Onderzoek naar taalkundeonderwijs: geloof en empirie
|
|
- Silke Jonker
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Onderzoek naar taalkundeonderwijs: geloof en empirie Abstract In this contribution two main approaches of language research are described: based on religious convictions, and based on empirical data. If we broaden the perspective of doing research, this seems to be a false dilemma. We try to meet the gap, in the light of three chronological episodes. After the communicative turn in mother-tongue education forty years ago, there has been only a weak position of language awareness in the curriculum. Research requires a distinction between an instrumental, functional approach to language teaching and a non-instrumental, cultural approach. Attempts to introduce modern linguistics in and of itself into secondary education were mostly based on beliefs and had only a minimal impact on school teaching. Given linguists and educators joint commitment of the importance of linguistics in mother-tongue education, this state of the art is surprising. Linguists and language teachers need to get more involved in the institutional and classroom change, with arguments from both conceptual and empirical sources. Voortgezet onderwijs, taalkundeonderwijs, grammaticaonderwijs, niet-instrumentele benadering, empirische evidentie, implementatie, communicatief paradigma, vakdidactiek 1. Inleiding Taalkunde is een van de meest bediscussieerde domeinen van het schoolvak Nederlands. Naar dit complexe en controversiële vakonderdeel is, paradoxaal genoeg, heel weinig empirisch onderzoek gedaan (Bonset & Hoogeveen 2010). De stand van zaken is derhalve: veel geloofsovertuigingen, weinig empirische gegevens (Bonset 2011). Toch zijn er wel degelijk ontwikkelingen te constateren, wanneer de kijk op onderzoek wordt verbreed. Thema in de werkwijzen van onderzoek naar taalkundeonderwijs was in de afgelopen veertig jaar vooral de tegenstelling tussen geloof en behoefte aan empirie. Een typerend citaat in dat opzicht is van Griffioen (1972) in zijn artikel Grammatica in het vwo?, in reactie op het artikel Taalkunde bij het vwo? van Van den Toorn (1972): Hij (= Van den Toorn; HH) gelooft, dat hij zijn geloof tegenover mijn geloof stelt en daarmee is aangegeven, dat wij op twee verschillende golflengtes uitzenden. Ik geloof namelijk niets totdat door middel van empirisch onderzoek iets is vastgesteld. Niet voor niets staat er een vraagteken in de titel van mijn artikel. Dit is in feite een vals dilemma. Er worden slechts twee alternatieven op ongelijke wijze overwogen, vanuit het verlangen objectiviteit te bereiken door deskundige overtuiging en interpretatie te verdringen. Veel inzichten uit conceptuele beschouwingen hebben richting gegeven aan empirisch onderzoek. Voor een goed begrip Neerlandistiek in beeld Onder redactie van Theo Janssen & Ton van Strien. Amsterdam, Stichting Neerlandistiek VU & Münster, Nodus Publikationen
2 264 dienen naast de onderzoeksmethoden twee benaderingen van taalkundeonderwijs te worden onderscheiden. Bij de instrumentele benadering (traditionele grammatica en alternatieven daarvoor) past empirisch onderzoek, omdat de hoofdvraag is in hoeverre grammatica een effectief middel tot iets anders is. Het gaat hier om taalkundeonderwijs als middel tot vergroting van de taalvaardigheid. De benadering is weliswaar instrumenteel, maar leerlingen moeten wel zelf het beoogde verband tussen taalkennis en taalgebruik leggen. Dat maakt de positie in het taalonderwijs kwetsbaar. Onderzoek is hier in de eerste plaats onderwijskundig, (taal)didactisch van aard, en gericht op effect. Bij de niet-instrumentele benadering (taalkunde als culturele vorming, vooral in de bovenbouw) ligt het accent veel meer op de ontwikkeling en uitvoering van lessen over taalkundige onderwerpen als taalverwerving en taalverandering, als cultureel waardevol doel in zich. De ingang is hier disciplinair, taalwetenschappelijk, en de empirische bewijslast is minder groot. Relevant met het oog op de culturele vorming is wel of de leerstof leerbaar en interessant is voor de leerlingen, en onderwijsbaar door docenten. Onderzoekstechnisch gaat het hier meestal om de ontwikkeling van ideeën en concepten, wetenschappelijk correct, literatuurstudie met voorbeelden en didactiseringsvoorstellen, soms ook in praktijk gebracht. Resultaten zijn vooral te vinden in leerplanvoorstellen en ontwikkeling van leermateriaal om geïmplementeerd te worden in het onderwijs, zo mogelijk in samenwerking met docenten in het veld. Behoorlijk top-down allemaal. We kunnen aldus een indeling maken van het onderzoek in de afgelopen veertig jaar, naar onderwijsdoelstelling, onderzoeksmethode en inventarisatie. 1. Instrumenteel/empirisch. Geïnventariseerd in Bonset & Hoogeveen (2010). 2. Instrumenteel/niet-empirisch. Niet geïnventariseerd. 3. Niet-instrumenteel/empirisch. Geïnventariseerd in Bonset & Hoogeveen (2010). 4. Niet-instrumenteel/niet-empirisch. Niet geïnventariseerd. Onder onderzoek naar taalkundeonderwijs versta ik hier derhalve zowel empirisch onderzoek (case-studies, enquêtes, interviews, experimenteel onderzoek) als nietempirische, conceptuele bijdragen (literatuuronderzoek, historisch onderzoek, theoretische en/of beschouwende publicaties). Ik zal mij hier vooral op de niet-geïnventariseerde onderzoeksactiviteiten richten. Dat betekent onderzoek in ruime zin : op basis van empirie én op basis van theorie en/of ervaring. De opbouw is chronologisch aan de hand van drie cruciale perioden in de afgelopen veertig jaar: het begin van de jaren zeventig ( ), de jaren negentig ( ), en de jaren tien ( ). De dichotomie tussen geloof en empirie vormt daarbij de rode draad, met als resultaat enkele (nog) niet beantwoorde relevante onderzoeksvragen. Daarmee zal ik dan ook eindigen.
3 Onderzoek naar taalkundeonderwijs: geloof en empirie Materiaal De beste bronnen met betrekking tot het empirisch onderzoek naar taalkundeonderwijs vanaf 1969 zijn de mede onder auspiciën van de SLO (Nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling) ontwikkelde inventarisaties, waarvan de meest recente het uitgangspunt is: Bonset & Hoogeveen (2010). Onder de noemer taalbeschouwing worden hier onderscheiden: het traditionele grammaticaonderwijs, alternatieven daarvoor, en taalkunde voor de bovenbouw. Het betreft uitsluitend empirisch onderzoek naar zowel de instrumentele als de niet-instrumentele benadering. Deze inventarisaties van empirisch onderzoek geven hiermee niet een volledig beeld van onderzoek in ruime zin. Daartoe behoren ook de onderbouwde uiteenzettingen, beschouwingen, betogen en een enkel wetenschappelijk onderzoek waarin voorstellen worden gedaan voor onderwijs, vaak al vertaald in (suggesties voor) concreet onderwijsmateriaal. Voor deze categorie vormen vooral de volgende publicaties belangrijke bronnen: Hulshof (1975; 1986; 1991; 2002; 2010; 2011), Hulshof & Hendrix (1993; 1999; 2010), Tol-Verkuyl (2001), Hulshof & Coppen (2011). 3. Onderzoek in drie perioden 3.1 Eerste periode ( ): geloof versus empirie ter discussie Het jaartal 1969 wordt in de literatuur aangemerkt als het begin van een nieuw tijdperk in het denken en de discussies over het onderwijs Nederlands in het voortgezet onderwijs. Deze didactische vernieuwing wordt getypeerd als de opkomst van een communicatief paradigma : taalonderwijs dient vooral communicatieonderwijs te zijn, in plaats van onderwijs dat gericht is op de formeel-grammaticale aspecten van taal. Dit is een internationale trend in het taalonderwijs (Hulshof 2011). Een dergelijke ontwikkeling heeft ook gevolgen gehad voor het onderzoek naar het onderwijs Nederlands in het algemeen en naar taalkundeonderwijs als onderdeel van het schoolvak Nederlands in het bijzonder. In deze periode was er een zekere vernieuwingsdrang onder invloed van Chomsky s transformationeel-generatieve grammatica (TGG) te constateren. In 1971 en 1975 verschenen twee schoolboeken op TG-grondslag, niet berustend op empirisch onderzoek, wel op kleinschalige experimenten op school, vanuit het idee dat met de Chomskyaanse taalkunde iets te verbeteren zou zijn in het taalonderwijs. Het is bij deze twee schoolboeken gebleven, zonder onderzoeksmatige aandacht achteraf. In 1975 verscheen de bundel TGG in artikelen (Hulshof 1975), met behalve een taalwetenschappelijke ook een taaldidactische afdeling, waarin de op dat moment belangrijkste artikelen waren samengebracht aangaande de vertaalslag. Zo ook een betoog van Schultink (1969): een gefundeerd pleidooi voor een meer taalwetenschappelijke benadering van taalonderwijs in het voortgezet onderwijs.
