Rondleiding Erfgoed. "In dat hemels paradijs", zo zegt Jezus in een visioen tegen Johannes, "staat de Boom des Levens"

Transcriptie

1 Rondleiding Erfgoed "In dat hemels paradijs", zo zegt Jezus in een visioen tegen Johannes, "staat de Boom des Levens"

2 Verkorte rondleiding over het begraaf-en gedenkpark: Deze rondleiding is vooral gericht op (het ontstaan van) de Heilig Land Stichting en haar erfgoed. Voor de route verwijs ik naar het kaartje. De nummers komen hieronder met omschrijving terug. Duur ca. 1 uur. 1. Algemene inleiding. De Katholieke Volksbeweging (ook wel Katholieke emancipatie genoemd) ontstond in de 2 e helft van de 18 e eeuw, als reactie op het opkomende socialisme, liberalisme en rationalisme ( wetenschap). Kapstok was de uit Frankrijk overgewaaide H. Hartdevotie. De Sacre-Coeur en H. Hartbasiliek in Brussel zijn goede voorbeelden ervan. Kapelaan Suys, hartstochtelijk voorvechter van de nieuwe beweging, ontmoette tijdens de 1 e Nederlandse Pelgrimstocht (1905) naar het H.Land de architect Jan Stuyt en kunstenaar Piet Gerrits. Het idee werd geboren hier op een heuvel (de Sionsberg) de grootste Basiliek van Europa te bouwen. Het vergaren van de middelen ging echter moeizaam. Suys dacht dat het volk eerst meer moest weten van Christus leer en leven en dat dan de portemonnee wel open zou gaan; de Heilig Land Stichting was geboren (1911). In het devotiepark H.L.S. werden de heilige plaatsen nagebouwd en bijbelse gebeurtenissen uitgebeeld. Als tijdelijke kerk werd de Cenakelkerk gebouwd, een parochiekerk maar tevens begin en eindpunt van één der rondgangen over het park, de Lijdenswegroute. Een andere route was die van het Verborgen Leven, waarin het leven in het oude Palestina wordt uitgebeeld. De derde route, die van het Openbare leven, het optreden van Jezus, is nooit echt van de grond gekomen. Maar daarover later meer. Datzelfde geldt voor de genoemde bouw van de Basiliek voor (!) personen. Van een eenvoudiger versie is eind dertiger jaren alleen het atrium en deel van het schip gebouwd. Dat deel is nu als hoofdgebouw in gebruik bij het naastgelegen Bijbels Openluchtmuseum. Na de vooroorlogse glorietijd, en na grote inspanningen om na de oorlog het succes voort te zetten, trad rond 1957 (misschien symbolisch ook het sterfjaar van de grote vormgever Piet Gerrits) de neergang in. Het devotiepark raakte steeds verder achter bij de maatschappelijke ontwikkeling, bezoekersaantallen liepen sterk terug en door geldgebrek was er geen onderhoud meer. Deze neerwaartse spiraal leidde tot een crisis eind 60-er jaren. Stoppen? Een commissie van wijze heren bracht advies uit aan de Bisschop en Mgr. Bluyssen gaf conform dat advies opdracht om het devotiepark om te bouwen naar een breder cultuurhistorisch museum. Als context voor het leven van Jezus kwam er volop aandacht voor de wereld van de Bijbel: hoe men leefde, woonde en werkte. In de negentiger jaren is het museum verder geactualiseerd, en geeft men informatie over alle drie de monotheïstisch godsdiensten, dus ook over de islam. Omdat deze praktisch en inhoudelijk slecht te combineren waren, zijn museum en begraafplaats in1988 letterlijk en thematisch, door een hekwerk, van elkaar gescheiden. De begraafplaats is al sinds 1913 opgenomen in een zelfstandige Stichting, mede om de belangen van overledenen en nabestaanden beter te waarborgen. Hoofddoel van die stichting (Eerste Hulp Stichting der HLS) is echter het museum zo goed mogelijk te helpen, met geld dus. De uitgebeelde lijdensweg van Christus was de hoofdschotel van het vroegere devotiepark, met de Calvarieberg (Golgotha) als einddoel van de pelgrimage. Hoe vanuit dit gegeven een bijzondere begraafplaats kon ontstaan vertel ik later. Eerst aandacht voor de plek waar we ons nu bevinden. 2. Entreegebied met fontein, klok, reliëfs, Johannes en symboliek in terras Bij de ingang staat het reliëf met de uitverkiezing van Petrus. In de christelijke traditie is Petrus de drager van de sleutel van het Hemelrijk, vandaar dit plaatsje bij de ingang van de begraafplaats. Aan het water bij de fontein (de boom die levend water geeft) staat de figuur van Johannes de Doper. Tot 1978 lag hier, onder het boogje, de entree van zowel museum als begraafplaats. Aan uw rechterhand ziet u de grote H. Hartklok, gewijd aan Maria Alacoque, de grote voorgangster van de H. hartbeweging. Deze klok, die bij begrafenissen nog altijd geluid wordt, hing vroeger in de H. Hartbasiliek, waar hij luidde als de Paters aan hun rondleiding begonnen. Bij de splitsing van de weg en de trappen zien we het reliëf van Jezus en de Kananese vrouw.

