerkt aan

Nadere informatie

Samenwerken aan een maatschappelijke opgave: de energietransitie

Samenwerken aan een maatschappelijke opgave: de energietransitie Samenwerken aan een maatschappelijke opgave: de energietransitie 27 juni 2019 Charles Hussels www.energieexpeditiedrenthe.nl Opbouw presentatie Provinciale rol bij energietransitie Expeditie naar energieneutraal

Nadere informatie

Regionale Energie Strategie

Regionale Energie Strategie Regionale Energie Strategie Regionaal samenwerken voor realisatie van de Klimaatopgave Een historische opgave Om de opwarming van de aarde te beteugelen, zijn drastische maatregelen nodig. Dit jaar wordt

Nadere informatie

HOE GEVEN WE GEZAMENLIJK INHOUD AAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE

HOE GEVEN WE GEZAMENLIJK INHOUD AAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE HOE GEVEN WE GEZAMENLIJK INHOUD AAN DE CIRCULAIRE ECONOMIE 1. Duurzaamheid en circulariteit 2. Aanpak Rijk 3. Ons voorstel 4. In de praktijk van alledag 5. Duurzaam GWW en circulair inkopen 6. Discussie

Nadere informatie

Regionale Energie Strategie

Regionale Energie Strategie Regionale Energie Strategie Regionaal samenwerken voor realisatie van de Klimaatopgave Een historische opgave Om de opwarming van de aarde te beteugelen, zijn drastische maatregelen nodig. Dit jaar wordt

Nadere informatie

UITVOERINGSPROGRAMMA 2015-2020

UITVOERINGSPROGRAMMA 2015-2020 UITVOERINGSPROGRAMMA Het Uitvoeringsprogramma van het Milieubeleidsplan omvat negentien projecten waarin de verschillende milieurelevante thema s en de vier benoemde doelgroepen (inwoners, bedrijven, samenkomen.

Nadere informatie

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT VAN DOM-STAD NAAR NOM-STAD? Hoe krijgen we de sociale woningvoorraad energieneutraal in 2030? Dinsdag 26 mei 2015 WELKOM! LANDELIJK Convenant uit 2012; Woonbond,

Nadere informatie

Programma Toekomstbestendige dorpen en steden DE KRACHT VAN WATER

Programma Toekomstbestendige dorpen en steden DE KRACHT VAN WATER Programma Toekomstbestendige dorpen en steden DE KRACHT VAN WATER Aanleiding Stedelijk gebied sterk in beweging Verandering van speelveld Grote vraagstukken waaronder omgaan met klimaatverandering Veel

Nadere informatie

Samen geven we richting aan de koers van de NKC

Samen geven we richting aan de koers van de NKC Samen geven we richting aan de koers van de NKC ₀ ₀ ₀ In de aanloop naar de klimaattop in Parijs is eind 2014 de Nederlandse Klimaatcoalitie van start gegaan om CO2 reductie bij bedrijven en andere organisaties

Nadere informatie

Sector- en keteninitiatieven

Sector- en keteninitiatieven Sector- en keteninitiatieven Conform 1.D.1, 1.D.2 en 3.D.1 Onderzoek naar initiatieven en toelichting op de actieve deelname aan het initiatief van A van Ooijen Woerden B.V. Auteur(s): Mevr. G.A.W. Mielke-van

Nadere informatie

Raadsvoorstel. Voorloper. Startnotitie Duurzaam Druten. Datum collegebesluit 9 januari 2018 Datum presidium 8 januari 2018

Raadsvoorstel. Voorloper. Startnotitie Duurzaam Druten. Datum collegebesluit 9 januari 2018 Datum presidium 8 januari 2018 Voorloper Onderwerp Startnotitie Duurzaam Druten Datum collegebesluit 9 januari 2018 Datum presidium 8 januari 2018 Portefeuillehouder A. Springveld Behandelend team Team strategie en beleid Behandelend

Nadere informatie

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT

ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT ENERGIE-ZUINIG HUREN IN DE STAD UTRECHT VAN DOM-STAD NAAR NOM-STAD? Hoe krijgen we de sociale woningvoorraad energieneutraal in 2030? Dinsdag 26 mei 2015 WELKOM! LANDELIJK Convenant uit 2012; Woonbond,