4 266 In de eerste helft van de jaren zeventig ontstond mede naar aanleiding van dit pleidooi discussie over de vraag of en zo ja welke vorm van taalkunde in het vwo moest worden ingevoerd. Die tussen Vos (1969) en Kraak (1970) was in feite de eerste discussie tussen een leraar en een taalkundige. Vos zag de taalwetenschap als obscuur, autistisch, metafysisch en irreëel. Hij vroeg om onderzoek en een nauwkeurige omschrijving van de doelstellingen van het moedertaalonderwijs. Kraak weerlegde de bezwaren van Vos, vooral op basis van de recente Chomskyaanse ontwikkelingen in de taalwetenschap. In 1971 en 1972 vond er een tweede discussie plaats tussen een leraar/vakdidacticus en een taalkundige, namelijk die tussen Griffioen en Van den Toorn. Weer leek het een kwestie van empirische evidentie tegenover het geloof in de taalkunde als onderdeel van het taalonderwijs. Volgens Griffioen (1971) moest nog empirisch getoetst worden of een passief verworven inzicht zou leiden tot een actieve taalbeheersing. Van den Toorn (1972) meende dat er in deze kwesties weinig of niets exact te staven of te bewijzen valt en stelde zijn geloof tegenover dat van Griffioen. Als reactie volgde Griffioens roep om onderzoek, onder meer naar de mogelijkheden van de transformationeel-generatieve grammatica. Er werd geen gehoor aan gegeven, ofschoon er hier en daar wel geëxperimenteerd werd. Kortom, bij gebrek aan systematisch onderzoek discussieerden leraren en taalkundigen begin jaren zeventig met elkaar, elk vanuit de eigen stellingen. De kloof was groter dan ooit. Goede bedoelingen en vaste overtuigingen waren er genoeg, empirische evidentie ontbrak, ook bij het volgende initiatief. De taalkundige Klooster (1975) stelde dat het aan de Universiteit van Amsterdam ontwikkelde schoolboek Je weet niet wat je weet (Van Dort-Slijper, Klooster & Luif 1975) geschreven was vanuit de overtuiging dat het door de bevordering van een taalbeschouwelijke attitude mogelijk zou zijn het vermogen te ontwikkelen de intuïtieve kennis van de eigen taal te expliciteren. Ook hier bleef het bij rationeel gissen ( vanuit de overtuiging, het ziet ernaar uit, lijkt gerechtvaardigd ) met betrekking tot de relatie tussen de persoonlijke werkgrammatica in het hoofd en de didactische grammatica, in dit geval op basis van de transformationeel-generatieve grammatica. Praten in je eigen taal over je eigen taal is zowel expliciteringsniveau in het taalonderwijs als doel van het taalkundeonderwijs. Het abstracte besef van de taalstructuur is dan niet alleen een methodologisch, maar ook een didactisch prerequisiet (Klooster 1975: 186). Dat riep een terechte reactie op uit de hoek van de taalkundedidactiek. Batelaan & Van der Leek (1976) richtten zich op het uitgaan van taalintuïties van leerlingen in het taalonderwijs. Daarvoor was volgens hen heel wat meer nodig dan de gebrekkige onderwijskundige intuïties op grond waarvan Je weet niet wat je weet bruikbaar materiaal verschafte. Een relevant onderzoeksonderwerp, waaraan geen vervolg werd gegeven. De TGG heeft uiteindelijk weinig invloed gehad op het onderwijs Nederlands en bleef alleen tot de universiteit beperkt.
5 Onderzoek naar taalkundeonderwijs: geloof en empirie Tweede periode ( ): het geloof empirisch onderzocht Deze periode begint met een uitgebreide documentanalyse van Van Gelderen (1988) en een artikelenserie van Hendrix & Hulshof (1988a, 1988b, 1989, 1991, 1993). Van Gelderen ging na welke alternatieve buitenlandse en Nederlandse lesprogramma s voor de onderbouw er bestonden ter vervanging van het traditionele grammaticaonderwijs. Alternatieven waren er genoeg, ofschoon er in Nederland weinig tot niets mee gedaan is. Wel was er nog een onderzoek naar de effecten van een cursus probleemgericht grammaticaonderwijs op de schrijfvaardigheid (Schuurs 1990), waarbij maar weinig effecten gevonden werden. Daarmee eindigde in feite dit soort onderzoek, nu de verwachting van alternatief grammaticaonderwijs op de proef gesteld was. Voor de onderwijspraktijk maakte het echter weinig uit. Gericht op de bovenbouw schetsten Hulshof & Hendrix (1988, 1989, 1991, 1993) de mogelijkheden van taalbeschouwing als (taal)culturele vorming in vier artikelen met uitgewerkte onderwijsvoorbeelden. In 1991 verscheen in dat kader het themanummer Taalkunde in het voortgezet onderwijs (Hulshof 1991) van Levende Talen, met bijdragen van taalkundigen die allen pleitten voor invoering van het vakonderdeel taalkunde in het schoolvak Nederlands. Het betrof geen empirisch onderzoek, maar wel richtinggevende voorzetten daartoe. In de periode werkte de Commissie Vernieuwing Eindexamen-programma s Nederlands havo en vwo (CVEN) onder andere aan een plan om iets met taalkunde in het examen Nederlands te doen. Daartoe werd vooral de toen beschikbare, niet-empirisch verkregen informatie gebruikt ter onderbouwing (Van Paassen e.a., red. 1984; Lammers, red. 1984, vier artikelen van Hendrix & Hulshof ). Toch werd er ook wel enig empirisch verkregen materiaal benut, zoals het behoeftenonderzoek naar de inhoud van de examens Nederlands voor havo en vwo (De Glopper & Van Schooten 1990) en de gesprekken van de CVEN met twaalf taalkundigen die een preadvies formuleerden (CVEN 1991). Bij de behoeftenpeiling ging het met behulp van schriftelijke vragenlijsten om acht verschillende populaties: havo-abituriënten, vwo-abituriënten, docenten hbo, docenten wo, werkgevers, ontwikkelde Nederlanders, havo-docenten Nederlands, vwo-docenten Nederlands. Voor de specifieke onderdelen uit de taalkunde (kort uitgelegd voor de ondervraagden) gold heel duidelijk dat onbekend onbemind maakt. Zo kwam psycholinguïstiek bijna op de laatste plaats. De onderzoeksresultaten gaven geen eensluidend antwoord op de vraag of taalbeschouwing, opgevat als kennis over taal en taalgebruik, als vakonderdeel in de examenprogramma s opgenomen zou moeten worden. De taalkundigen waren daar veel stelliger over: taalkunde hoorde in het examen Nederlands thuis. Hierbij aansluitend stelde de CVEN uiteindelijk een experiment voor met taalkunde in het schoolonderzoek én een onderzoek ter evaluatie daarvan. Dat leidde tot discussie over de relatie tussen neerlandistiek, moedertaalonderwijs, vakdidactiek en onderzoek (Braet 1992 en Bonset 1993).
