De Bijenwijzer biedt handvatten voor effectief bijenbeheer

Transcriptie

1 tekst carolien wegstapel, pim de kwaadsteniet, tauw bv malou van der sluis, matthijs timmermans, advident beeld carolien wegstapel De Bijenwijzer biedt handvatten voor effectief bijenbeheer 38 vakblad groen

2 In 2015 heeft Tauw in samenwerking met de gemeente Buren een plan uitgewerkt voor bijenvriendelijk bermbeheer in deze gemeente (Groen ). In dit artikel lees je hoe je meer soort- en gebiedspecifiek kunt werken. Dit plan betrof een uitgebreide standplaatsanalyse (naar bodemgesteldheid, licht en aanwezige natuurwaarden) in combinatie met veldwerk en inzicht in de praktische en financiële haalbaarheid voor aangepast bermbeheer vanuit de gemeente. Resultaat was een kaart met kansrijke locaties voor bijenvriendelijk bermbeheer, inclusief aanbevelingen voor aangepast beheer. Echter, bij het zoeken naar die kansrijke locaties en het opstellen van aangepast beheer hebben we bijen generiek beschouwd. We gaven geen maatwerk per soort, maar we benaderden bijenbeheer als het creëren van een hoge bloemenrijkdom voor bijen in het algemeen. Bij ons rees de vraag hoe je dit meer soort- en gebiedspecifiek kunt doen? Waar zijn welke bloemen passend met welk type beheer en voor welke bijen? En hoe stem je dit af op tijd? Met andere woorden: hoe kun je de vliegperiode van bijen koppelen aan de bloeiperiode van de door bijen gewenste bloemen? En zijn er nog andere aandachtspunten om jaargang 73 april 2017 nummer 04 39

3 op te letten in bijenbeheer, zoals het creëren van nesten schuilgelegenheden? En binnen welke afstand is welke mate van variatie nodig? Met al deze vragen in het achterhoofd zijn wij samen met studenten van Advident aan de slag gegaan. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van een zogeheten Bijenwijzer, die we hieronder nader toelichten. Nieuwe handvatten De Bijenwijzer biedt een overzicht van de zestig meest voorkomende Nederlandse bijensoorten, inclusief soortkenmerken, habitatkenmerken en verspreiding. In kader 1 wordt de totstandkoming en de indeling van de Bijenwijzer verder toegelicht. De ontwikkeling van de Bijenwijzer heeft diverse inzichten en handvatten opgeleverd voor toepassing van bijenbeheer, die we hieronder presenteren. Soort- en gebiedspecifiek bijenbeheer is nu mogelijk Door gebruik van de Bijenwijzer kan het beheer in zowel Totstandkoming Bijenwijzer Voor de Bijenwijzer is gebruikgemaakt van diverse bronnen. Belangrijkste hiervan is het handboek De Nederlandse bijen (Peeters et al. 2012). De Bijenwijzer bestaat uit een Exceldatabase met daarin een overzicht van alle Nederlandse bijensoorten. Per bijensoort zijn zeventien kenmerken in beeld gebracht, waaronder familie, staat van instandhouding, nestplaatsvereisten, plantgebruik (oligolectisch of polylectisch), drachtplanten, vliegperiode en lichaamsgrootte. De lichaamsgrootte kan worden gebruikt als een indicator voor de vliegafstand. Onderstaande figuur geeft een uitsnede van de tabel weer voor de Gewone dwergbloedbijen. De kolommen zijn zo ingedeeld dat gemakkelijk een selectie gemaakt kan worden op een of meerdere kenmerken. Naast de tabel bevat de Bijenwijzer ook een basisdocument met achtergronden over onder andere leefwijze en voorkomen en algemene richtlijnen voor bijenbeheer. Uitsnede van tabel met kenmerken van de Gewone dwergbloedbij, Tuinmaskerbij en Gewone slobkousbij Familie Geslacht Soort Huidig voorkomen & trend Nestplaatsen (vereisten) Zandgebonden (Nee/Ja/Voorkeur/Ja of leem) Leemgebonden (Nee/Ja/Voorkeur/Ja of zand) Specifieke elementen Hallictidae Bloedbijen (Sphecodes) Gewone dwergbloedbij (S. miniatus) Algemeen - Toegenomen Voorkeur voor zand Nee Nestelt in bodem Colletidae Maskerbijen (Hylaeus) Tuinmaskerbij (H. hyalinatus) Algemeen - Toegenomen Nee Nee Bestaande holten/spleten (in muren) & holle/ dode stengels & kunstmatig Melittidae Slobkousbijen (Macropis) Gewone slobkousbij (M. europaea) Algemeen - Geen trend Nee Nee Vochtigere gronden 40 vakblad groen

