DE DRAAD VAN ARIADNE De levensverhalen van een groep oud-studenten van de School voor Maatschappelijk Werk ontsloten.

Transcriptie

1 DE DRAAD VAN ARIADNE De levensverhalen van een groep oud-studenten van de School voor Maatschappelijk Werk ontsloten. Amedee Suijver ( ) Februari 2005 Universiteit Utrecht Doctoraalscriptie Taal- en Cultuurstudies/Vrouwenstudies Onder begeleiding van Prof. dr B. Waaldijk

2 INHOUD VOORWOORD 4 INLEIDING 5 Waarom dit onderzoek 6 Werkwijze 7 Verantwoording 8 Interviews als onderzoeksmethode 10 Deelname van mannen 11 De Karthuizer Academie 13 HOOFDSTUK 1. DE JAREN ZESTIG IN PERSPECTIEF 16 Moederschap 20 Huwelijk en huisvrouwschap 21 Arbeid en wetgeving 27 De stille revolutie 29 Opleiding 31 De jaren zestig turbulent? 33 Politiek 34 De tweede feministische golf 35 HOOFDSTUK 2. DE LEVENSVERHALEN 36 Na de opleiding 51 HOOFDSTUK 3. VERGELIJKING; DE ERVARINGEN VAN EEN GRENSGENERATIE 62 BESLUIT 70 LITERATUURLIJST 72 BRON AFBEELDINGEN 73

3 CABARETLIEDJE DE VRIJE VROUWEN 74 DE INTERVIEWVRAGEN 75 3

4 Voorwoord Ik wou met dit voorwoord enkele mensen bedanken die mij tijdens het schrijven van deze scriptie hebben begeleid, gesteund en gestimuleerd. Ten eerste wil ik Ank van den Berg, Johanna Liese-Smit en Tineke Bakker-van den Bos bedanken voor hun geduld en hun enthousiaste commentaar op de vele versies van de tekst. Ik wil Joleen Schipper van de Wetenschapwinkel Letteren bedanken voor de goede begeleiding van het project en de correcties op mijn tekst en Vibeke Kingma, medewerkster van het Marie Kamphuis Archief, voor haar hulp bij het starten van de interviews. Berteke Waaldijk heeft mij als docent begeleid op vriendelijke en professionele wijze. Dank aan mijn ouders voor de aanmoedigingen als ik het even niet zag zitten, en in het bijzonder aan mijn moeder die één van de laatste versies van de tekst heeft gecorrigeerd op taal. Tenslotte mijn bijzondere dank aan de vrouwen van de Karthuizer jaargroep die bereid waren om mee te doen aan de interviews en mij vriendelijk te woord stonden. Zonder hen was deze scriptie er nooit geweest. 4

5 Inleiding Op 8 juni 2002 kwam een groep vrouwen bij elkaar, wier levens 40 jaar eerder verstrengeld waren geraakt: in 1961 behaalden deze vrouwen hun diploma aan de Sociale Academie in Amsterdam, ook bekend als de Karthuizer. 40 jaar later ontmoetten ze elkaar weer op een reünie en kwamen tot de conclusie dat hun levensgeschiedenissen uniek materiaal vormden dat bewaard moest worden. Dat heeft ertoe geleid dat ik deze scriptie heb geschreven. Toen de vrouwen van de Karthuizer jaargroep 1961 die zomer van 2002 bij elkaar kwamen, wisselden ze met zo veel enthousiasme verhalen uit over hun leven, hun carrière en hun herinneringen, dat ze zich afvroegen of ze deze verhalen niet op een of andere manier vast konden leggen. Drie vrouwen wierpen zich op als afgevaardigden en gingen op onderzoek uit. Ze kwamen terecht bij het Marie Kamphuis Archief en de Wetenschapswinkel Letteren. Het Marie Kamphuis Archief is een onderdeel van de Marie Kamphuis Stichting en probeert materiaal uit de geschiedenis van het maatschappelijk werk te verzamelen, te bewaren, aan de vergetelheid te ontrukken en te ontsluiten voor geïnteresseerden. Het Archief had een oral-history project dat aansloot op de wensen van de vrouwen om in ieder geval de gegevens over het leven en werk van hun jaargroep maatschappelijk werksters niet verloren te laten gaan. Het oral-history project houdt in dat een vrijwilliger van het Archief een interview van een uur houdt met een ( voormalig ) maatschappelijk werker met behulp van een vaste vragenlijst. Naast het Archief benaderden de drie vrouwen ook de Wetenschapswinkel Letteren, de schakel tussen de universiteit en de maatschappij. De Wetenschapswinkel kon misschien een student vinden die geïnteresseerd was in een scriptieonderzoek naar de groep. Ik was in die tijd met het laatste jaar van mijn studie bezig en zocht een onderwerp voor mijn eindscriptie. Ik zag de advertentie van de Wetenschapswinkel over de Karthuizergroep, zoals ze over zichzelf spreken, en raakte geïnteresseerd. Ik maakte een afspraak met een medewerkster van de Wetenschapswinkel, en korte tijd later vond de eerste vergadering van wat we het Karthuizerproject noemden, plaats. De vrouwen stelden een onderzoek voor met de vraag hoe de levens van de vrouwen van hun groep waren verlopen nadat ze ooit drieëneenhalf jaar lang dezelfde opleiding hadden gevolgd aan de Sociale Academie. Ikzelf vond het het meest interessant om mijn onderzoek te richten op de vraag hoe het was voor deze groep vrouwen om de jaren zestig mee te hebben gemaakt. De jaren zestig waren vol verandering en er is zeer weinig bekend over de 5