6 268 Het onderzoeksvoorstel van de CVEN werd enkele jaren daarna opgepakt door Hendrix (1997) met een promotieonderzoek in Nijmegen. Hij maakte in een effectonderzoek de vertaalslag van de wetenschappelijke taalkunde naar de taalkunde in het schoolvak Nederlands. In een quasi-experimenteel onderzoek operationaliseerde hij het concept taalkundige vermogens in onderwijs en toetsing, met behulp van ontwikkeld onderwijsmateriaal. Uit zijn experiment met leerlingen uit 5-vwo bleek dat het heel wel mogelijk was het CVEN-concept voor taalculturele vorming in het voortgezet onderwijs te operationaliseren, te didactiseren en te toetsen. Bovendien bleken leerlingen en docenten positief te staan tegenover dit vakonderdeel. Daarmee werd aannemelijk dat alle eerdere beschouwingen ook empirische evidentie hadden, ofschoon het nog ruim zes jaar zou duren voordat het ministerie de mogelijkheid schiep voor (facultatief) taalkundeonderwijs. Als gevolg daarvan werd in samenspraak met het veld door de universiteiten van Groningen en Leiden lesmateriaal ontwikkeld. Dat is de start van de derde periode. 3.3 Derde periode ( ): geloof en empirie in balans Taalkunde voor de tweede fase van het vwo (Hulshof, Rietmeijer, & Verhagen 2006) was het eerste schoolboek voor taalkunde in de bovenbouw. Het werd vanuit de universiteit ontwikkeld en grote delen van de inhoud werden tevoren op school getest. Ook hier zou onderzoek naar de implementatie van dit schoolboek en naar het effect ervan voor het schoolexamen gewenst zijn, maar evenals in het geval van de methode Je weet niet wat je weet uit de jaren zeventig is dat kennelijk niet aan de orde. Na de positieve resultaten van Hendrix (1997) vond er geen onderzoek meer plaats. In de afgelopen veertig jaar heeft het taalkundig onderzoek tot een beter begrip van taal geleid. Toch blijft dat grotendeels tot de universiteit beperkt. Het tij lijkt nu te keren, maar taalkundigen kunnen het niet alleen. Vakdidactici, onderwijskundigen en leraren zullen er ook bij betrokken moeten worden. Anders zal er van enige vorm van implementatie geen sprake zijn. Dat is ook internationaal de boodschap. In 2010 verscheen Linguistics at school (Denham & Lobeck, red. 2010), dat in ruim twintig bijdragen een Anglo-Amerikaanse state of the art biedt van taalkunde in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Deze publicatie is als voorbeeld belangrijk in twee opzichten: vanuit het oogpunt van de relatie tussen vakwetenschap en schoolvak, en als verzameling van ideeën over en ervaringen met de implementatie van taalkunde in het onderwijs (Hulshof 2011). Wat dat laatste betreft, worden drie verschillende benaderingen besproken, die ik hierna voor de Nederlandse situatie heb ingevuld. De eerste, top-down benadering wil meestal zeggen dat universitaire taalkundigen met ideeën komen voor het taalkundeonderwijs op school. De TG-methodes in de jaren zeventig zijn daar voorbeelden van geweest. Ook in Taalkunde en het schoolvak Nederlands (Hulshof & Hendrix, red. 2010) behoren maar liefst acht van de
7 Onderzoek naar taalkundeonderwijs: geloof en empirie 269 elf bijdragen tot deze benadering: theoretische beschouwingen, discussiebijdragen en suggesties voor en hypotheses over de onderwijspraktijk. De tweede, bottom-up benadering, is de meest realistische en succesvolle. Hier werken taalkundigen in partnership samen met docenten en geven zelf ook lessen op school. In tegenstelling tot de VS, Australië en Engeland, ontbreken deze samenwerkingsprojecten vooralsnog in Nederland (Hulshof & Hendrix, red. 2010). Tammenga-Helmantel (2010) hield een pleidooi voor samenwerking van docenten, didactici en taalkundigen. Bonset (2011) zag dit als de zoveelste geloofsovertuiging. Weer een discussie tussen taalkunde en didactiek met een impasse als resultaat. De derde implementatiebenadering betreft de stemmen uit de praktijk. Docenten proberen hier zelf iets uit, waarbij uiteraard de visie op het vak en de aanwezige kennis een grote rol spelen. Ook heel praktische zaken als: is er geschikt materiaal aanwezig, is er ruimte in het bestaande programma, is er steun van de sectie en schoolleiding? In Taalkunde en het schoolvak Nederlands vallen slechts drie bijdragen onder deze noemer. De randvoorwaarden maken het de experimenterende leraar niet gemakkelijk. Eerder al onderzocht docent Nederlands Van Disseldorp (2009) de mogelijkheid om taalkunde aan te bieden in combinatie met schrijfvaardigheid dan wel met mondelinge taalvaardigheid. Het aanbieden van taalkunde met behulp van mondelinge taalvaardigheid bleek effectiever dan met behulp van schrijfvaardigheid als het gaat om het opnemen van kennis op de lange termijn. Leerlingen van 5 vwo gaven aan dat zij de eigen taal een aantrekkelijk onderwerp vonden om zich verder in te verdiepen. Deskundigen stellen dat een eclectische benadering, een combinatie van topdown en bottom-up, het meest kansrijk is. Een goed voorbeeld daarvan is het nog lopende onderzoek van Van der Aalsvoort aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij onderzoekt in haar project ( ) de geschiedenis van de introductie van taalkunde in het voortgezet onderwijs, en wat scholen in de praktijk met dit vakonderdeel doen nu het in het schoolexamen kan worden opgenomen. Dit onderzoek naar genese en praktijk verloopt langs drie lijnen: (1) interviews met deskundigen, (2) documentanalyse, (3) empirisch onderzoek (casestudies in de onderwijspraktijk). Een dergelijke methode vormt een goede basis voor onderzoek naar taalkundeonderwijs. Een meervoudig perspectief (triangulatie) toegepast in kwalitatief onderzoek vergroot de validiteit ervan. Niet alleen het perspectief, het conceptuele kader van de onderzoeker is belangrijk, maar ook de onderwijspraktijk. 'Geloof' en empirie komen dan in balans. 4. Besluit en desiderata Na 1970 zijn de neerlandistiek en het moedertaalonderwijs aanvankelijk uit elkaar gegroeid. In 1992 sprak Braet van een nieuw begin met betrekking tot die relatie (Braet 1992). Nu, weer twintig jaar later, zitten we nog steeds in die beginfase. Welschen (1986) evalueerde het universitaire vakdidactisch onderzoek en pro-
8 270 beerde de impasse bloot te leggen, maar ook in de kwart eeuw daarna is er niet zoveel gebeurd. Er is nu sporadisch enige verbetering te bespeuren, waarbij nog steeds veel afhangt van het eigen initiatief, zeker in relatie tot de vakwetenschap. De gevolgen zijn navenant. Zo is het opvallend dat in het tijdschrift Nederlandse taalkunde (vanaf 1996) aandacht voor een dergelijk onderwerp volledig ontbreekt. Een positieve uitzondering is Janssen (2003). Daarnaast is er wildgroei in de aandacht voor taalkunde in schoolboeken Nederlands, zoals Nieuw Nederlands (Steenbergen e.a. 2008). We hebben dringend behoefte aan bruggenbouwers en aandacht voor vakdidactiek in masterprogramma s taalkunde (Hulshof 2011). Dan kan de discussie gevoed worden door een uitwisseling van ideeën en experimenten, door onderzoek dus. Ik eindig daarom met het noemen van enkele desiderata ten aanzien van onderzoeksonderwerpen. De rol van taalkundige concepten binnen de heersende opvatting over communicatief taalonderwijs. Een doorlopende leerlijn voor grammatica en taalkunde in het voortgezet onderwijs. Samenwerkingsprojecten van taalkundigen, toetsdeskundigen en docenten Nederlands met betrekking tot de implementatie van taalkunde op school. Evaluatieonderzoek naar het onderwijsaanbod en de gerealiseerde facultatieve schoolexamens Taalkunde. Internationaal-vergelijkend onderzoek naar taalkunde in het voortgezet onderwijs. Literatuur Batelaan, Pieter H.S. & Frederiek C. van der Leek (1976). Taalintuïties in het onderwijs of het tekort van onderwijsintuïties. Levende Talen 317, Bonset, Helge (1993). Neerlandistiek en moedertaaldidactiek: blijvende relatieellende?. De nieuwe taalgids 86.1, Bonset, Helge (2011). Taalkundeonderwijs: veel geloof, weinig empirie. Levende Talen Magazine 98.2, Bonset, Helge & Mariëtte Hoogeveen (2010). Taalbeschouwing. Een inventarisatie van empirisch onderzoek in basis- en voortgezet onderwijs. Enschede: SLO. Braet, Antoine (1992). Neerlandistiek en moedertaalonderwijs: een nieuw begin?. De nieuwe taalgids 85.3, CVEN (1991). Het CVEN-rapport: Eindverslag van de Commissie Vernieuwing Eindexamenprogramma s Nederlandse taal en letterkunde v.w.o. en h.a.v.o. Den Haag: SDU Uitgevers.