4 agrarisch, stedelijk als natuurgebied worden aangepast aan de (potentieel) aanwezige bijensoorten. De Bijenwijzer levert inzicht in de randvoorwaarden en habitateisen die bijensoorten stellen aan nestel- en schuilgelegenheid, drachtplanten, variatie en schaalniveau. De wijzer kan voor een willekeurig gebied, met een willekeurige schaal en een willekeurige selectie van bijensoorten worden gebruikt. Dit geeft een verdiepingsslag aan het bijenbeheer. Er zijn al veel initiatieven op het gebied van bijen, denk aan het aanleggen van bijenlinten en het plaatsen van bijenhotels. Deze maatregelen zijn echter vaak veel van hetzelfde en gericht op bijen in het algemeen. Met de Bijenwijzer kunnen we nu op eenvoudige wijze iets extra s doen en daadwerkelijk met soort- en gebiedsgerichte maatregelen aan de gang gaan. Pas beheer aan het schaalniveau van bijen aan Uit de Bijenwijzer blijkt dat veruit de meeste bijensoorten een beperkte vliegafstand hebben, hooguit enkele kilometers. De vliegafstand is daarbij afhankelijk van de lichaamsgrootte van de bij, de weersomstandigheden, de kwaliteit van de drachtplanten en aanwezige obstakels. Binnen een straal van een paar kilometer dienen alle habitateisen in de vorm van voedsel en nest- en schuilgelegenheden beschikbaar te zijn. In de praktijk betekent dit dat het werken op lokale schaal belangrijk is. Zorg dat alle benodigde ingrediënten voor geschikt leefgebied binnen een klein gebied beschikbaar zijn. Kijk door de ogen van de bij naar het landschap en bepaal op die manier het benodigd beheer. Werken op regionale schaal aan leefgebieden voor de bij, vraagt om een fijnmazig netwerk van geschikte leefgebieden. Waar liggen voor dit netwerk de kansrijke plekken en waar liggen knelpunten? Zoek quick wins Zoals blijkt uit de Bijenwijzer stellen alle bijen randvoorwaarden aan hun leefgebied in de vorm van voedsel, nesten schuilgelegenheid en variatie. Sommige habitateisen zijn in een (beheer)gebied in ruime mate voor handen. In stedelijk gebied bijvoorbeeld zijn over het algemeen ruim Voedsel (vereisten) Plantgebruik (oligolectisch/ polylectisch) Vliegperiode Specifieke drachtplanten Eis pioniersvegetatie Eis uitermate bloemrijk Specifiek beheertype Bijpassend beheer Polylectisch Maart - september Polylectisch Half mei - september Oligolectisch Half juni - eind augustus Voorkeur composieten & o.a. Fluitenkruid o.a. Akkerdistel, Boerenwormkruid, Braam, Berenklauw, Grijskruid Wederik (grote wederik, moeraswederik en puntwederik) Nee Nee Nee N.v.t. Nee Nee Voorkeur ruderale tereinen Nee Nee Natte tot vochtige, matig voedselrijke bodem Zoveel mogelijk met rust laten, niet vaak maaien Maximaal 1x per jaar maaien Schuilgelegenheden (vereisten) Specifieke schuilgelegenheden Lichaamsgrootte als indicatie actieradius Formaat bij in millimeters Overig (kenmerken) Mogelijkheid voorkomen in stedelijk gebied Solitair/sociaal/eusociaal Overige kenmerken Geen 5-6 mm Ja Solitair Koekoeksbij bij groefbijen Geen 5-7 mm Ja Solitair Geen Geen 8-9 mm Ja Onbekend Koekoeksbij bij bonte viltbij jaargang 73 april 2017 nummer 04 41