6 ervaringen van vrouwen in deze periode. Hoe ervoeren vrouwen bijvoorbeeld hun positie in een maatschappij in verandering? Hoe was het om als vrouw hoog opgeleid te zijn in de jaren zestig? Vonden vrouwen het vanzelfsprekend om te werken of moest dit nog bevochten worden? Hadden ze het gevoel bewust voor kinderen te kunnen kiezen? Hadden de veranderingen in de maatschappij invloed op hun leven? Historisch (wetenschappelijke) literatuur beschrijft meestal de mogelijkheden en beperkingen voor vrouwen in de jaren zestig, evenals het vrouwbeeld dat bestond. Voor ervaringen en levensverhalen is nauwelijks plaats. Ik had dan ook behoefte om na het lezen van literatuur vrouwen door te vragen naar hun ervaringen en hun verhalen. Ik was benieuwd of de verhalen van de vrouwen mijn beeld over de jaren zestig, zoals ik dat uit de literatuur had opgedaan, kon veranderen of vernieuwen. Na overleg met de projectgroep besloot ik dat dit de hoofdvraag zou worden voor mijn scriptie: in hoeverre kunnen de levensverhalen die verkregen zijn in gestructureerde interviews met een groep vrouwen die in 1961 afstudeerden aan de Sociale Academie in Amsterdam, kennis toevoegen of het beeld corrigeren dat bestaat in de wetenschappelijk historische literatuur over vrouwenlevens in de periode Waarom dit onderzoek In dit onderzoek beschrijf ik de levens van een bepaalde groep vrouwen en laat ik iets zien van hun belevingswereld. Waren ze zich bewust van hun maatschappelijke positie? Waren ze zich bewust van wat de maatschappij van hen verwachtte? Speelden deze verwachtingen een rol in hun leven en waar baseerden de vrouwen hun keuzes op? Vanuit mijn positie, als jonge vrouw in 2004 voor wie studeren en een carrière opbouwen volkomen vanzelfsprekend is, is het zeer interessant om dit te achterhalen. De levensgeschiedenissen van een groep vrouwen die vanuit een gemeenschappelijk punt de maatschappij in zijn gegaan, in dit geval de opleiding aan de Sociale Academie, zijn de moeite waard om onderzocht en genoteerd te worden. Vrouwen en vrouwengroepen zijn te vaak aan het oog van de geschiedenis onttrokken geweest en daarom mogen de gegevens van deze vrouwen niet verloren gaan. In de wetenschappelijke literatuur is beschreven hoe de positie van vrouwen in verschillende tijden was, hoe gering ook, en er is enige kennis over bepaalde groepen 6

7 vrouwen. Deze groepen beslaan echter vaak een hele beroeps- of bevolkingsgroep; te divers om hun levensverhalen te kunnen achterhalen en in de tijd te plaatsen. Een groep vrouwen, geboren tussen 1937 en 1940, die op hetzelfde moment is begonnen aan dezelfde opleiding is een te omvatten groep die een vrijwel unieke kans biedt voor onderzoek. Wat dit nog verder bijzonder maakt is dat hun gegevens uit eerste hand beschikbaar zijn. Persoonlijke herinneringen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld bepaalde geschiedkundige bronnen of beschrijvingen van derden, zijn zeldzaam 1. Werkwijze De scriptie is in drie hoofdstukken opgedeeld. Om de levens van de vrouwen te beschrijven, plaats ik ze eerst in hun maatschappelijke context. Dit beslaat het eerste hoofdstuk. Ik beschrijf zowel het vrouwbeeld zoals het in de jaren zestig bestond, als de positie van vrouwen in die tijd wat betreft werk, moederschap, onderwijs en wet. Beide baseer ik op de historische wetenschappelijke literatuur. Ik heb expliciet gezocht naar boeken over de positie van vrouwen in de jaren zestig. Het ging de reikwijdte van deze scriptie te buiten om álle literatuur over de jaren zestig te lezen en te bespreken. Vervolgens, in hoofdstuk twee, komen de vrouwen zelf aan het woord en kijk ik naar hun ervaringen. Ik beschrijf het soort leven dat ze hebben gehad, hoe ze tegen hun opleiding aankeken, hoe ze omgingen met keuzes, hoe bewust ze zich waren van de maatschappij om hen heen, en hoe ze nu op hun verleden terugkijken. In het derde hoofdstuk probeer ik de hoofdvraag te beantwoorden door de ervaringen, de visie en de levensverhalen van de vrouwen te vergelijken met het tijdsbeeld dat is ontstaan in hoofdstuk één en te kijken of de levensverhalen dat beeld kunnen corrigeren of aanvullen. De aandacht ligt hierbij voornamelijk op het gemeenschappelijke kenmerk van de groep. 1 S. Leydesdorff, De mensen en de woorden ( Amsterdam 2004 ) 10. 7