9 Onderzoek naar taalkundeonderwijs: geloof en empirie 271 Denham, Kristin & Anne Lobeck (2010). Linguistics at school. Language awareness in primary and secondary education. Cambridge: Cambridge University Press. Disseldorp, Jessica van (2009). Taalverandering in plaats van zeehondjes: taalkundeonderwijs met behulp van de taalvaardigheden. Levende Talen Tijdschrift 10.1, Dort-Slijper, Marjolein K. van; Wim G. Klooster & Jan H.J. Luif (1975). Je weet niet wat je weet. Deel 1. Culemborg: Educaboek. Gelderen, Amos van (1988). Taalbeschouwing, wat is dat? Amsterdam: SCO. Glopper, Kees de & Erik van Schooten (1990). De inhoud van de examens Nederlands voor havo en vwo. Amsterdam: SCO. Griffioen, Jan (1971, 1972). Grammatica in het vwo?. Levende Talen 274, Levende Talen 289, Hendrix, Ton (1997). Taalkunde getoetst. De validatie van een vakonderdeel taalkunde in het schoolvak Nederlands. Dissertatie Katholieke Universiteit Nijmegen. Hendrix, Ton & (1988a, b, 1989). Taalbeschouwing als (taal)culturele vorming I-III. Levende Talen 427, 2-7, 74-82; Levende Talen 439, Hendrix, Ton & (1999). Op taalkunde afgestemd. Algemene vaardigheden en vakspecifieke leerstof. Het geval Nederlands. Levende Talen 537, Hulshof, Hans (red.) (1975). Transformationeel-generatieve grammatica in artikelen. Groningen: H.D. Tjeenk Willink. Hulshof, Hans (1986). Grammatica in het onderwijs Nederlands. Taalkunde, grammatica-onderwijs en Levende Talen in de periode Levende Talen 411, Hulshof, Hans (red.) (1991). Taalkunde in het voortgezet onderwijs. Themanummer Levende Talen. Hulshof, Hans (2002). Vormen van taalkennis. Over grammatica, taalbeschouwing en taalkundige vorming in het onderwijs Nederlands. Oratie Universiteit Leiden. Hulshof, Hans; Maaike Rietmeijer & Arie Verhagen (2006). Taalkunde voor de tweede fase van het vwo. Amsterdam: Amsterdam University Press. Hulshof, Hans (2011). Taalkunde op school, hier en daar na veertig jaar. Afscheidscollege Universiteit Leiden. Hulshof, Hans & Peter-Arno Coppen (2011). Na veertig jaar eindelijk voet aan de grond? De strijd voor taalkunde in het schoolvak Nederlands. In: J. Daniëls, A. Hoeflaak & E. Kwakernaak (red.). Honderd jaar Levende Talen. Verleden en toekomst van het talenonderwijs. Amsterdam: VLLT, Hulshof, Hans & Ton Hendrix (1991). Van taalbeschouwing naar taalkunde. Omgaan met taalkundige onderwerpen in het vwo. Levende Talen 461, Hulshof, Hans & Ton Hendrix (1993). Taalkunde in het voortgezet onderwijs. Een verwarde discussie verhelderd. Forum der Letteren 34.3, Hulshof, Hans & Ton Hendrix (red.) (2010). Taalkunde en het schoolvak Nederlands. Amsterdam: VLLT.
10 272 Janssen, Theo A.J.M. (2003). Inspirerend Nederlands? Een pleidooi voor doorstroom van kennis over taal. Nederlandse Taalkunde 9.4, Klooster, Wim G. (1975). Je weet niet wat je weet. Een verantwoording. Spektator 4.4, Kraak, Albert (1970). Obskure taalwetenschap en obskurantisme. Met Naschrift R. Vos. Levende Talen 264, Lammers, Henk e.a. (red.) (1984). Taalbeschouwing ter discussie. Enschede: SLO. Paassen, Willem van; Gert Rijlaarsdam & Frans Zwitserlood (red.) (1984). Taalbeschouwing voor gevorderden. Den Bosch: Malmberg. Schultink, Henk (1969). Taalwetenschap en school. In: A.J.S. van Dam (red.), Onderwijs en wetenschap. De school vraagt aan de wetenschap. Gorinchem: J. Noorduijn, Schuurs, Uriël (1990). Leren schrijven voor lezers. Het effect van drie vormen van probleemgericht schrijfonderwijs op de zinsbouwvaardigheid. Dissertatie Universiteit Twente. Steenbergen, Wim; e.a. (2008). Nieuw Nederlands 5/6 vwo. Groningen: Wolters- Noordhoff. Tammenga-Helmantel, Marjon (2010). Taalkunde in het voortgezet onderwijs: een breder perspectief. Levende Talen Magazine 97.7, Tol-Verkuyl, Eva M. (2001). Fundamenten voor taalbeschouwing. Een synthese van opvattingen over het gebruik van taalkundige kennis in het taalonderwijs. Dissertatie Katholieke Universiteit Nijmegen. Bussum: Coutinho. Toorn, Maarten C. van den (1972). Taalkunde bij het vwo?. Levende Talen 289, Vos, Roel (1969). Welke taalwetenschap in het moedertaalonderwijs?. Levende Talen 260, Welschen, Ad (1986). Vakdidactisch onderzoek na zeventien jaar; een plaatsbepaling. Spiegel 4 (extra nummer),
Na veertig jaar eindelijk voet aan de grond? De strijd voor taalkunde in het schoolvak Nederlands*
Na veertig jaar eindelijk voet aan de grond? De strijd voor taalkunde in het schoolvak Nederlands* Hans Hulshof en Peter-Arno Coppen De laatste helft van de twintigste eeuw wordt de taalwetenschap gedomineerd
Nadere informatieTaalkunde in het schoolvak Nederlands: wat hebben methodes ons te bieden?