Nadere informatie

Projectplan Het Nieuwe Wonen

Projectplan Het Nieuwe Wonen Projectplan Het Nieuwe Wonen 1 1. Inleiding Duurzaamheidsambitie Giessenlanden heeft de ambitie om in 2030 energieneutraal te zijn. In het duurzaamheidsplan Giessenlanden zijn diverse beleidsvoornemens

Nadere informatie

Meerjarenbeleidsplan

Meerjarenbeleidsplan Meerjarenbeleidsplan 2016-2021 Wie zijn we en wat doen we? De Natuur en Milieufederaties (NMF s) werken aan groene, duurzame en klimaatbestendige provincies. Provincies waar we duurzaam kunnen wonen en

Nadere informatie

Strategische Agenda. Concept strategische agenda Regio Midden-Holland Vast te stellen in: AB Regio Midden-Holland 6 juli 2016

Strategische Agenda. Concept strategische agenda Regio Midden-Holland Vast te stellen in: AB Regio Midden-Holland 6 juli 2016 Strategische Agenda Concept strategische agenda Regio Midden-Holland Vast te stellen in: AB Regio Midden-Holland 6 juli 2016 Versie 14 juni 2016 Kernboodschap Vitaal, duurzaam en innovatief Versterken

Nadere informatie

Bedrijventerrein Isselt/Awest: op weg naar duurzame innovatie

Bedrijventerrein Isselt/Awest: op weg naar duurzame innovatie Bedrijventerrein Isselt/Awest: op weg naar duurzame innovatie Bij elkaar brengen van vraag en aanbod voor duurzaam energiegebruik op bedrijventerrein Isselt/Awest 1 juni 2016 Projectaanpak samengevat Innovem

Nadere informatie

Programmalijnen. Stichting izovator:

Programmalijnen. Stichting izovator: Programmalijnen Stichting izovator 2014 Stichting izovator, 27 november Stichting izovator: Oude Amersfoortseweg 121 1212 AA Hilversum E-mailadres: info@izovator.nl Website: www.izovator.nl 1 1. Context

Nadere informatie

Onze gemeenschappelijke ambitie:

Onze gemeenschappelijke ambitie: 1 Concept-versie versnellingsafspraken vanuit de provinciale opgaven voor de regio Hart van Brabant d.d. 15 november Document ten behoeve van dialoog tussen het College van Gedeputeerde Staten van Noord

Nadere informatie

Overijssel kleurt groen in 2020

Overijssel kleurt groen in 2020 Overijssel kleurt groen in 2020 Natuur en Milieu Overijssel Circulaire economie Vitale leefomgeving Kracht van de samenleving Waarom een groen Overijssel? Winst voor iedereen: Vitale leefomgeving voor

Nadere informatie

Manifest Circulair Onderwijs

Manifest Circulair Onderwijs Manifest Circulair Onderwijs de rol van onderwijs in verantwoord innoveren 2 Waarom urgentie De jeugd heeft de toekomst. Wij maken de toekomst. Wij brengen kinderen en jong volwassenen het gedachtengoed

Nadere informatie

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND

MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND MANIFEST NOVI NAAR EEN NIEUW NEDER LAND WERK ALS ÉÉN OVERHEID De fysieke en sociale leefomgeving van Nederland gaan de komende decennia ingrijpend veranderen. Transities in de energievoorziening, de landbouw,

Nadere informatie

ENERGIEZUINIG HUREN IN AMERSFOORT

ENERGIEZUINIG HUREN IN AMERSFOORT ENERGIEZUINIG HUREN IN AMERSFOORT Hoe krijgen we de sociale woningvoorraad energieneutraal in 2030 Terugblik en vooruitblik Donderdag 4 juni 2015 WELKOM! ACHTERGROND VAN DEZE AVOND Samenwerking van diverse

Nadere informatie

UITVRAAG CIRCULAIR BOUWEN ICM MASTERCLASS 2017

UITVRAAG CIRCULAIR BOUWEN ICM MASTERCLASS 2017 UITVRAAG CIRCULAIR BOUWEN ICM MASTERCLASS 2017 DEMONTABEL BOUWEN Menno vd Veen, manager Duurzaamheid en Circulair Bouwen zijn belangrijke thema's bij woningcorporatie De Woonplaats. Wij zijn daarom ook