8 Verantwoording Om tot een beeld van de jaren zestig te komen, heb ik literatuur gelezen. Deze literatuur behandelde zowel de economische, sociale en wettelijke positie van vrouwen in de jaren zestig, als het beeld dat er in de maatschappij heerste over hoe de vrouw hoorde te zijn. Om het leven van de vrouwen te kunnen beschrijven, heb ik interviews gehouden met 45 vrouwen en één man van de jaargroep 1961 van de Sociale Academie. Ik wilde met zoveel mogelijk mensen van de Karthuizergroep een interview houden. Aangezien dit niet kon binnen het tijdsbestek dat voor een scriptie staat, heeft het interviewen de vorm gekregen van een apart project dat voor mij als stage diende. Ik deed deze stage voor het Marie Kamphuis Archief binnen hun oral-history project. 2 Op deze manier zou ik met iedereen een interview kunnen houden. De drie vrouwen die de groep vertegenwoordigden, belden eerst hun voormalige jaargenoten met de vraag of ze mee wilden doen met het interviewproject. De bereidwilligheid om mee te doen, bleek zeer groot. Ik belde diegenen die mee wilden doen om een afspraak te maken. Omdat de Karthuizervrouwen over het hele land verspreid wonen, leek het ons een goed idee om de groep onder te verdelen in groepjes van twee, drie of vier mensen die bij elkaar in de buurt woonden, dat wil zeggen, die in dezelfde regio of provincie woonden. De interviews vonden dan plaats in het huis van één van de vrouwen van het groepje. Sommige vrouwen waren meteen enthousiast over het project. Anderen zagen het nut er niet zo van in en zo nu en dan twijfelde een te interviewen vrouw ook of ze wel iets te vertellen zou hebben. Ik kon de persoon in kwestie meestal wel overtuigen van het feit dat iedereen even belangrijk was in het vormen van een groepsbeeld. Zoals gezegd was de bereidwilligheid onder de vrouwen om mee te doen wel zeer groot. Zelfs diegenen die hun twijfels hadden, vonden het geen probleem om hun huis open te stellen, koffie te zetten, thuis te blijven en te wachten tot ik henzelf en twee of drie andere vrouwen had geïnterviewd. Aangezien een interview ongeveer een uur duurde, en ik de vrouwen na elkaar interviewde, kon dit zomaar een hele ochtend of middag duren. Soms werd ik naar het station gebracht of had iemand een lunch voor me voorbereid. Eén vrouw kwam vanuit Groningen naar Lelystad voor een interview van een uurtje, een ander verzette een afspraak zodat ik de interviews kon 2 De bandjes waarop ik de interviews opnam en de verslagen van de interviews zijn anoniem opgeslagen in het Marie Kamphuis Archief. 8

9 combineren of kwam terwijl ze eigenlijk ziek was. De vrouwen woonden op zulke uiteenlopende plekken dat ik soms een interview niet kon combineren met anderen. Ik maakte dan een afspraak met maar één persoon. Uiteindelijk ben ik van Arnhem tot Den Haag en van Lelystad tot Middelburg gereisd. Ik nam de interviews op band op en maakte aantekeningen voor mezelf tijdens het interview. Ik interviewde volgens een vaste lijst met vragen. Omdat het interviewen in dienst stond van zowel mijn scriptieonderzoek als mijn stageproject bij het Marie Kamphuis Archief, bestond de vragenlijst uit twee soorten vragen. De ene helft van de lijst bestond uit vragen zoals het Archief die had opgesteld voor het oral-history project, de andere helft besloeg vragen waarvan ik dacht dat ze voor mijn onderzoek interessant waren. De interviewvragen van het Marie Kamphuis Archief waren gericht op verschillende aspecten van het werken in het maatschappelijk werk. Mijn eigen vragen gingen vooral over hoe de Karthuizervrouwen keuzes in hun leven hadden gemaakt, in welke mate ze zich bewust waren geweest van de verwachtingen van de maatschappij op het gebied van werk en zorgtaken, hun tijdsbesteding buiten betaalde arbeid en de invloed van de opleiding aan de Sociale Academie op hun leven. De vragenlijst was in principe voor ieder interview hetzelfde, maar aangezien gesprekken met mensen zich niet laten dwingen, is er een grote variëteit aan verkregen informatie en diepgang in de weerslag van de interviews. Tijdens sommige interviews zijn bepaalde vragen wat uitgebreider aan de orde gekomen. Tijdens andere interviews zijn bepaalde vragen achterwege gelaten in verband met de bereidwilligheid en mogelijkheid van de geïnterviewde om de vraag te beantwoorden. De geïnterviewde vrouwen heb ik kunnen bereiken dankzij een adreslijst die door een paar mensen uit de afgestudeerde groep zelf is opgesteld. Zij hebben geprobeerd zich zoveel mogelijk namen te herinneren van de vrouwen die in 1961 afstudeerden en vroegen vervolgens aan de gevonden mensen hetzelfde te doen zodat er een netwerk van herinnerde namen ontstond. Uiteindelijk kwam er een adreslijst met 66 namen erop. Aangezien er bij de Sociale Academie geen gegevens opgeslagen zijn over het aantal afgestudeerde leerlingen elk jaar, is het niet zeker dat dit het totale aantal afgestudeerden van 1961 is. Het zou kunnen dat een enkeling over het hoofd is gezien. In het boek over de geschiedenis van de Karthuizer Academie, dat uitkwam ter gelegenheid van haar negentigjarig bestaan, staat wel vermeld dat de jaargroep begon met 68 leerlingen. 3 Van de 66 mensen op de lijst konden er 55 3 Rob Neij en Ernest Hueting, De opbouw van een sociaal-agogische beroepsopleiding ( Zutphen 1989 ) 79. 9