VIERENTWINTIGSTE CONFERENTIE HET SCHOOLVAK NEDERLANDS Ronde 5 Maria van der Aalsvoort ILS, Radboud Universiteit Nijmegen Contact: m.vanderaalsvoort@ils.ru.nl Taalkunde in het schoolvak Nederlands: wat
Nadere informatieProgramma vakbijeenkomst Nederlands
2 Programma vakbijeenkomst Nederlands Onderwijsvernieuwing (Onderwijs 2032) Examenperikelen Meesterschapsteam Nederlands (vervolg Manifest Nederlands op school) Professionele leergemeenschap - leesvaardigheid
Nadere informatieWat heeft het schoolvak Nederlands te winnen bij taalkunde? Hans Hulshof Maaike Rietmeijer Arie Verhagen
Wat heeft het schoolvak Nederlands te winnen bij taalkunde? Hans Hulshof Maaike Rietmeijer Arie Verhagen Taalkunde? Taalculturele vorming? 2003: Taalkunde ter keuze in het eindexamen SLO: Naar onze mening
Nadere informatieAchtergrond onderzoeksvraag 1
Achtergrond onderzoeksvraag 1 1. Kerncurriculum en keuzedelen voor school en leerling Wij pleiten voor een vaste basis van kennis en vaardigheden die zich beperkt tot datgene wat alle leerlingen ten minste
Nadere informatieOpdrachtgever en begeleider: Dhr. J. Schilder, sectievoorzitter economie & M&O op het Baken Park Lyceum te Almere
Paper 1 Opdrachtgever en begeleider: Dhr. J. Schilder, sectievoorzitter economie & M&O op het Baken Park Lyceum te Almere Plan van aanpak profielproduct Inleiding Leerlingen die het vak M&O hebben gekozen
Nadere informatieEINDWERKSTUK Nederlandse taal & cultuur. Donald van Lidth de Jeude 3683028 21-06-2013 Begeleider: N. Corver
EINDWERKSTUK Nederlandse taal & cultuur Donald van Lidth de Jeude 3683028 21-06-2013 Begeleider: N. Corver Inhoudsopgave - SAMENVATTING (BLZ. 3) - INLEIDING (BLZ. 4) - THEORETISCH KADER (BLZ. 5) - PROBLEEMSTELLING
Nadere informatieLeren schrijven met peer response en instructie in genrekennis
Mariëtte Hoogeveen SLO, Enschede Contact: m.hoogeveen@slo.nl Leren schrijven met peer response en instructie in genrekennis 1. Problemen in de praktijk De schrijfvaardigheid van leerlingen in het basisonderwijs
Nadere informatieOverzicht curriculum VU
Overzicht curriculum VU Opbouw van de opleiding Ter realisatie van de gedefinieerde eindkwalificaties biedt de VU een daarbij passend samenhangend onderwijsprogramma aan. Het onderwijsprogramma bestaat
Nadere informatieStudiehadleiding. Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging
Studiehadleiding Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging Naam onderwijseenheid: Methoden en vaardigheden voor praktijkonderzoek Code onderwijseenheid: HBOMIGV015MV Jaar: Onderwijsperiode:
Nadere informatieRADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN
RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN Taalkunde in het schoolvak Nederlands Een onderzoek naar de geschiedenis en opvattingen over taalkunde in het schoolvak Nederlands en naar de behoeftes van scholieren, docenten
Nadere informatieDocentenhandleiding Onze moedertaal, onze onbewuste kennis
Docentenhandleiding Onze moedertaal, onze onbewuste kennis 1. Verantwoording 2. Didactische verantwoording 3. Uitvoering van de les 4. Geraadpleegde bronnen Verantwoording Deze les is ontwikkeld voor de
Nadere informatieAcademisch schrijven in voortgezet en hoger onderwijs: effectieve didactiek
wil niet alleen écht gekend worden als hij in verleiding wordt gebracht; diezelfde echtheid zoekt hij in de boeken. Gert Rijlaarsdam (a), Mariet Raedts (b) & Wilma van der Westen (c) (a) Universiteit van
Nadere informatieRonde 2. Syntaxis op een bont bedje van didactiek. 1. Inleiding
Ronde 2 Tim Neutelings & Jimmy van Rijt Fontys, Sittard Contact: t.neutelings@fontys.nl j.vanrijt@fontys.nl Syntaxis op een bont bedje van didactiek 1. Inleiding Kritiek op het zogenaamde grammaticaonderwijs
Nadere informatie*een inventarisatie van publicaties over empirisch onderzoek naar het volwassenenonderwijs
Het taalonderwijs Nederlands onderzocht Een inventarisatie van onderzoek naar NT2 onderwijs in de volwasseneneducatie in Nederland en Vlaanderen 1 Kader en inhoud van de opdracht De Nederlandse Taalunie
Nadere informatieNederlands: taalvarianten en het Koningslied (onderbouw)
Nederlands: taalvarianten en het Koningslied (onderbouw) Voor De reguliere les (naar Nieuw Nederlands 3 vwo, p. 158-159, 2014): Leerlingen uit de derde klas van havo krijgen uit hun schoolboek conceptuele
Nadere informatieKennisbasis Duits 8 juli 2009. 2. Taalkundige kennis
Kennisbasis Duits 8 juli 2009 Thema Categorie/kernconcept Omschrijving van de categorie / het kernconcept De student 1. Taalvaardigheden 1.1 De vaardigheden 1.1.1 beheerst de kijkvaardigheid en de luistervaardigheid
Nadere informatieVerslag van het Symposium 'Nut en Nadeel van Geschiedenisonderwijs: aanzetten voor een nieuw curriculum' 8 juni 2018 in Amsterdam
Verslag van het Symposium 'Nut en Nadeel van Geschiedenisonderwijs: aanzetten voor een nieuw curriculum' 8 juni 2018 in Amsterdam Aanleiding voor het symposium Onder de vlag van Curriculum.nu buigen in
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 9161 26 mei 2011 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 27 april 2011, nr. VO/289008, houdende
Nadere informatieLesson Study in de Lerarenopleiding RUG
1 Lesson Study in de Lerarenopleiding RUG Carien Bakker vakdidactica Nederlands c.h.w.bakker@rug.nl Charlotte Speekenbrink eerstegraadsdocente Nederlands (in opleiding) Marjolein Gielstra eerstegraadsdocente
Nadere informatieHet belang van leren programmeren
Het belang van leren programmeren Han van der Maas HL Psychologie UvA CSO Oefenweb.nl opzet Pleidooi voor programmeeronderwijs Ontwikkelingspsychologisch perspectief Non-formeel leren (examen) Program
Nadere informatieGebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les.
Gebruik van Engels door leerlingen tijdens de Engelse les. Een onderzoek op het Scala College 6-6-2011 Shera Gerber, Marit de Jong, Jacob de Ruiter, Sander Stolk en Femke Verdonk Inhoud Context... 2 Relevantie...
Nadere informatieBest wel leuk, om samen op die manier taal te beschouwen!