Nadere informatie

Routekaart Duurzaam Voorne-Putten Raadscommissie

Routekaart Duurzaam Voorne-Putten Raadscommissie Routekaart Duurzaam Voorne-Putten 2040 Raadscommissie Doel van vandaag Informeren over de context, het proces en de Routekaart Duurzaam Voorne-Putten 2040. Inhoud van vandaag Startpunt Proces Routekaart

Nadere informatie

Position paper regietafel energietransitie utrecht

Position paper regietafel energietransitie utrecht Position paper regietafel energietransitie utrecht februari 2017 position paper regietafel energietransitie utrecht 2/6 Regietafel Energietransitie Utrecht Dit document beschrijft de opzet van de Regietafel

Nadere informatie

Financieringsvoorwaarden ondersteuning regionale allianties 2014-2016

Financieringsvoorwaarden ondersteuning regionale allianties 2014-2016 1. Inleiding In september 2013 is door een groot aantal partijen, waaronder de Rijksoverheid, werkgevers- en werknemersorganisaties, natuur- en milieuorganisaties, financiële instellingen en de VNG, het

Nadere informatie

5 -minuten versie voor Provinciale Staten

5 -minuten versie voor Provinciale Staten 5 -minuten versie voor Provinciale Staten Directie DLB Afdeling Water en Groen Registratienummer PZH-2016-553033657 (DOS-2016-0003510) Datum vergadering Gedeputeerde Staten Verzenddatum Geheim 24 mei 2016

Nadere informatie

waardoor er geen aanvullende verrekening plaatsvindt,

waardoor er geen aanvullende verrekening plaatsvindt, CVDR Officiële uitgave van Terneuzen. Nr. CVDR475891_1 5 december 2017 Zeeuws Energieakkoord voor energiebesparing bestaande particuliere woningvoorraad In aanmerking nemende dat: 1. Partijen het belang

Nadere informatie

Sociaal Economisch Masterplan: Uitvoeringsagenda Netwerk Noordoost

Sociaal Economisch Masterplan: Uitvoeringsagenda Netwerk Noordoost Aan de Raadscommissie Agendapunt: 5 Onderwerp: Sociaal Economisch Masterplan: Uitvoeringsagenda Netwerk Noordoost Kenmerk: Status: VROM - Ruimtelijke Ordening / FK Informerend Kollum, 11 januari 2011 Samenvatting

Nadere informatie

Samenvatting. economy.

Samenvatting. economy. Samenvatting 6 SAMENVATTING Samenvatting Door toenemende technologische kennis en innovatie is het steeds beter mogelijk om de verschillende bestanddelen van planten, bomen, gewassen en dierlijke reststromen

Nadere informatie

Meer grip op klimaatbeleid

Meer grip op klimaatbeleid Meer grip op klimaatbeleid Klimaatbeleid voeren is complex. Het is interdisciplinair en omgeven met onzekerheid. Hoe zorg je als overheid dat je klimaatbeleid aansluit bij je ambities? En waarmee moet

Nadere informatie

Nota inzake Economic Development Board

Nota inzake Economic Development Board Nota inzake Economic Development Board Inleiding De economische ontwikkeling van Noord-Limburg krijgt een grote impuls met de campusontwikkeling, maar daarmee zijn niet alle economische uitdagingen deze

Nadere informatie

Initiatief Duurzaam GWW

Initiatief Duurzaam GWW Status Definitief Versie/revisie 1.0 Datum Opdrachtnemer Opgesteld door Gecontroleerd door Jeroen Winkelmolen John Liebrecht Inhoudsopgave 1 Inleiding... 2 1.1 Visie op samenwerken aan Duurzaamheid met

Nadere informatie

Ruimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen

Ruimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen Ruimtelijke Visie Duurzame Energie Heumen Samenvatting De gemeente Heumen wil in 2050 energie- en klimaatneutraal zijn. Om dit doel te bereiken is het noodzakelijk dat de gemeente en haar inwoners ook

Nadere informatie

DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK

DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK DE BOUWCAMPUS GIDS VAN EEN MERK VERSIE JUNI 2014 INLEIDING De Bouwcampus staat in de steigers: hier pakken we de uitdagingen binnen de bouw gezamenlijk op. In vraagstukken die zowel private als publieke

Nadere informatie

Cluster Bedrijfsvoering rve ICT

Cluster Bedrijfsvoering rve ICT Cluster Bedrijfsvoering rve ICT ACTIEPLAN 2017-2020 Maatschappelijk Verantwoord Inkopen (MVI) 30 juni 2017 Pagina 1 van 10 Inhoud 1 INLEIDING... 3 2 AMBITIE RVE ICT MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD INKOPEN...