3 3. De beeldenroute van het openbare leven Het pad rechts opwandelend zien we op enige afstand de beelden van de goede zaaier en de slechte (onkruid)zaaier: Dat wat wij in ons leven zaaien, goed dan wel slecht, wordt geoogst bij onze dood. Het zijn, net als de beelden en reliëfs die we eerder zagen, verbeeldingen van uitspraken van Jezus. Het leven, lijden en verrijzenis van Jezus, in allerlei beeldtalen, vormen de rode draad van het verhaal op dit begraaf- en gedenkpark. Een aantal van de werken die dit verhaal ondersteunen zijn door verwaarlozing verloren gegaan. Sommigen hadden een plek in het vroegere devotiepark, maar verloren hun functie en plaats in de overgang van devotiepark naar educatief en cultuurhistorisch museum. Door al deze beelden en reliëfs weer zoveel mogelijk op thema op de begraafplaats te herplaatsen, ontstaat hier als het ware een nieuw museum, u mag ook zeggen bezinningpark, met als collectie het eigen erfgoed. Eén van de grootste objecten die uit het openluchtmuseum naar hier is overgebracht, is de zogenaamde Bergrede. Die gaan we nu als eerste bezoeken. 3a. de Bergrede en de figuur Piet Gerrits Deze 11 in een cirkel geplaatste reliëfs uit de periode vomden, samen met de bijbehorende zaligsprekingen en een grote serie losse beelden en reliëfs, het laatste grote werk van Piet Gerrits. Eerst echter wat meer over de maker ervan. Wie was Piet Gerrits? Piet Gerrits ( ) liep stage bij architect Cuypers te Amsterdam en volgde een opleiding aan de Kon. Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. Hij vestigde zich rond 1900 als (nijverheids)-kunstenaar in Nijmegen. In 1905 werd hij lid van de Violier, een Amsterdamse kunstkring die de katholieke cultuur nieuw leven in wilde blazen. Na een van zijn pelgrimsreizen bleef hij, van 1906 tot 1911, als bedoeïen onder de bedoeïenen, in Palestina wonen en werken. Daar decoreerde hij ondermeer een aantal kerken. Belangrijker waren echter zijn talloze observaties van het dagelijks leven aldaar, vastgelegd in honderden tekeningen. Ervan uitgaande dat het leven in Palestina en Over-Jordanie sinds de bijbelse tijd niet veranderd was, vormden zijn ervaringen daar de basis voor al zijn latere werk op de Heilig Land Stichting. Door Mgr. Suys daarvoor benaderd, werd hij hier conservator en artistiek adviseur. Hij ontwierp de omvangrijke kruisweg, allerhande liturgische voorwerpen, illustreerde tijdschriften, decoreerde kerken en kapellen, maakte beelden en reliëfs, teveel om op te noemen. Gerrits zag zijn kunstenaarsschap als een artistiek priesterschap, dat ten dienste stond aan het aanschouwelijk maken van Gods Woord. Deze religieuze gedrevenheid gaf hem zijn enorme scheppingskracht en doorzettingsvermogen. Gerrits heeft hier (op de Hemelvaartkoepel en de Cenakelkerk na) alle belangrijke monumenten ontworpen en bijna alles ook nog met eigen handen gemaakt. Zonder Gerrits was er ( in Nederland) geen devotiepark geweest. Het werk van Gerrits geeft een gezicht aan de Katholiek emancipatie, ze toont hoe in die tijd over de bijbel werd onderricht, en hoe de katholiek zijn geloof op beeldende wijze beleefde. Hoewel vele zaken van grootse artistieke kwaliteit getuigen, lijken productie en uitdrukkingskracht voor Gerrits belangrijker dan absolute kwaliteit. Eventuele onvolkomenheden in de serie sprekende werken voor u moeten we ook toeschrijven aan het feit dat Piet Gerrits door de oorlog een hand en een oog moest missen. In het midden van de kring ziet u het reliëf met de steniging van Stefanus. Aan de linker- en rechterhand ervan vijf reliëfs. De reliëfs aan uw linkerhand hebben als onderwerp vijf uitspraken van de Tien Geboden uit het Oude Testament. De oorspronkelijke bergrede begon met het motto: Zo uw gerechtigheid niet groter is dan die van schriftgeleerden en Farizeeën, dan zult gij het rijk der hemelen niet binnengaan De formele leer, de Wet, het uiterlijk vertoon staat centraal. De reliëfs aan uw rechterhand hebben als thema de juiste innerlijke houding en het juiste handelen: het onderwerp van het tweede deel van de bergrede van Jezus volgens Matteüs. Gerrits gebruikt hier ter illustratie alleen verhalen uit het Nieuwe Testament, waarbij niet de Wet, maar gerechtigheid en naastenliefde de hoofdrol spelen. De thematiek van de Bergrede blijkt overigens voor eenieder die enige reflectie niet schuwt, ook in onze tijd nog een bijzonder dankbaar gegeven. We wandelen, vanuit de Bergrede komend, naar rechts en bij het hoofdpad gaan we opnieuw rechts.