8. Taalbeschouwing 4. Kijken en luisteren We willen dus kijken en luisteren om vaardig met de eigen taal om te springen en om na te gaan welke taal in allerlei communicatiesituaties gebruikt wordt. Hoe
Nadere informatieTijdschrift voor Didactiek der B-wetenschappen 7 (1989) nr.1 79
Tijdschrift voor Didactiek der B-wetenschappen 7 (1989) nr.1 79 Boekbespreking Techniek in het natuurkunde-onderwijs M.J. de Vries, Uitg.: Technische Universiteit Eindhoven, 1988 Dissertatie, 278 p. De
Nadere informatieGenres als uitgangspunt voor lezen en schrijven in de onderbouw
Ronde 3 José van der Hoeven (a), Amos van Gelderen (b) & Kris Verbeeck (a) (a) KPC Groep (b) Kohnstamm Instituut; Hogeschool Rotterdam Contact: j.vdhoeven@kpcgroep.nl Genres als uitgangspunt voor lezen
Nadere informatieLezen om te schrijven en schrijven om te lezen; samenhang met behulp van de onderwijsleercyclus
Ronde 1 Bart van der Leeuw & Theun Meestringa Nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Contact: b.vanderleeuw@slo.nl t.meestringa@slo.nl Lezen om te schrijven en schrijven om te
Nadere informatieReactieformulier tussenproduct Curriculum.nu Kunst en Cultuur reactie conceptvisie
Reactieformulier tussenproduct Curriculum.nu Kunst en Cultuur reactie conceptvisie Negen ontwikkelteams, leraren en schoolleiders werken aan de actualisatie van het curriculum voor alle leerlingen in het
Nadere informatieVragen pas gepromoveerde
Vragen pas gepromoveerde dr. Maaike Vervoort Titel proefschrift: Kijk op de praktijk: rich media-cases in de lerarenopleiding Datum verdediging: 6 september 2013 Universiteit: Universiteit Twente * Kun
Nadere informatieRonde 6. Beter worden in schrijven gaat niet vanzelf. 1. Inleiding. 2. Het schrijfproces en de didactiek
Ronde 6 Bert de Vos APS Contact: b.devos@aps.nl Beter worden in schrijven gaat niet vanzelf 1. Inleiding De afgelopen jaren heeft een verschuiving plaatsgevonden naar meer communicatief en meer procesgericht
Nadere informatieHomo loquens en homo scribens op school
Homo loquens en homo scribens op school Hans Hulshof* 1 Inleiding* Er is meer dan eens beweerd dat de universitaire taalkundigen zich zeker tot ca. 1990 weinig gelegen hebben laten liggen aan het taalonderwijs
Nadere informatieLeren in het platte vlak: taalonderwijs van punten langs lijnen naar ruimte
10/5/10 1 Leren in het platte vlak: taalonderwijs van punten langs lijnen naar ruimte NDN-lenteconferentie 2010: Kwaliteitszorg voor taal door leerlijnen, Antwerpen, 7 mei 2010 Kees de Glopper Expertisecentrum
Nadere informatie21 e eeuwse vaardigheden inzetten in het voortgezet onderwijs. Maaike Rodenboog, SLO
21 e eeuwse vaardigheden inzetten in het voortgezet onderwijs Maaike Rodenboog, SLO m.rodenboog@slo.nl SLO, nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Onafhankelijke, niet-commerciële positie als
Nadere informatieTaalkunde op school, hier en daar na veertig jaar
Taalkunde op school, hier en daar na veertig jaar Rede uitgesproken door ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar in de Didactiek van het Nederlands, in het bijzonder in het voortgezet onderwijs
Nadere informatieProf.dr. H. Hulshof Taalkunde op school, hier en daar na veertig jaar
Prof.dr. H. Hulshof Taalkunde op school, hier en daar na veertig jaar Universiteit Leiden. Universiteit om te ontdekken. Taalkunde op school, hier en daar na veertig jaar Rede uitgesproken door Prof. dr.
Nadere informatieKenniskring leiderschap in onderwijs. Voorbeeld onderzoek in eigen organisatie
Kenniskring leiderschap in onderwijs Voorbeeld onderzoek in eigen organisatie Onderzoek doen Wie aanwezig? Wat wilt u weten? Beeld / gedachte / ervaring Praktijkonderzoek in de school = Onderzoek dat wordt
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds Gelet op artikel 7 van het Eindexamenbesluit v.w.o.- h.a.v.o.- m.a.v.o.- v.b.o.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 13602 25 juli 2011 Regeling van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 29 juni 2011, nr. VO/309740, houdende
Nadere informatieTaal moet je niet alleen gebruiken. De mogelijkheden van taalkunde in het voortgezet onderwijs
. Taalbeschouwing Ronde 4 Tim Neutelings Fontys Lerarenopleiding, Sittard Contact: t.neutelings@fontys.nl Taal moet je niet alleen gebruiken. De mogelijkheden van taalkunde in het voortgezet onderwijs
Nadere informatiePDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/79404
Nadere informatieExamenprogramma CKV havo en vwo. nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling
Examenprogramma CKV havo en vwo nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Examenprogramma CKV havo en vwo Concept 17 juni 2014 Examenprogramma CKV havo en vwo Concept Versie 17 juni 2014 Het eindexamen
Nadere informatieHypertekst schrijven en observerend leren als aanvullende didactiek 1
Ronde 2 Martine Braaksma & Gert Rijlaarsdam Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Contact: braaksma@uva.nl Hypertekst schrijven en observerend leren als aanvullende didactiek 1
Nadere informatieHANDLEIDING BACHELOR EINDWERKSTUK
Latijns-Amerika Studies (LAS) BA programma HANDLEIDING BACHELOR EINDWERKSTUK 2015-2016 Deze handleiding geeft een uitwerking van de bepalingen in de onderwijs- en examenregeling (bijlage B) voor het BA-eindwerkstuk.
Nadere informatieAdvies van de Wetenschappelijke Commissie Wijkaanpak
Advies van de Wetenschappelijke Commissie Wijkaanpak De Wetenschappelijke Commissie Wijkaanpak is in 2010 ingesteld door de Minister van Wonen, Wijken en Integratie met als opdracht de Minister te adviseren
Nadere informatieOrganisatie Meesterschapsteams Nederlands, LOVN, VSNU
Ontwikkelteam Nederlands Ronde Tweede ronde () REFERENTIE NL00034 Naam Erwin Mantingh Organisatie Meesterschapsteams Nederlands, LOVN, VSNU E-mailadres e.mantingh@uu.nl Namens wie geeft u reactie? Namens
Nadere informatieInhoudsoverzicht NN5 Tweede Fase
Inhoudsoverzicht NN5 Tweede Fase Cursus Hoofdstuk havo 4/5 vwo 4 vwo 5/6 1 Leesvaardigheid 2 Schrijfvaardigheid 1 Inleiding leesvaardigheid 1 Leesstrategieën 2 Schrijfdoelen 3 Tekstsoorten 4 Tekst en publiek
Nadere informatieDe jonge onderzoeker in het VWO
De jonge onderzoeker in het VWO vakgerichte onderzoeksdidactiek WON-traject Randstad 2016-2017 zesde bijeenkomst 23 februari 2017 Vincent Jonker / Freudenthal Instituut Universiteit Utrecht DE ACTUALITEIT
Nadere informatielogoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon geen
logoocw De heer prof. dr. F. P. van Oostrom Den Haag Ons kenmerk 26 mei 2005 ASEA/DIR/2005/23876 Onderwerp Taakopdracht voor de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon Bijlage(n) geen Geachte heer Van
Nadere informatiePourquoi Pourquoi Pas?? Onderzoek naar de beste manier om met de huidige leergang om te gaan binnen de sectie.
PROFIELPRODUCT 1 Naam auteur Vakgebied Titel Onderwerp Profiel Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Carl Webb Frans Pourquoi Pourquoi Pas?? Onderzoek naar de beste manier om met de huidige leergang om te
Nadere informatieNanotechnologie voor de VWO bovenbouw
Nanotechnologie voor de VWO bovenbouw Benny Aalders (s1960636) bennyaalders@gmail.com Jakko Arbeider (s1528742) jakkoarbeider@hotmail.com Floris Harmanni (s2592274) floris.harmanni@gmail.com Kristel Lok
Nadere informatieErrata Onderwijs- en Examenregeling (OER) 2-jarige masterprogramma s Graduate School of Teaching
Errata Onderwijs- en Examenregeling (OER) 2-jarige masterprogramma s Graduate School of Teaching 2016-2017 6-9-2016 Toevoeging artikel 2.5 afbouw programma s 1. De volgende programma s zijn in afbouw:
Nadere informatieZij mogen allemaal leuke dingen doen!