Nadere informatie

Provinciale Staten VOORBLAD

Provinciale Staten VOORBLAD Provinciale Staten VOORBLAD Onderwerp SIS-nummer Agendering (advies griffie) Behandelwijze Overlegpunten/ beslispunten Context Agendaverzoek GS: Gelders Provinciaal Ambitie Statement leren voor Duurzame

Nadere informatie

Samen Duurzaam DOEN! Stap 1 // Welkom en inleiding. Stap 2 // Voorstelronde aanwezigen. (5 minuten) (10 minuten)

Samen Duurzaam DOEN! Stap 1 // Welkom en inleiding. Stap 2 // Voorstelronde aanwezigen. (5 minuten) (10 minuten) Samen Duurzaam DOEN! Leuk dat u samen met uw buren na wilt denken over duurzaamheid. Aan de hand van dit stappenplan helpen wij u graag op weg om het gesprek op gang te brengen. Dit stappenplan is bedoeld

Nadere informatie

799874/ Zienswijze op het ontwerp van de Brabantse Omgevingsvisie

799874/ Zienswijze op het ontwerp van de Brabantse Omgevingsvisie V GEMEENTE VALKE SWAARD Aan de leden van de raad van de gemeente Valkenswaard Uw kenmerk Kenmer Onderwerp Be andeld door Bijlage(n) Datum 799874/830360 Zienswijze op het ontwerp van de Brabantse Omgevingsvisie

Nadere informatie

Plannen Economische Agenda 20113-2014

Plannen Economische Agenda 20113-2014 Plannen Economische Agenda 20113-2014 Aanvalsplan 1: Marketing regio Amersfoort: be good and tell it Wat is het doel: Gerichte marketingcampagnes starten op het gebied van ondernemen in Amersfoort en de

Nadere informatie

Duurzaamheid, Energie en Milieu

Duurzaamheid, Energie en Milieu Duurzaamheid, Energie en Milieu In de uitvoeringsagenda duurzaamheid van de gemeente staat: Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van huidige generaties zonder de mogelijkheden

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio

Nadere informatie

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS Colofon Meer informatie over mogelijke ondersteuning op de verschillende onderwerpen: Ieke Benschop, NMU (i.benschop@nmu.nl;

Nadere informatie

Vacature projectleider landelijke voedsel community building / campagne

Vacature projectleider landelijke voedsel community building / campagne Vacature projectleider landelijke voedsel community building / campagne De NMF s staan voor mooie en duurzame provincies. Lokaal en duurzaam geproduceerd voedsel dat goed is voor onze planeet, onze biodiversiteit

Nadere informatie

Presentatie SIM MEA-Industrie & LEA. Ron Bissels 16 april 2018

Presentatie SIM MEA-Industrie & LEA. Ron Bissels 16 april 2018 Presentatie SIM MEA-Industrie & LEA Ron Bissels 16 april 2018 Inhoud 1.MEA-Industrie (Maastrichts Energie Akkoord) 2.LEA (Limburgs Energie Akkoord) 2 3 Uitnodiging Niet alleen besparing Ook opwekking Duurzame

Nadere informatie

Grootschalige verduurzaming door creatieve coalities

Grootschalige verduurzaming door creatieve coalities Grootschalige verduurzaming door creatieve coalities André de Groot gemeente Rotterdam, programma Versnelling010 27 januari 2015 Opbouw stedelijk programma Duurzaam Groene, gezonde en veerkrachtige stad

Nadere informatie

4 oktober Utrecht

4 oktober Utrecht 4 oktober 2017 Utrecht 1 Waarom een RES? 1. Verantwoordelijkheid energietransitie wordt voor een belangrijk deel bij gemeenten gelegd. Maar ze hebben beperkte grip. 2. Praten over energietransitie betekent