10 bereikt worden. Van deze 55 mensen wilden of konden er zeven niet meedoen aan het onderzoek. Deze mensen wilden liever niet terugkijken via een interview, of waren op andere wijze verhinderd. Er bleven dus 48 mensen over die bereid waren aan het onderzoek mee te doen. Negen van hen wonen in het buitenland, twee van hen zijn niet te bereiken. Met zes vrouwen heb ik telefonisch een interview gehouden. Omdat het niet haalbaar was om via de telefoon de volledige vragenlijst door te nemen, heb ik de mensen in het buitenland een aantal voor het onderzoek essentiële vragen gesteld. Eén van de vrouwen die in het buitenland wonen, was korte tijd in Nederland. Met deze vrouw heb ik wel een volledig interview kunnen houden. In totaal heb ik 46 mensen een (gedeeltelijk) interview afgenomen. Dit betekent dat het grootste gedeelte van de groep is geïnterviewd. In hoofdstuk twee illustreer ik de tekst met stukjes tekst uit de interviews. Het is niet mogelijk om binnen deze scriptie alle vrouwen uitgebreid aan het woord te laten komen. Daarom geef ik van zo veel mogelijk vrouwen citaten uit de interviews. De hoeveelheid en verscheidenheid aan informatie uit de interviews is zeer groot. Uiteindelijk is er echter in grote lijnen een coherent beeld naar voren gekomen over hoe de opleiding opgebouwd was en wat de mogelijkheden voor deze vrouwen waren de afgelopen decennia. Overeenkomsten in de verhalen van de geïnterviewde vrouwen zijn interessant, maar ik richt me in dit onderzoek niet specifiek op het vinden van overeenkomsten. De bedoeling van dit onderzoek is in eerste instantie om te beschrijven hoe vrouwen hun leven hebben ervaren in de onrustige overgangsperiode die was, en hoe ze terugkijken op dit deel van hun leven. Hierbij is de periode niet een op zichzelf staande, afgesloten periode. Maatschappelijke ideeën veranderen niet plotseling. Het gedachtengoed van de jaren zestig liep langzaam over in de jaren zeventig. Ook levensverhalen, ervaringen en keuzes laten zich niet in een keurslijf van tijd stoppen. Interviews als onderzoeksmethode Interviews vormen een wijze van onderzoek en kunnen een belangrijke bron van historische kennis zijn. 4 Ze leveren een waardevolle bijdrage aan inzicht hoe gebeurtenissen uit het 4 M. Morée, Mijn kinderen hebben er niets van gemerkt.buitenshuis werkende moeders tussen 1950 en nu ( Utrecht 1992 ) M. Grunell, Thuis in de jaren vijftig. Vrouwen over de hoeksteen van die samenleving ( Amsterdam 1985 ) 9. 10