4 4. (Facultatief) De nieuw rotsgraven, het reliëf van Lazerus, het Keltisch kruis. Op het eerste kruispunt naar rechts kijkend zien we- zonder er voor ons verhaal naar toe te hoeven!!- de nieuwe grafheuvels met daarvoor het Keltisch kruis. Na desgewenst bezoek met onderstaande toelichting wandelen we vanaf hier verder rechtdoor en pakken we het verhaal weer op. De Heilig Land Stichting kent grafvormen die men nergens anders aantreft. Een goed voorbeeld daarvan vormen de bestaande en nieuwe grafheuvels, ook wel rotsgraven genoemd. In natuurlijke heuvels zijn betonnen nissen ingebracht, waardoor de overledene als het ware boven de grond, maar toch midden in de natuur, kan worden bijgezet. Een tussen-oplossing voor diegenen die noch bij een traditionele begrafenis, noch bij een crematie een goed gevoel hebben. 4a: De opwekking van Lazarus Dit is een groots reliëf van Piet Gerrits ( ), ingewerkt in een van de wanden. 4b: Ook het Keltisch hoogkruis (ca. 1910) is een imposant stuk beeldhouwwerk. Het Keltisch kruis is van origine heidens, maar zoals zich dat bij veel cultuurverschijnselen voordoet, is het door de christenen overgenomen en door enige aanpassing tot eigen symbool gemaakt. (op dit kruis b.v. door het IHS-teken in het centrum). Universeel zijn de cirkel in en de vier punten van het kruis. De ring staat voor cyclische oneindigheid. De vier punten waar de kruisbenen de cirkel snijden kunnen staan voor zonsopgang, middag, zonsondergang, middernacht, maar ook voor de 4 seizoenen en de 4 windstreken. Er hoort eigenlijk nog een dakje op het kruis (komt nog) hetgeen refereert aan een huis voor de doden. Ingaan op de vele gedetailleerde reliëfs gaat hier te ver. De belangrijkste symboliek zit echter in het kruis zelf, als abstracte vorm van de levensboom. De levensboom, ook de Keltische, is een tijdloos en cultuuroverschrijdend symbool van vernieuwing, van wedergeboorte, van levenskracht. We vervolgen onze weg, dalend rechtdoor. 4c: Na 100 meter komt u het beeld tegen van de goede herder. De bijbelse verhalen van de goede herder kent u. (schaapskooi). Schuin voor de goede herder ziet u een oud zustergraf, wat een voorbeeld is van de bijzondere rotsgraven. Kijk ook eens naar de fraaie betonnen beeldjes op de graven rondom. We lopen door, gaan het 1 e pad rechts af dalend naar de Hof van Olijven, en gaan even zitten op de bankjes. 5. Inleiding op de lijdensweg / Gethsemaneh In de vroegere opzet begon de museale rondleiding van de lijdensweg bij de avondmaalscène voorop de Cenakel-kerk (Cenakel=laatste avondmaal) en vervolgens kwam deze Hof van Olijven, Na het Sanhedrin kwam Pilatus (beiden niet bereikbaar), waar de Kruisweg begon. Via de stadspoort kwam men op Golgotha, het H. Graf, de Hemelvaartkoepel, en tot slot weer de Cenakelkerk met talloze schilderingen over de doorwerking van de H. Geest. Bijzonder is dat de Olijfhof, Golghota en Hemelvaartkoepel qua hoogte, afstanden en ligging ten opzichte van elkaar, een zeer goede afspiegeling zijn van hun ware ligging in het echte Heilig Land. Al deze objecten zijn overigens vele decennia verwaarloosd. Er is ook veel verloren gegaan. Vanaf ca is er eerherstel voor het religieus erfgoed gekomen, uitmondend in de status van Rijksmonument voor alles wat u zag en nog zult zien, zowel landschap, bouwwerken als de graven zelf.