5 Drie hoofdgroepen in bijenbeheer De Bijenwijzer laat zien dat er drie hoofdgroepen bijen kunnen worden onderscheiden die elk (deels) een verschillende beheeraanpak vereisen: 1. polylectische bijen: foerageren op een breed spectrum aan planten; 2. oligolectische bijen: gespecialiseerd op een of enkele nauw verwante soorten; 3. parasitaire koekoeksbijen: eitjes en larven ontwikkelen zich in het nest van een andere bijensoort. Voor de groep polylectische bijen is het van belang ervoor te zorgen dat van half maart tot begin oktober bloeiende planten aanwezig zijn. Als er dan ook nestgelegenheid in de directe omgeving aanwezig is, kan dat tot een grote verscheidenheid aan polylectische bijen leiden (Koster, 2000). Oligolectische bijen stellen hogere eisen aan hun leefgebied. Planten waarop de bijen zijn gespecialiseerd, moeten aanwezig zijn, in stand gehouden worden en mogen niet voor of tijdens de bloei in hun ontwikkeling gestoord worden omdat de bijen dan direct zullen verdwijnen. De koekoeksbijen zijn voor hun directe levensbehoefte niet afhankelijk van bepaalde nestplaatsen of van specifiek stuifmeel. Dit omdat hun nakomelingen parasiteren op het verzamelde stuifmeel en de nakomelingen van andere bijen. Wel hebben zij de nectar van bloeiende planten nodig en zijn zij uiteraard afhankelijk van de gastheerbij. voldoende nestelmogelijkheden beschikbaar. Andere eisen zijn echter schaars en daardoor een randvoorwaarde voor de aanwezigheid van een soort. Dit geldt met name als er één specifieke drachtplant aanwezig moet zijn. Een mooi voorbeeld is de heggenrankbij. Naast heggenrank stelt deze bijensoort weinig strenge eisen. Plant je heggerank en komt de heggerankbij binnen een straal van een paar kilometer voor, dan is succes gegarandeerd. Dit voorbeeld maakt duidelijk dat het belangrijk is om de randvoorwaarden van (potentieel) aanwezige bijensoorten inzichtelijk te hebben. Op die manier kun je gericht aan de slag om aan de benodigde voorwaarden te voldoen. Verder krijg je met inzicht in de randvoorwaarden van bijensoorten in combinatie met inzicht in de eigenschappen van het gebied, in beeld waar je met weinig middelen iets extra s kunt doen en gemakkelijk resultaat kunt boeken. Ga (met de Bijenwijzer) op zoek naar de quick wins! Benader stedelijk, agrarisch en natuurgebied verschillend Stedelijk gebied heeft vaak een hoge mate aan variatie aan groen- en stenige elementen, met een fijnmazige structuur en meer voedsel voor bijen dan in agrarisch gebied. In agrarisch gebied zijn vaak alleen de perceelranden en kleine landschapselementen (oevers, bermen, houtwallen, heggen, et cetera) van betekenis voor de bijen. De schaal en structuur zijn hier relatief groot. De strategie voor bijenvriendelijk beheer in de stad en in landelijk gebied is daarom verschillend, maar verschilt van plaats tot plaats. Een stad omgeven door waardevolle natuurgebieden vraagt een andere aanpak dan een stad omzoomd door grootschalig en intensief landelijk gebeid. Klein- en grootschalig landelijk gebied vragen ook elk hun eigen strategie (en maatregelen). Natuurgebieden 42 vakblad groen