11 verleden, sociaal, politiek en economisch, het leven van mensen beïnvloed hebben. In tegenstelling tot historische literatuur laten interviews ruimte voor ambiguïteit. In een gesprek met iemand die zijn levensloop onder woorden brengt, kan die persoon zichzelf op verschillende momenten tegen spreken en de meerdere facetten van zijn of haar waarheid aandacht geven. Omdat ik af moet gaan op herinneringen kan het zijn dat de feitelijke situaties soms anders waren dan omschreven. Het is ook mogelijk dat gegevens uit het ene interview gegevens uit een ander interview tegenspreken, bijvoorbeeld met betrekking tot de opleiding. Daar er voor veel mensen vaak een verschil is in denkbeeld en praktijk, en verstand en gevoel, komt dit ook naar voren in interviews die over levensloop en keuzemomenten gaan. Dit betekent dat veel informatie uit de interviews enigszins ambivalent is. Ook is het moeilijk om vanuit het heden een zuiver beeld te vormen over het verleden. Herinneren is per definitie een selectief proces. 5 Bepaalde gebeurtenissen worden uitgelicht en genoteerd als belangrijk, andere gebeurtenissen worden vergeten en als ondergeschikt gewaardeerd. Het kan moeilijk zijn de belevingswereld van tientallen jaren geleden terug te halen en zich te herinneren waarom bepaalde keuzes ooit zijn gemaakt. Dit is zeker zo wanneer de maatschappelijke ideeën over een bepaald onderwerp zodanig zijn veranderd dat de ideeën van toen nu bevreemdend overkomen. Bij elk onderzoek dat gebaseerd is op retrospectieve interviews als belangrijkste bron kan er een vertekening van de resultaten ontstaan. In dit onderzoek gaat het mij echter vooral om het ontsluiten van een bron van levensverhalen, en niet zozeer om wat waar of onwaar is ( in die levensverhalen). Het eerste hoofdstuk, dat een historisch beeld schetst van de periode , is wetenschappelijk te verantwoorden in de literatuur. Het tweede hoofdstuk behandelt materie die veel grilliger is: ervaringen en levensverhalen die de ruimte krijgen om gehoord te worden. Deelname van mannen Maatschappelijk werk is van oudsher een vrouwenberoep. Het beroep is ontstaan in Amerika in de overgang van negentiende naar twintigste eeuw. Het was vooral een mogelijkheid voor vrouwen om aan hun gelimiteerde maatschappelijke rol te kunnen ontsnappen. Vrouwen 11

12 mochten in deze periode niet buitenshuis werken. Omdat het voor vrouwen wel geaccepteerd was om zich bezig te houden op het gebied van liefdadigheid, bood dit een kans om maatschappelijk actief te zijn. 6 In Nederland was armenzorg ook vooral een terrein waarmee vrouwen zich bezig hielden. In de eerste decennia van de twintigste eeuw werden er verschillende scholen en opleidingen voor maatschappelijk werk opgezet. Hieromheen werd gediscussieerd over de aard van het maatschappelijk werk waarbij men zich afvroeg of het uitgevoerd moest worden door betaalde dan wel onbetaalde krachten en of de opleidingen zich moesten baseren op theorie of praktijk. 7 Vóór de Tweede Wereldoorlog werd het beroep maatschappelijk werk nog vooral door vrouwen uitgeoefend. Mannen met belangstelling voor maatschappelijk werk kozen voor bepaalde universitaire studies, of gingen naar de tweejarige parttime opleiding voor functies bij de overheid, gegeven door de Stichting voor Opleiding van Maatschappelijk Werkers in Haarlem. 8 Het was vanuit de reguliere opleidingen voor maatschappelijk werk niet de bedoeling mannen uit te sluiten, maar omdat er nog een gebrek aan goed gesalarieerde banen was, werd een opleiding voor mannelijke maatschappelijk werkers te riskant gevonden. 9 Aangezien rijke vrouwen niet een gezin hoefden te onderhouden, lag dat voor hen anders, vond men. Tijdens de explosieve groei van het maatschappelijk werk na de oorlog werkten mannen nog in geringe mate in het maatschappelijk werk. Een mannencursus aan de School voor Maatschappelijk werk, de latere Karthuizer, was intussen wel een feit. De mannencursus, opgestart in 1946, begon met 17 leerlingen. De specifiek vrouwelijke vakken 10, wat die zijn wordt niet vermeld, werden in de mannencursus weggelaten. In plaats daarvan was er extra aandacht voor de juridische en sociologische kant. Wat betreft werk werd voor mannen aan functies gedacht in de reclassering, het maatschappelijk hulpbetoon en bij het maatschappelijk werk in bedrijven en bij sociale diensten van de overheid en het bedrijfsleven. Omdat de school niet voldoende toegerust was om de concurrentie aan te kunnen met de nieuwe politieke en sociale studierichtingen van de Universiteit van Amsterdam, kreeg zij het volgend studiejaar nauwelijks aanmeldingen voor de mannencursus. De mannencursus werd opgeheven en de resterende mannen werden ondergebracht in de meisjesklas. In het begin van de jaren vijftig bestond ongeveer 20 % van de leerlingen uit mannen. Dit liep de jaren daarna weer terug tot twee mannen in 1958, het 6 B. Waaldijk, Het Amerika der vrouw. Sekse en geschiedenis van maatschappelijk werk in Nederland en de Verenigde Staten ( Groningen 1996 ) Waaldijk, Het Amerika der vrouw, Neij en Hueting, De opbouw, Neij en Hueting, De opbouw, Neij en Hueting spreken in deze termen zonder verder uit te leggen welke vakken specifiek vrouwelijk zijn. 12