5 We staan hier dus voor Gethsemaneh (letterlijk: oliemolen). Aan de voet van een heuvel, welke moet herinneren aan de Olijfberg, ligt een fraaie ommuurde tuin, ook de Hof van Olijven genoemd. Het bruggetje geeft aan hoe Jeruzalem aan het stroompje de Cedron lag. De olijfpersen en het tuinhuisje zijn logische attributen van een dergelijk landgoed/boomgaard. De stil-tragische sfeer doet de lijdensgeschiedenis voelbaar dichtbij komen. De beeldengroepen versterken dit: De drie apostelen die door Jezus gevraagd waren te bidden en te waken, liggen te slapen. Jezus werpt zich in wanhoop ter aarde. Piet Gerrits heeft ook hier op bijzondere wijze een weelderig hollands landschap weten te gebruiken voor het scheppen van een harmonisch, oosters aandoende compositie van gebouwen en bijbelse situaties. 6. Start van de kruisweg/ de stadspoort De kruisweg: De kruisweg uit het vroegere devotiepark was in plattegrond een redelijk nauwkeurige afspiegeling van de Via Dolorosa in Jeruzalem. De kruisweg die u nu hier op de begraafplaats aantreft, is helaas niet meer compleet. Doel is door restauraties en herplaatsing uiteindelijk de gehele kruisweg in ere te herstellen. Wij pakken de kruisweg op bij de 8 e statie en gaan daarvoor naar de joodse stadspoort. Vanuit de Olijfhof loopt u verder (omhoog) en dan even teruglopend om aan de voorzijde van de stadspoort de Wenende Vrouwen te ontmoeten. De stadspoort Door nu de laatste staties te volgen gaan we de ziel van de christelijke traditie tegemoet, tevens de kern van het Rijksmonument. De stadspoort vormde de bewaakte toegang van Jeruzalem en was een veelbezocht punt (zij die in de poort zitten roeren hun mond tegen mij). Het zijn de Farizeën, Priesters en schriftgeleerden, de leiders van het toenmalige Palestina, die hun volk dat Jezus eerder zo enthousiast had binnengehaald, nu uit de stad liet gooien. (de verantwoordelijkheid van alle partijleiders aller tijden nog eens onderstrepend). 7. Achtste statie: Jezus ontmoet de wenende vrouwen Dit treft u aan als reliëf op de voorzijde van de stadspoort. Vrouwen van Jeruzalem, huil niet om Mij, huil liever om uzelf en uw kinderen... (Luc. 23, 28). Links loopt Simon van Cyrene met de kruisbalk (volgens de laatste inzichten, deze statie is het laatste gemaakt (1937) stond de staander gereed op de Calvarie en droeg men alleen de dwarsbalk). We wandelen langs het hoofdpad richting Calvarie. De begraafplaats kent verschillende natuurlijke karakters. We hebben eerder een beukenplateau gezien, een eiken loofbos, hier het mediterrane deel en straks nog een gemengde beplanting met o.a. vele japanse cipressen. Ook het landschap, de paden en bomen, zichtassen etc, zijn officieel tot rijksmonument verklaard. Negende statie: Jezus valt voor de derde maal onder het kruis Dit is een mozaïekstatie, geplaatst op de buitenkant van een grafkelder. Jezus valt neer. De Romeinse soldaat jaagt zijn tegenstanders weg. Links treft de bliksem de oude Tempel en brandofferaltaar: het Oude Verbond heeft afgedaan. Rechts straalt op Golgotha het altaar met brood en wijn: de christelijke dageraad komt naderbij. Achter deze statie kunt u linksom Golgotha opklimmen langs de mozaïekstaties tot het kruis. Daarna dezelfde weg afdalen en linksom lopen naar de voorzijde van de Calvarie. Matig ter been, niet de berg op! Altijd oppassen, zeker de kinderen, er niet af te vallen.!! 8. De Golgotha (=Schedelplaats, Kruisberg, Calvarie) Piet Gerrits, de schepper van onze Golgotha, heeft de bezoeker slechts een indruk willen geven van de begraafplaats zoals die buiten de oude stad lag. Dat ook in het Heilig Land in en rond de olijfberg graven voorkwamen maken de Evangelies duidelijk.