Onderstaande tekst is een bewerking van het artikel Zij mogen allemaal leuke dingen doen van Dolf Janson. Tijdschrift Talent jaargang 13, nr.2, maart 2011. Bewerking door Minka Dumont april 2011. Zij mogen
Nadere informatiein het mbo Werken aan uitstroom - instroom
ONTWIKKELINGEN CULTUUREDUCATIE IN HET MBO ONDERWIJSVERNIEUWING Onderwijsvernieuwing in het mbo Onderwijs 2032, nieuwe speerpunten voor het kunstvakonderwijs én binnen het mbo een eigen verklaring over
Nadere informatieTaalbeschouwingsonderwijs,
6 Tijdschrift Taal, jaargang 2, nummer 3 Taalbeschouwingsonderwijs, wat is dat? Een overzicht van empirisch onderzoek in Nederland In dit artikel geef ik een overzicht van empirisch onderzoek naar taalbeschouwingsonderwijs
Nadere informatieSchrijven en leren op de pabo en de basisschool. Zomerschool Lopon2 28 augustus 2014 Mieke Smits
Schrijven en leren op de pabo en de basisschool Zomerschool Lopon2 28 augustus 2014 Mieke Smits Onderwerpen Schrijven op de lerarenopleiding en de basisschool De kracht van schrijven voor het leren en
Nadere informatieFriese taal en cultuur VWO. Syllabus centraal examen 2010
Friese taal en cultuur VWO Syllabus centraal examen 2010 oktober 2008 2008 Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven vwo, havo, vmbo, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Alles uit deze uitgave mag worden
Nadere informatieWerkplan vakverdieping kunstvakken
Werkplan vakverdieping kunstvakken 2012-2013 algemene gegevens Naam: Klas: Nanda ten Have VR3C Gekozen vakverdieping: Beeldend onderwijs Persoonlijke leerdoel gekoppeld aan de vakcompetenties of gericht
Nadere informatieTalige startcompetenties voor hoger onderwijs
. Hoger onderwijs Tijdens de workshop op de HSN-conferentie illustreer ik zowel taalbegeleiding als taalontwikkelend lesgeven met praktijkvoorbeelden uit ons departement en gaan we in gesprek over de mogelijkheden
Nadere informatieLeraar voorbereidend hoger onderwijs Management en Organisatie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Management en
Leraar voorbereidend hoger onderwijs Management en Organisatie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Management en Organisatie - 2010-2011 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum
Nadere informatieDoorlopende leerlijnen taal: ervaringen met 3 scholen
Ronde 5 Bert de Vos APS, Utrecht Contact: b.devos@aps.nl Doorlopende leerlijnen taal: ervaringen met 3 scholen 1. Over de drempels met taal Het rapport Over de drempels met taal is al ruim een jaar oud.
Nadere informatieToetsplan Masteropleiding Midden-Oosten Studies
Toetsplan Masteropleiding Studies 2017-2018 JAAR 1 semester 1 Blok 1 Blok 2 vaktitel vakcode week 1-7 colleges week 8/9/10 (her)toetsing week 11-17 colleges week 18/19/20 (her)toetsing Conflicten in het
Nadere informatieLeraar voorbereidend hoger onderwijs Engels Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Engels - 2010-2011
Leraar voorbereidend hoger onderwijs Engels Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Engels - 2010-2011 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Engels
Nadere informatieOp weg naar vlammende betogen. Een doorlopende leerlijn voor spreekvaardigheid
10. En verder nog Ronde 4 Leontien van den Berg & Geppie Bootsma APS Contact: l.vandenberg@aps.nl g.bootsma@aps.nl Op weg naar vlammende betogen. Een doorlopende leerlijn voor spreekvaardigheid 1. Inleiding
Nadere informatieBekwaamheidseisen leraar primair onderwijs
Bekwaamheidseisen leraar primair onderwijs Uit: Besluit van 16 maart 2017 tot wijziging van het Besluit bekwaamheidseisen onderwijspersoneel en het Besluit bekwaamheidseisen onderwijspersoneel BES in verband
Nadere informatieInterfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam. Literatuur, leeservaring, dialogisch leren, kwestie
Iris Hoogendoorn 5617596 Schoolvak Nederlands Ontwerponderzoek paper 3: onderzoeksopzet Ontwerprapport Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Bibliografische referentie
Nadere informatieWoudschoten Chemie Conferentie 7 november 2008 Chemie tussen context en concept. Nieuwe Scheikunde in het schoolexamen
Woudschoten Chemie Conferentie 7 november 2008 Nieuwe Scheikunde in het schoolexamen Tijdlijn Nieuwe Scheikunde 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Klassieke programma (1998) Aangepaste klassieke
Nadere informatieTweetalig basisonderwijs in het Gooi. Learning Beyond Boundaries
Tweetalig basisonderwijs in het Gooi Learning Beyond Boundaries Tweetalig basisonderwijs in het Gooi Bent u op zoek naar een basisschool die tweetalig onderwijs in een internationale omgeving aanbiedt
Nadere informatiekennisbasis vakdidactiek biologie auteurs Teresa Maria Dias Pedro Gomes, Stefan Bosmans en Marnix van Meer
kennisbasis vakdidactiek biologie auteurs Teresa Maria Dias Pedro Gomes, Stefan Bosmans en Marnix van Meer Domein B1.1 Biologie leren Begripsontwikkeling en jargon Leren van biologische vaardigheden Verschillen
Nadere informatieTOELICHTING OP HET NIEUWE EXAMEN MAATSCHAPPIJWETENSCHAPPEN HAVO 2019
TOELICHTING OP HET NIEUWE EXAMEN MAATSCHAPPIJWETENSCHAPPEN HAVO 2019 pagina 3 van 12 Inhoud 1 Inleiding 5 2 Opbouw van de syllabus 6 3 Het examen 8 4 De vraagstelling 9 5 Toepassing van het correctievoorschrift
Nadere informatie1 en 2 oktober 2013. Bezoek aan Groningen
1 en 2 oktober 2013 Bezoek aan Groningen programma 1-2 oktober 2013 www.cultuurindespiegel.be 1. Stavaza van CIS Nederland 2. Emiel Copini (14-18jaar) en Theisje van Dorsten (4-10 jaar) 3. Astrid Rass
Nadere informatieDoelstelling en opbrengst van onderwijskunde
Faculteit Sociale Wetenschappen Doelstelling en opbrengst van onderwijskunde Prof. Dr. Bert Creemers Inleiding op het thema Onderwijsonderzoek op de reünie van Onderwijskunde Utrecht op 12-11-2013 Doelstelling
Nadere informatieDeze brochure is een uitgave van het Programmabureau Onderwijs Bewijs in samenwerking met het Ministerie van OCW.
Deze brochure is een uitgave van het Programmabureau Onderwijs Bewijs in samenwerking met het Ministerie van OCW. Programmabureau Onderwijs Bewijs Agentschap NL Postbus 93144 2509 AC Den Haag onderwijsbewijs@agentschapnl.nl
Nadere informatieMuiswerk Strategisch Lezen is gericht op het aanleren van deelvaardigheden die nodig zijn voor een strategische leesaanpak.