13 startjaar van de jaargroep 61. Eén van de mannen was, volgens de verhalen van de vrouwen, een uitwisselingsstudent uit Suriname. Het is niet meer te achterhalen waar hij nu woont. De andere man was wat ouder dan de andere leerlingen; hij begon de Karthuizer na een andere opleiding gevolgd te hebben. Een paar vrouwen vertellen dat er door de meisjes vrij neerbuigend werd gedaan over de jongens die de opleiding volgden. 11 Iemand vertelde dat er zelfs gedacht werd dat een jongen wel homofiel zou zijn als hij maatschappelijk werker wilde worden. De man vertelde zelf dat hij de opleiding nooit heeft gezien als opleiding die uitsluitend geschikt zou zijn voor meisjes. Omdat er in het onderzoek dus maar één man is geïnterviewd, spreek ik in de scriptie over vrouwen en meisjes. Aangezien er historisch gezien een ongelijke verdeling is in aandacht voor mannen- en vrouwenlevens, was de opzet van dit onderzoek om vrouwenlevens onder de aandacht te brengen. Om deze reden laat ik het levensverhaal van deze ene man verder buiten beschouwing. De Karthuizer Academie De Sociale Academie in Amsterdam is de oudste opleiding voor maatschappelijk werk in Nederland. Zij begon in 1899 als Opleidingsinrichting voor Socialen Arbeid, en was tot 1921 de enige opleiding voor sociaal werk. De toenemende roep om sociale zorg en de eerste feministische golf aan het eind van de negentiende eeuw resulteerden in een behoefte aan een opleiding voor sociale zorg. 12 De Academie werd gebaseerd op het Engelse model van opleidingshuizen, of volkshuizen, van waaruit jonge, geïnspireerde mensen de armoede in de samenleving probeerden te bestrijden. Uniek was wel dat er bij de oprichting van de opleiding geen sprake was van een aantal los van elkaar staande cursussen, maar dat er een algemene opleiding werd gestart. Scholen zowel binnen als buiten Nederland hebben zich later gevormd naar deze opzet. Tot de jaren dertig richtte de school zich vooral op vrouwen uit de hogere middenklasse, vanuit het idee dat de natuur van een vrouw haar noodde tot zorg en dat liefdadigheidswerk een goede en nuttige tijdsbesteding zou zijn voor zowel jonge ongehuwde als gehuwde vrouwen. In de jaren na de Tweede Wereldoorlog vond er een 11 interview 1 en 2 12 Neij en Hueting, De opbouw,

14 professionalisering van het maatschappelijk werk plaats waardoor het aanzien van de school totaal veranderde. Onder leiding van directeur De Jongh, aangesteld in 1945, werd het vakkenpakket herzien en in de volgende jaren opgedeeld in specialisaties. Naast de algemeen vormende vakken werd voor de verschillende specialisaties een aparte leerstof ontwikkeld. Niet alleen de eisen aan kennis en scholing werden verhoogd, maar ook werden de eisen aan toekomstige leerlingen verscherpt. Een leerling werd vanaf 1949 behalve door een persoonlijk gesprek en het vragen naar referenties bijvoorbeeld ook beoordeeld door een psychologische test. Doel hiervan was om de volgende leerlingen te kunnen weren: Behalve om de duidelijk geestelijk-gestoorden enerzijds en degenen met duidelijk te lage intelligentie anderzijds, gaat het daarbij, naar onze huidige ervaringen, o.a. om hen, die eigen jeugdconflicten nog zo weinig hebben verwerkt, dat zij deze in hun contact met mensen telkens opnieuw repeteren, voorts om hen, die door welke oorzaak dan ook, innerlijk reeds zo verstard zijn, dat zij nieuwe ervaringen niet voldoende aandurven, alsmede om hen wier angst voor het tussenmenselijke contact te groot is om met de middelen, die in de opleiding ter beschikking staan, te worden overwonnen. 13 Daarnaast lag de leeftijd om te worden toegelaten op negentien jaar. Dat betekende dat een groot gedeelte van de Karthuizergroep na de middelbare school een jaar moest zien te overbruggen. In de interviews vertelden de vrouwen over de verschillende manieren waarop zij dit deden. De één overbrugde de periode door een jaar iets anders te gaan studeren, soms in het buitenland, de ander deed de vormingsklas van de huishoudschool, ging de verpleging in, ging naar Schoevers of werd een jaar doktersassistente. De school stond ook open voor oudere leerlingen. Twee vrouwen van de Karthuizergroep waren ouder dan de rest van de groep. Hun lespakket en rooster kon worden aangepast indien het overlapte met eerder gevolgde studies of zorgtaken. Gezien de verschillende specialisaties en de richting cultureel werk, leidde de school op tot beroepen met verschillende taken en inhoud. De School voor Maatschappelijk Werk, zoals hij toen nog heette, betrok in 1957 een nieuw gebouw aan het Karthuizersplantsoen in de Jordaan. Bij de opening van het gebouw werd in de centrale hal een muurschildering van de Griekse mythe De draad van Ariadne onthuld. In deze mythe moet koningszoon Theseus de Minotaurus in het labyrint op Kreta 13 Zoals geciteerd door Neij en Hueting in: Neij en Hueting, De opbouw,