6 herbergen soms zeldzamere soorten bijen. Beheer- en inrichtingsmaatregelen kunnen hierop worden afgestemd. De Bijenwijzer is een nuttig hulpmiddel om de passende strategie (en daaraan gekoppelde maatregelen) per gebied vast te stellen. Kennisontwikkeling blijft nodig Bij de ontwikkeling van de Bijenwijzer is gebleken dat er van sommige bijensoorten nog steeds zeer weinig bekend is over hun voorkomen en habitateisen. Voor deze soorten geldt dat bijenbeheer vooralsnog alleen generiek kan worden toegepast. Hier is de analogie met vleermuizen toepasselijk. Een aantal jaren geleden was er over vleermuizen nog slechts weinig bekend, maar men wist wel een aantal algemene vuistregels voor vleermuizen, zoals het toepassen van lijnvormige elementen. Tegenwoordig zijn vleermuisvriendelijke maatregelen geheel toegespitst op de verschillende vleermuizensoorten. Voor bijensoorten kan dit in de toekomst ook zo gaan werken. Hiervoor is nader onderzoek en kennisontwikkeling noodzakelijk. En nu aan de slag! De Bijenwijzer biedt handvatten aan beheerders, ecologen en beleidsmakers voor effectief bijenbeheer. Dit kan op kleine schaal in een dorp of stad, maar ook op regionaal of provinciaal niveau. Het volgende stappenplan wordt aanbevolen bij het gebruik van de Bijenwijzer: 1 Stel het plangebied vast: waar wil je inzetten op bijenvriendelijk beheer? 2 Bepaal de aanwezige en potentieel aanwezige bijensoorten in het plangebied aan de hand van verspreiding en vliegafstand (in de Bijenwijzer). 3 Stel de randvoorwaarden vast: in hoeverre hebben de relevante bijensoorten specifieke habitateisen? 4 Bepaal de focus en ambitie: op welke bijen wil je het beheer of de inrichting toespitsen. Kies je voor soorten die je vrij gemakkelijk faciliteren of ga je voor de soorten die een aantal extra s vragen? 5 Breng waar nodig in beeld of bijensoorten (en met name de zeldzamere) daadwerkelijk voorkomen (monitoring). 6 Implementatie: pas de vereiste (soortspecifieke) beheer- en inrichtingsmaatregelen toe (in combinatie met algemene richtlijnen zie kader 2) voor bijenbeheer op maat. Stel het plangebied vast en breng een veldbezoek Bepaal aanwezige en potentiële bijensoorten Stel randvoorwaarden (habitateisen) vast Bepaal ambitie en focus: op welke bijen ga je je richten? Voor meer info Carolien Wegstapel (Tauw bv) carolien.wegstapel@tauw.com Pim de Kwaadsteniet (Tauw bv) pim.dekwaadsteniet@tauw.com Malou van der Sluis (Advident) m.vandersluis@uu.nl Matthijs Timmermans (Advident) t.m.timmermans@students.uu.nl Bronnen: 1. De Kwaadsteniet, P.I.M., C.A. Wegstapel & W. Kuster Bijenvriendelijke bermen met gesloten beurs. Vakblad, januari Koster, A. (2000). Wilde bijen in het stedelijk groen; een evaluatie van het ecologisch groenbeheer (No. 48, p. 200). Alterra 3. Peeters, T. M., Nieuwenhuijsen, H., Smit, J., Van der Meer, F., Raemakers, I. P., Heitmans, W. R. B., & Roos, M. (2012). De Nederlandse bijen (No. 11). Naturalis Biodiversity Center & European Invertebrate Survey. Implementeer (soort- en gebiedspecifieke) beheer- en inrichtingsmaatregelen Monitor aanwezige bijensoorten Toepassing van de Bijenwijzer leidt tot effectiever beheer. Door realisatie van de juiste bloemen (voedsel) en structuurelementen (nestel/schuilgelegenheid) en meer variatie op kleine schaal kan op maat gewerkt worden aan verbetering van het leefgebied van bijen. Zo kan een stimulans gegeven worden aan de bijenpopulaties. Werken aan gezonde bijenpopulaties betekent werken aan een duurzame toekomst, zowel voor biodiversiteit, voedselvoorziening en beleefbaarheid van zowel het stedelijk als landelijk gebied. We nodigen iedereen van harte uit om samen met ons met de Bijenwijzer aan de slag te gaan en deze toe te passen in jouw regio, stad of dorp. Wie doet mee? jaargang 73 april 2017 nummer 04 43