Strategisch Lezen Muiswerk Strategisch Lezen is gericht op het aanleren van deelvaardigheden die nodig zijn voor een strategische leesaanpak. Doelgroepen Strategisch Lezen Muiswerk Strategisch Lezen is
Nadere informatieSAMENVATTING DIGITALE VELDRAADPLEGING. Syllabus Nederlands 2014 havo
SAMENVATTING DIGITALE VELDRAADPLEGING Syllabus Nederlands 2014 havo Juni 2012 2 Inhoud Inleiding 4 1. Resultaten digitale veldraadpleging 5 2. Samenvatting en conclusie syllabuscommissie 7 Bijlage 1: Vragenlijst
Nadere informatieVakdidactiek: inleiding
Vakdidactiek: inleiding Els Tanghe 1 1. Inleiding Een specialist in de wiskunde is niet noodzakelijk een goede leraar wiskunde. Een briljant violist is niet noodzakelijk een goede muziekleraar. Een meester-bakker
Nadere informatieDigitale geletterdheid en de lerarenopleidingen, een ontwikkelplan
Digitale geletterdheid en de lerarenopleidingen, een ontwikkelplan SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling VELON conferentie Brussel, 4 februari 2016 Petra Fisser, Monique van der Hoeven, Sigrid
Nadere informatieInhoudsopgave. Inleiding. 1 Taal en taalonderwijs. 2 Taalverwerving
Inhoudsopgave Inleiding 1 Taal en taalonderwijs 1.1 Achtergrondkennis: wat is taal? 1.1.1 Functies van taal 1.1.2 Betekenis van taal 1.1.3 Systeem van taal 1.1.4 Componenten van de kennis over taal 1.2
Nadere informatiePROFIELPRODUCT - VERANTWOORDING
PROFIELPRODUCT - VERANTWOORDING Naam auteur(s) Hofstee, R.H. MSc of Economics Vakgebied Algemene Economie Titel Vakgroepwerkplan Open Schoolgemeenschap Bijlmer Economie (3 H/V) Onderwerp Leerplan Profiel
Nadere informatieLeren & Instructie 3 ONTWERPOPDRACHT: HERONTWERPEN
Leren & Instructie 3 ONTWERPOPDRACHT: HERONTWERPEN Context In L&I 1 en 2 heb je je bekwaamd in het model didactische analyse voor je lesvoorbereidingen; in de praktijk heb je flink wat ervaring opgedaan
Nadere informatieSAMENVATTING DIGITALE VELDRAADPLEGING. Syllabus Nederlands 2014 vwo
SAMENVATTING DIGITALE VELDRAADPLEGING Syllabus Nederlands 2014 vwo Juni 2012 2 Inhoud Inleiding 4 1. Resultaten digitale veldraadpleging 5 2. Samenvatting en conclusie syllabuscommissie 7 Bijlage 1: Vragenlijst
Nadere informatieFriese taal en cultuur HAVO. Syllabus centraal examen 2011
Friese taal en cultuur HAVO Syllabus centraal examen 2011 september 2009 2009 Centrale Examencommissie Vaststelling Opgaven vwo, havo, vmbo, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Alles uit deze uitgave mag
Nadere informatieTalige startcompetenties in het hoger onderwijs
4. Hoger onderwijs Toolkit Onderwijs en Arbeidsmarkt (TOA): webbased toetsinstrumentarium voor onder andere het meten van taalvaardigheid (alle deelvaardigheden) op alle niveaus van het Raamwerk Nederlands
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 39364 13 juli 2017 Regeling van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 5 juli 2017, nr. VO/1188661,
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2006 2007 30 800 VIII Vaststelling van de begrotingsstaat van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (VIII) voor het jaar 2007 Nr. 145 BRIEF
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 7 1 INLEIDING EN VRAAGSTELLING 13
Inhoudsopgave 7 1 INLEIDING EN VRAAGSTELLING 13 1.1. Inleiding 13 1.1.1 De Vreedzame School 13 1.1.2 De pedagogische opdracht van de school 15 1.1.3 Burgerschapsvorming in het onderwijs 16 1.1.4 Wat vermag
Nadere informatieVO/BOB 1998/ juli 1998
Nassaulaan 6 2514 JS Den Haag Telefoon (070) 363 79 55 Aan de staatssecretaris van onderwijs, cultuur en wetenschappen, mw. drs. K.Y.I.J. Adelmund, Postbus 25000, 2700 LZ Zoetermeer. Fax (070) 356 14 74
Nadere informatieONDERZOEK NAAR KWALITEITSVERBETERING. Almende College, locatie Isala voor havo en vwo HAVO
ONDERZOEK NAAR KWALITEITSVERBETERING Almende College, locatie Isala voor havo en vwo HAVO Plaats : Silvolde BRIN nummer : 14UM C1 BRIN nummer : 14UM 00 HAVO Onderzoeksnummer : 276258 Datum onderzoek :
Nadere informatieTechnologie en taal = WIN WIN. Anique Kamp-Bokdam Anika Embrechts
Technologie en taal = WIN WIN Anique Kamp-Bokdam Anika Embrechts Programma Workshop Even kennis maken.. Introductie workshop Zelf aan de slag en ervaren Ervaringen uitwisselen Wat neem ik mee voor morgen
Nadere informatie2. Afgestudeerden in de bacheloropleiding Taalwetenschap:
Opleidingsspecifieke deel OER, 2017-2018 Opleiding / programma: Artikel Tekst 2.3 Colloquium doctum Het toelatingsonderzoek, bedoeld in art. 7.29 van de wet, heeft betrekking op de volgende vakken op vwo-niveau:
Nadere informatieLeraar voorbereidend hoger onderwijs Biologie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Biologie - 2010-2011
Leraar voorbereidend hoger onderwijs Biologie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Biologie - 2010-2011 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - M Leraar VHO Biologie
Nadere informatieHier komt de titel van de presentatie
Wiskunde in de bovenbouw van het vwo Hier komt de titel van de presentatie H. Bronkhorst docent wiskunde Welke wiskunde ga ik kiezen? Welke wiskunde past bij mij? Wiskunde A, B of C? En wanneer is het
Nadere informatie1. Voorkennis 2. Recente inzichten en dilemma s 3. Begeleiding 4. Uitwisseling in groepjes 5. Slot: visie op ontwerpgericht onderzoek in de eigen
* 1. Voorkennis 2. Recente inzichten en dilemma s 3. Begeleiding 4. Uitwisseling in groepjes 5. Slot: visie op ontwerpgericht onderzoek in de eigen begeleiding/organisatie * Studentonderzoek? Eigen onderzoek?
Nadere informatieHet Muiswerkprogramma Argumenteren is een programma voor het leren analyseren en beoordelen van mondelinge en schriftelijke betogen.
Argumenteren Het Muiswerkprogramma Argumenteren is een programma voor het leren analyseren en beoordelen van mondelinge en schriftelijke betogen. Doelgroepen Argumenteren Argumenteren is bedoeld voor leerlingen
Nadere informatieZin in taal/ Zin in spelling tweede editie
Zin in taal/ Zin in spelling tweede editiee Kerndoelanalyse SLO Juli 2011 Verantwoording 2011 SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt
Nadere informatieLerarenopleiding. Toke Egberts 10 nov. 2017
Lerarenopleiding Toke Egberts 10 nov. 2017 1 Even voorstellen Toke Egberts 2 Inhoud Leraar worden? Opleidingsvarianten Curriculum Vakken Praktijk Toelatingseisen en informatie Individuele vragen 3 Waarom
Nadere informatieLaan, van der E.J.C. (2012), Nominaal en reëel? Dat is al snel teveel., Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam
Naam auteur E.J.C. van der Laan Vakgebied Algemene Economie Titel Nominaal en reëel? Dat is al snel teveel. Meer grip op abstracte economische begrippen met behulp van taalgericht vakonderwijs. Ontwerpen
Nadere informatieWerken met tussendoelen in de onderbouw
Laura Punt 2013 Werken met tussendoelen in de onderbouw Interactief lees- en schrijfonderwijs Inhoud Het waarom en het wat van tussendoelen Aansluiting tussen po en vo Werken met tussendoelen Voorbeelden
Nadere informatieASO - studierichtingen in VIA-TIENEN
ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN De onderwijsvorm ASO is een breed algemeen vormende doorstroomrichting waarin de leerlingen zich voorbereiden op een academische of professionele bacheloropleiding.
Nadere informatieMethodeanalyse Talent
Methodeanalyse Talent Wij hebben gekozen voor de methode Talent. Voornamelijk omdat Tessa en Wouter er veel mee hebben gewerkt. Wouter en Tessa hebben wel hele verschillende ervaringen met de methode.
Nadere informatieUITNODIGING. Talen LEVENDE. Ontwikkelingen & Inspiratie Nederlands
UITNODIGING Ontwikkelingen & Inspiratie Nederlands LEVENDE Talen 1 2019 Voor wie? Van wie? Wanneer? Waar? Waar gaat het over? Wie geven de workshops? Programma Zakelijk Informatie Docenten Nederlands die
Nadere informatiebeheerst de volgende vaardigheden, kan deze onderwijzen en vaardigheden
Checklist vakdidactisch Kennisbasis Biologie Voor het begin van de 3 e jaars stage vullen de studenten deze checklist in. De studenten formuleren leerdoelen die aansluiten op de uitkomst van deze list.
Nadere informatieOnderwijs- en examenregeling geldig vanaf 1 September 2010
Onderwijs- en examenregeling geldig vanaf 1 September 2010 Opleidingsspecifiek deel Masteropleiding: Nederlandkunde/ Dutch Studies Deze Onderwijs- en examenregeling is opgesteld overeenkomstig artikel
Nadere informatie