15 doden. Om daarna zijn weg uit het labyrint te vinden, verschaft Ariadne hem een bol draad zodat Thesues deze kan afwikkelen wanneer hij het labyrint ingaat. De school stelde de mythe als voorbeeld voor de leerlingen wat het beroep van maatschappelijk werkster eigenlijk inhield en de mogelijkheden die het beroep had. De maatschappelijk werker ( Theseus ) kreeg het onderwijs ( de rode draad ) aangeboden van de school ( Ariadne ) om problemen in de maatschappij op te lossen en de moeilijke verhoudingen in de samenleving te ontwarren ( de Minotaurus verslaan in het labyrint ). 14 Zo nu en dan vertelde een vrouw vóór of na een interview dat dit beeld haar altijd is bijgebleven. 14 Neij en Hueting, De opbouw,

16 Hoofdstuk 1. De jaren zestig in perspectief Wij zijn de vrije vrouwen Wij hebben gestudeerd Op ons kan de wereld bouwen Als men ons maar waardeert Wij zullen ons steeds weren Tegen het mannelijk geslacht En in de plaats van de grote heren Komen wij dan aan de macht Dit is het eerste couplet van het lied de vrije vrouwen uit het vierdejaars cabaret van de Karthuizer jaargroep In 1966 werd in een adviesrubriek in het tijdschrift Margriet een vrouw die werkte en die een man had die het huishouden deed, het volgende advies gegeven: Toon u zwakker, Uw man moet de leiding nemen, hij moet de kostwinner zijn: ( ) U moet uw man duidelijk maken dat hij de kostwinner is, dat het zijn taak is zijn gezin te onderhouden. Dat u, nu hij nog studeert, wel wilt meehelpen, doch tot op zekere hoogte. Plof eens in elkaar, klaag maar eens overluid dat u niet meer kunt. Barst eens in snikken uit. Hierdoor zal hij ( ) zich van lieverlee gaan oprichten ( ). Laat hém de leiding, hém de eer, de manneneer, hoe uw handen ook jeuken. U kunt hem s avonds heus beter met een zoet lijntje en een goede kop koffie aan de studie zetten dan te gaan zitten werken om geld te verdienen. ( ). Gaat u door op de huidige manier, dan bent u over een paar jaar een rasechte Kenau en uw man een zielig mislukte figuur die nooit meer iets presteert en die naar de pijpen van zijn vrouw danst. 15 Dit stukje tekst is niet zomaar een sterk verouderd advies waar misschien ooit een vrouw, in een andere tijd, iets aan had. Het wordt geciteerd door Brinkgreve en Korzec in het boek Margriet weet raad als voorbeeld van de machtsverhoudingen tussen man en vrouw eind 15 C. Brinkgreve en M. Korzec, Margriet weet raad. Gevoel, gedrag en moraal in Nederland ( Utrecht 1978 )

17 jaren zestig. De achterliggende gedachte van dit stukje tekst uit 1966 is het tegenovergestelde van de ideeën die spreken uit de cabarettekst van de Karthuizer leerlingen in 1961 wat betreft de mogelijkheden voor vrouwen. Dit betekent niet dat een vrije vrouw zijn en aan de macht komen vanzelfsprekendheden waren voor de leerlingen. De drie vrouwen die zich als afgevaardigden van de Karthuizer groep opwierpen, vertelden dat dit in feite toch nog ver van hen af stond. Ze waren er niet van overtuigd dat ze dit daadwerkelijk konden bereiken. Toen zij dit zongen was het echter wel hun ideaal. Ze hadden kennelijk niet het idee dat ze zich uitsluitend zwakker moesten tonen. Het beeld dat bij velen opkomt als men aan de jaren zestig denkt, is een turbulente tijd die in schril contrast stond tot de ingedutte jaren vijftig. Dit beeld kan wel wat genuanceerd worden, maar buiten kijf staat dat de jaren zestig turbulent waren. Wat ook buiten kijf staat, is dat de positie van de vrouw in de jaren zestig verre van eenduidig was. Nederland was een maatschappij in verandering. Een nieuw gedachtengoed begon te ontstaan, maar aan de fundamenten van de samenleving was nog niet getornd. De ambivalentie die de jaren zestig kenschetste, komt in het bovenstaande advies heel duidelijk naar voren. Bij het analyseren van de achterliggende gedachten en aannamen van het stukje, wordt duidelijk dat het op twee gedachten hinkt. De vrouw die advies vraagt aan Margriet werkt om het geld te verdienen voor haar man s studie. Haar man doet het huishouden, of heeft in ieder geval een flink gedeelte van het huishoudelijk werk op zich genomen. 16 Uit het feit dat dit paar de rollen kon omdraaien, blijkt dat de maatschappij flexibeler was geworden. Tien jaar eerder was dit nauwelijks mogelijk geweest. Een getrouwde vrouw behoorde immers niet te werken. Het is niet bekend hoe de omgeving van dit echtpaar reageerde op de rolverdeling, en er is kennelijk een probleem, want anders had de vrouw niet een brief geschreven aan Margriet. Maar het probleem lijkt niet zozeer het feit dat de vrouw werkt, maar dat de man niet de leiding neemt en zijn rol als kostwinner op zich neemt. Het is zelfs volkomen vanzelfsprekend dat de vrouw het aankan om te werken en daarmee hoofd kostwinner te zijn. Ze kan het zo goed aan dat ze aangezet moet worden om eens in snikken uit te barsten en eens in elkaar te ploffen. Het stukje advies is niet gericht op een vrouw die niks kan, het stukje is juist gericht op een vrouw die alles kan. Ze is in staat de kost te verdienen, haar man een richting op te sturen die maatschappelijk gewenst is en een toneelstukje op te voeren om dit te bereiken. Er wordt niet alleen van uitgegaan dat de vrouw dit alles kan, maar dat ze ook om kan gaan met de 16 De brief die de vrouw aan Margriet heeft geschreven, hebben Brinkgreve en Korzec in hun boek niet gepubliceerd. Zij vermelden echter wel dat de man het huishouden deed. 17