6 U bestijgt de helling van de berg Golgotha en u ziet: De tiende statie. - Jezus wordt van zijn kleren beroofd. De elfde statie - Jezus wordt aan het kruis genageld. De kruisiging: Jezus gaat zelf op naar het kruis. Het is een vrijwillige (over)gave. Dit in tegenstelling tot de misdadiger die zich heftig verzet. De twaalfde statie - Jezus sterft aan het kruis. Na genoten te hebben van het fraaie uitzicht rondom dalen we de Calvarie-berg af en komen we aan de voorzijde van de Calvarie bij: De Dertiende statie - Jezus wordt van het kruis afgenomen. Maria vangt Jezus op. Rechts staat Jozef van Arimatea. 9. De crypte Nu de Crypte bezoeken. Let op de priestergraven achter het altaar, o.a. het graf van Mgr. Suys rechts onder. Deze graven werden in Palestina ovengraven genoemd. Het zijn de oudste typen joodse graven. Nadat de buitenzijde (met alle teksten) gerestaureerd is, zal ook het interieur in oude glorie worden hersteld, compleet met de wandschilderingen die hier vroeger zaten. De lege plekken die u ziet zijn gereserveerde graven. 10. het H. Graf en verrijzenis Hiertegenover zien we het H. Graf nagebouwd. Het verbeeld de veertiende statie - Jezus wordt in het graf gelegd. Het graf is een getrouwe weergave van het rotsgraf dat Gerrits in Jeruzalem heeft gezien Verrijzenis van Christus Kijken wij (linksom) achter het graf van Jezus dan ziet u een reliëf met de voorstelling van Maria Magdelena die in de tuinman de opgestane Jezus herkent. Dit is het graf van de artistieke vader van de HLS, Piet Gerrits en zijn gezin. Oók aan deze zijde van de Calvarie ligt het graf van de architect Jan Stuyt. Let op de naamsteen die dezelfde vorm heeft als de koepel van zijn grootste werk alhier, de Cenakelkerk. 11. Loopt u het plein weer op dan ziet u links, aan de overzijde van het (Cedron)dal, de Olijfberg met daarop de Hemelvaartkoepel (1916). Deze koepelbouw is van de architect Jan Stuyt. Vanaf deze plek bij Jeruzalem is Jezus ten hemel gestegen, maar voor zijn leerlingen was er nog veel te doen. Kijkt u rechts achter u dan valt uw blik op de Cenakelkerk(1915) (exterieur Jan Stuyt, interieur Piet Gerrits). De kerk staat in het teken van de doorwerking van de Heilige Geest in de leerlingen van Jezus. Zij leven verder en getuigen van de opgestane Heer. De kerk is door Gerrits gedecoreerd met grote wandschilderingen die verhalen over de verschijningen van Jezus, over Petrus en over Paulus. Op dit plein, dit kruispunt van Pasen (kruis, graf en reliëf), Hemelvaart (koepel) en Pinksteren (Cenakelkerk) de rondleiding over het oude devotiepark, nu als gedenkpark een geheel vormend met de begraafplaats. 12. Een bijzonderheid: de Kapel van Dr.Van Vught (kijkend naar ingang crypte aan uw rechterhand) De herdenkingskapel voor Dr. Daniel van Vught, onder het altaar begraven, is nu in gebruik als columbarium. Het altaarstuk, de in het concentratiekamp Sandborstel geschilderde ikoon Maria, moeder der gevangenen, gaf symbolisch (de mantel) bescherming aan alle gevangenen, De kapel is tevens monument voor alle gevallen (verzets)-politieagenten in WOII (relief achterzijde).