Nadere informatie

Intentieovereenkomst Slimme en Gezonde Stad tussen het Rijk en Rotterdam

Intentieovereenkomst Slimme en Gezonde Stad tussen het Rijk en Rotterdam 30 Oktober 2015 Intentieovereenkomst Slimme en Gezonde Stad tussen het Rijk en Rotterdam De Partijen: - De gemeente Rotterdam (Rotterdam) - Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M/ DGMI) Overwegende

Nadere informatie

Ambitiedocument DuurzaamDoor Zuid-Holland 2013-2016

Ambitiedocument DuurzaamDoor Zuid-Holland 2013-2016 Ambitiedocument DuurzaamDoor Zuid-Holland 2013-2016 1. Inleiding. Het doel van het landelijke kennisprogramma DuurzaamDoor is: het bereiken van een groene economie door het ontwikkelen van kennis, het

Nadere informatie

Gemeente Langedijk. Voorstel aan de raad

Gemeente Langedijk. Voorstel aan de raad Gemeente Langedijk Raadsvergadering : 22 januari 2013 Agendanummer : 15 Portefeuillehouder Afdeling Opsteller : H.J.M. Schrijver : Beleid en Projecten : Schutten Voorstel aan de raad Onderwerp : Nota Langedijk

Nadere informatie

Inhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020

Inhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020 OP EFRO OOST-NEDERLAND 2014-2020PRESENTATIE KENNISPARK, 23 APRIL 2014 JOLANDA VROLIJK, PROGRAMMAMANAGER EFRO OP EFRO Oost-Nederland 2014-2020 Inhoud presentatie 1. Inleiding Europese Fondsen: cohesie beleid

Nadere informatie

Duurzaam vernieuwen en samenwerken in de bouw

Duurzaam vernieuwen en samenwerken in de bouw Duurzaam vernieuwen en samenwerken in de bouw Prof.dr. Jacqueline Cramer Universiteit Utrecht Opzet lezing Wat zijn de grote opgaven in de bouw op het gebied van duurzaamheid? Hoe kunnen deze opgaven worden

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20011 2500 EA Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 Den Haag Postbus 20011 2500 EA Den Haag Uw kenmerk 31

Nadere informatie

Worden de bedrijven en bedrijventerreinen in Apeldoorn Energieke Regio-deelnemer?

Worden de bedrijven en bedrijventerreinen in Apeldoorn Energieke Regio-deelnemer? Worden de bedrijven en bedrijventerreinen in Apeldoorn Energieke Regio-deelnemer? Mogen wij u helpen te verdienen aan duurzaamheid? 1 Wie wil er geen energie besparen? Hoewel het er vaak niet van komt,

Nadere informatie

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN

ENERGIEAKKOORD. Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN ENERGIEAKKOORD Gevolgen, verplichtingen en kansen THOMAS KOKSHOORN 2 - Wie zijn wij? - Visie Ekwadraat - Beleid - Doelstellingen - Middelen - Financiering Inhoud - Conclusies en aanbevelingen 3 INLEIDING

Nadere informatie

Samenwerkingskracht in Zeeland #HOEDAN?

Samenwerkingskracht in Zeeland #HOEDAN? Samenwerkingskracht in Zeeland #HOEDAN? Rapport commissie Externe Spiegeling Zeeland Voorwoord Het beeld van de Zeeuwse ziekte verdient bijstelling: Zeeuwse overheden werken op veel terreinen samen en

Nadere informatie

Samen vooruit. in de circulaire economie. CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis. Re-creating (y)our environment

Samen vooruit. in de circulaire economie. CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis. Re-creating (y)our environment Samen vooruit in de circulaire economie Re-creating (y)our environment CIRCLES inspireert en ondersteunt u met tools en praktische kennis Circulaire economie wat moet ik ermee? Circulaire economie: u hoort

Nadere informatie

1. Wethouder Tiemens te machtigen voor het ondertekenen van het Gelders Energie Akkoord.

1. Wethouder Tiemens te machtigen voor het ondertekenen van het Gelders Energie Akkoord. Collegevoorstel Openbaar Onderwerp Deelname Gelders Energieakkoord Programma Duurzaamheid Portefeuillehouder H. Tiemens Samenvatting Het Klimaatverbond, Alliander en Gelderse Natuur en Milieufederatie

Nadere informatie

Overzicht gespreksonderwerpen uit de afgelopen IP-vergaderingen

Overzicht gespreksonderwerpen uit de afgelopen IP-vergaderingen Bijlage 1 Overzicht gespreksonderwerpen uit de afgelopen IP-vergaderingen Vergadering van 7 juli Sociale innovatie Gesproken over sociale innovatie. Er is een eerste gesprek geweest tussen leden van de

Nadere informatie

Menukaart Energietransitie gemeenten

Menukaart Energietransitie gemeenten Menukaart Energietransitie gemeenten In 2018 is bij gemeenten een nieuw gemeentebestuur aangetreden. De energietransitie wordt voor hen dé grote uitdaging! Om hierin grote stappen te kunnen zetten, moeten

Nadere informatie

Realisatie. Deelnemersbrochure DE PILOTSTARTER. Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening

Realisatie. Deelnemersbrochure DE PILOTSTARTER. Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening Realisatie Deelnemersbrochure DE PILOTSTARTER Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening DE PILOTSTARTER Werk je ook aan innovaties om gemeentelijke dienstverlening

Nadere informatie

Aanpak duurzaam GWW in de praktijk Meerwaarde door een integrale aanpak. Imagine the result

Aanpak duurzaam GWW in de praktijk Meerwaarde door een integrale aanpak. Imagine the result Aanpak duurzaam GWW in de praktijk Meerwaarde door een integrale aanpak Even voorstellen: Esther Heijink Sr. adviseur veiligheid en duurzaamheid bij ARCADIS Programmamanager Duurzaamheid divisie Mobiliteit

Nadere informatie

Opinievergaring jongeren Gebouwde Omgeving

Opinievergaring jongeren Gebouwde Omgeving Opinievergaring jongeren Gebouwde Omgeving THEMABIJEENKOMST G.O. 27 maart 2013 SER DIALOOGSESSIE 27 februari 2013 40 Young Professionals 50 Young Professionals ONDERWERPEN TER DISCUSSIE: 1. Energiebesparing

Nadere informatie

Wasstraat Duurzaamheid Een katalysator voor verduurzaming van de woningvoorraad. Theo Stauttener

Wasstraat Duurzaamheid Een katalysator voor verduurzaming van de woningvoorraad. Theo Stauttener Wasstraat Duurzaamheid Een katalysator voor verduurzaming van de woningvoorraad Theo Stauttener Stadkwadraat Rijk zet in op energiesprong! Duurzaamheid Belangrijk thema In bestaande voorraad het meeste

Nadere informatie

Visiedocument en Activiteitenplan 2013

Visiedocument en Activiteitenplan 2013 Visiedocument en Activiteitenplan 2013 1. Inleiding In Leusden is in september 2006 gestart met het project Maatschappelijk Betrokken Ondernemen. De Gemeente Leusden, het bedrijfsleven en de maatschappelijke

Nadere informatie

Toelichting op de atlassen met de voortgang in de regio s VNG-ONDERSTEUNINGSSTRUCTUUR ENERGIEBESPARING PARTICULIERE WONINGEN

Toelichting op de atlassen met de voortgang in de regio s VNG-ONDERSTEUNINGSSTRUCTUUR ENERGIEBESPARING PARTICULIERE WONINGEN Toelichting op de atlassen met de voortgang in de regio s VNG-ONDERSTEUNINGSSTRUCTUUR ENERGIEBESPARING PARTICULIERE WONINGEN In het Nationaal Energie Akkoord is voor het onderdeel particuliere woningen

Nadere informatie

DE OPGEWEKTE WONING CLUB Samen aan de slag, voor jouw duurzame huis!

DE OPGEWEKTE WONING CLUB Samen aan de slag, voor jouw duurzame huis! DE OPGEWEKTE WONING CLUB Samen aan de slag, voor jouw duurzame huis! Wat is de Opgewekte Woning Club? De Opgewekte Woning Club is een slimme aanpak welke energiezuinig wonen en verbouwen bij woningeigenaren

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 35 000 VII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (VII) voor het jaar 2019 Nr. 80

Nadere informatie

VOORSTEL AB AGENDAPUNT :

VOORSTEL AB AGENDAPUNT : VOORSTEL AB AGENDAPUNT : PORTEFEUILLEHOUDER : F.K.L. Spijkervet AB CATEGORIE : B-STUK (Beleidsstuk) VERGADERING D.D. : 26 november 2013 NUMMER : WM/MIW/RGo/7977 OPSTELLER : R. Gort, 0522-276805 FUNCTIE