7 13. Ontstaan van de begraafplaats Net zoals ooit in het H.Land de pelgrims en kruisvaarders (Godfried van Bouillon?) zo dicht mogelijk bij het kruis en H. Graf begraven wilde worden, zo zag oprichter Mgr. Suys ook hier een unieke mogelijkheid om de hollandse pelgrims een laatste rustplaats aan te bieden. Slim geformuleerde teksten van Suys gaven aan dat indien mensen hier, onder het Kruis, een plekje kozen, hun plekje in de hemel welhaast vanzelfsprekend was. De plaatsen in de crypte waren het duurst, voor anderen waren er goedkopere plaatsen rondom de Calvarie. De begraafplaats was geboren. Overigens maakte Suys er geen geheim van dat hij de opbrengsten ervan wilde gebruiken voor investeringen in het park en met name voor de door hem zo vurig gewenste H.Hart-basiliek. Een bezoek aan de eigenlijke begraafplaats: Aan de rand van het plein, voor de Kapel, ziet u een houten paaltje met groene kop. Deze paaltjes geven een verkorte route aan over het oudste deel van de begraafplaats. Algemene kenmerken begraafplaats Het doel van deze begraafplaats is dat mensen hun dierbaren kunnen begraven en gedenken in een prachtige natuur en in een rijke cultuur. Het feit dat natuur en vooral cultuur zo rijkelijk aanwezig is, hebben we te danken aan de oprichters van de Heilig Land Stichting, maar vooral aan de persoon Piet Gerrits. Vanuit een feilloos gevoel voor natuurlijke kwaliteiten heeft hij een uniek stuk landschap gecreëerd, waarin honderden grafmonumenten, talloze reliëfs, kruiswegstaties en andere zaken zijn neergevleid. Het is een samensmelten van monumenten en landschap. Een oase van rust en intimiteit, die troost geeft en uitnodigt tot bezinning. In die rustgevende maar ook inspirerende omgeving, worden ook nu nog plaatsen voor graven ingepast. Het is boeiend te zien hoe anno 2005 op vooruitstrevende wijze met het fenomeen begraven en gedenken om wordt gegaan, maar dit met groot respect en in de context van de indrukwekkende exponenten van de katholieke tradities van bijna 100 jaar geleden. Een sterke katholieke identiteit dus, maar de begraafplaats staat open voor iedereen die zich in deze bijzondere omgeving thuis voelt. Op pad We gaan een aantal grafmonumenten van de hand van Piet Gerrits bekijken, waarvan velen opvallen door hun landschappelijke aanleg en/of de ingebouwde reliëfs. De graven zijn dus opgetrokken naar voorbeeld van de oude Palestijnse graven, veelal gekenmerkt door ommuurde tuintjes. De reliëfs en mozaïeken op de graven vertellen ons weer over het leven van Jezus. Veel gebruikte thema s zijn H. Hart-afbeeldingen, Maria met Kind en engelen. De tuingraven kennen een afzonderlijke benoeming als Rijksmonument. 14. Nieuwe ontwikkelingen en afscheid. Voor de komende jaren staan centraal, het verdere herstel van de Calvarieberg en crypte, de oosterse stadspoort, het Hof van Olijven en Hemelvaartkoepel, en al het andere erfgoed, zoals de graven zelf. De onderhoudsstaat daarvan is soms bedroevend. Het totale herstel zal een kleine miljoen Euro gaan bedragen. Uit het restauratieplan blijkt dat er her en der kleine wondertjes moeten gebeuren, maar als dat ergens kan, dan is dat toch in het Heilig Land! De nieuw verworven status van Rijksmonument voor welhaast het gehele complex en de daaraan gekoppelde mogelijkheden op overheidssteun is een eerste, niet onbelangrijke stap. Op het hoofdpad aangekomen gaat u rechtsaf richting trappen en de entree van de begraafplaats. Wij hopen dat u de wandeling interessant vond, en danken u voor uw belangstelling en aandacht. Meer over de geschiedenis en opzet van de begraafplaats, over de betekenis van de fontein Eeuwig Leven, en de H. Hart klok, over de persoon van Piet Gerrits en velerlei andere gerelateerde zaken is op aanvraag verkrijgbaar bij het kantoor van de begraafplaats: Mgr. Suyslaan BV H. Landstichting, tel

8