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Directie Democratie en www.rijksoverheid.nl www.facebook.com/minbzk www.twitter.com/minbzk Uw kenmerk Datum 14 december

Nadere informatie

Almere. Uitkomsten van de zoektocht naar dé klimaatneutrale gemeente in Flevoland 2015

Almere. Uitkomsten van de zoektocht naar dé klimaatneutrale gemeente in Flevoland 2015 Uitkomsten van de zoektocht naar dé klimaatneutrale gemeente in Flevoland 2015 Natuur en Milieufederatie Flevoland heeft ook dit jaar weer een verkenning gedaan naar het klimaatneutrale gehalte van de

Nadere informatie

Aandacht voor voedsel bij Gelderse gemeenten. Resultaten digitale verkenning 22 september 14

Aandacht voor voedsel bij Gelderse gemeenten. Resultaten digitale verkenning 22 september 14 Aandacht voor voedsel bij Gelderse gemeenten Resultaten digitale verkenning 22 september 14 In het kort Doelgroep: Gelderse gemeenten Doel: verkennen behoefte aan provinciale ondersteuning bij faciliterende

Nadere informatie

IVN Utrecht. UNO, 29 februari 2012

IVN Utrecht. UNO, 29 februari 2012 IVN Utrecht UNO, 29 februari 2012 IVN staat al 50 jaar voor de natuur en een duurzame samenleving - Missie Bijdragen aan een duurzame samenleving door mensen te betrekken bij natuur, milieu, landschap

Nadere informatie

VISIEDOCUMENT R DAMSE NIEUWE SAMEN DE STAD VERDER BRENGEN. MAART 2014

VISIEDOCUMENT R DAMSE NIEUWE SAMEN DE STAD VERDER BRENGEN. MAART 2014 VISIEDOCUMENT R DAMSE NIEUWE SAMEN DE STAD VERDER BRENGEN. MAART 2014 R damse Nieuwe is een collectief van jonge ondernemende Rotterdammers die de nieuwe economie van de stad vertegenwoordigen. Onze droom

Nadere informatie

Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld

Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld Duurzaamheidsmonitor 2017 Voorbeeld Duurzaamheidsmonitor 2017 De duurzaamheidsmonitor is vernieuwd. De hoeveelheid data is flink gecondenseerd en meer beeldend vormgegeven ten behoeve van de leesbaarheid.

Nadere informatie

Convenant EBU en U10 regio

Convenant EBU en U10 regio Convenant EBU en U10 regio Doel De uitdaging van de regio Utrecht is om de groei te accommoderen en tegelijkertijd de hoge kwaliteit van leven en concurrentiekracht te blijven versterken. Door bundeling

Nadere informatie

de pilotstarter Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening deelnemersbrochure

de pilotstarter Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening deelnemersbrochure de pilotstarter Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening deelnemersbrochure de pilotstarter werk je ook aan innovaties om gemeentelijke dienstverlening te optimaliseren?

Nadere informatie

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS

SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN. TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS SUGGESTIES VOOR INHOUD PRESTATIE-AFSPRAKEN TUSSEN GEMEENTE en WONINGCORPORATIES en HUURDERS Colofon Meer informatie over mogelijke ondersteuning op de verschillende onderwerpen: Ieke Benschop, NMU (i.benschop@nmu.nl;

Nadere informatie

C-179 Energiebesparing door de Energie Prestatie Keuring (EPK): Green Deal EPK Pilot

C-179 Energiebesparing door de Energie Prestatie Keuring (EPK): Green Deal EPK Pilot C-179 Energiebesparing door de Energie Prestatie Keuring (EPK): Green Deal EPK Pilot Partijen 1. De Minister van Economische Zaken, de heer H.G.J. Kamp; 2. De Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu,

Nadere informatie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie

Verbinden van wetenschap en samenleving. NWO-strategie Verbinden van wetenschap en samenleving NWO-strategie 2019-2022 Verbinden van wetenschap en samenleving Dit strategisch plan beschrijft de koers van NWO voor de jaren 2019 tot en met 2022. NWO legt hierin

Nadere informatie