18 dubbelzinnigheid hiervan. Dat ze moet doen alsof ze het niet aankan ook al jeuken haar handen om dingen aan te pakken. Dit alles om de starre rolverdeling in stand te houden want, zo waarschuwt Margriet haar, van werken en de leiding geven wordt een vrouw een kenau en creëert ze een zwakke man, een zielig mislukt figuur. Zelfs dat kan ze; indirect een zwakke man creëren. Als zij niet ophoudt met werken, wordt haar man een slappeling. Als de man zijn studie heeft afgerond zal hij naar de pijpen van zijn vrouw dansen, want kennelijk kan hij dan niet meer tegen haar op. Denkbeelden zoals hierboven staan beschreven, maakten dus deel uit van het gedachtengoed van de Nederlandse samenleving in de jaren zestig. Vrouwen konden erg veel, maar mochten dat niet laten merken. Uit de cabarettekst van de Karthuizerleerlingen blijkt dat er kennelijk ook andere denkbeelden waren ontstaan over wat vrouwen konden, en vooral, wat de maatschappij hen toestond te kunnen. Zowel de gemengde boodschap uit het stukje advies als de tegenstelling tussen het advies en de cabarettekst laten een ambivalente houding van de maatschappij zien tegenover de positie van de vrouw in de jaren zestig. Er is zeer weinig bekend over hoe vrouwen omgingen met de dubbele boodschappen die ze kregen, of zelfs maar in hoeverre ze zich bewust waren van de verschillende verwachtingen van de maatschappij. Er is überhaupt zeer weinig bekend over de ervaringen van vrouwen in de jaren zestig. Ook komt er in de wetenschappelijke literatuur niet één duidelijk beeld naar voren over de mogelijkheden en levens van vrouwen. Om een zo helder mogelijk beeld te kunnen schetsen van vrouwenlevens in de jaren zestig beschrijf ik de beschikbare wetenschappelijk historische literatuur over dit onderwerp per boek en kijk ik wat voor kennis er uit de boeken naar voren komt. Hierbij heb ik me op onderwerpen gericht als moederschap, werk, wetgeving, politiek, media en maatschappelijke normen en waarden, omdat dit mijns inziens de belangrijkste aspecten zijn waarnaar ik moest kijken om een beeld te kunnen schetsen van de jaren zestig. Eerst geef ik een overzicht van de boeken die ik zal behandelen. Een aantal boeken geeft wel aandacht aan ervaringen van vrouwen, maar meestal op deelaspecten van hun levens. Zo beschrijft Mijn kinderen hebben er niets van gemerkt; buitenshuis werkende moeders tussen 1950 en nu van Marjolein Morée uit 1992 de levensverhalen van twee generaties buitenshuis werkende moeders en vergelijkt deze. In het boek staan de strategieën van vrouwen om werk en moederschap met elkaar te verenigen tegen de achtergrond van verschuivende normen en mogelijkheden, centraal. Ook in Thuis in de jaren vijftig; vrouwen over de hoeksteen van die samenleving van Marianne Grunell uit 18

19 1984 komen vrouwen zelf aan het woord over het leven dat ze geleid hebben wat betreft huwelijk, seksualiteit en moederschap. Dit onderzoek richt zich op ervaringen van vrouwen in de jaren vijftig, maar behandelt ook de uitloop van die periode tot in de jaren zestig. Kiezen of delen; veranderingen in de beleving van het moederschap van G. Knijn en C.M. Verhijen uit 1991 beschrijft het leven van vrouwen met jonge kinderen. Acht vrouwen vertellen over hoe zij het moederschap beleven en de dilemma s die ermee gepaard gaan. Kombinatie beroepsarbeid-moederschap van Diana Driessche e.a. uit 1970 bevat een drietal samenvattingen van onderzoeksresultaten. In deze onderzoeken wordt vanuit verschillende perspectieven gekeken naar buitenshuis werkende moeders in de jaren vijftig en zestig. Uit onderzoeken naar (populaire) cultuur blijkt wat de maatschappij in de jaren zestig geschikt en interessant achtte voor vrouwen om zich mee bezig te houden. In Met boekenwijsheid kun je geen kopjes afdrogen: de veranderingen in de leescultuur van vrouwen in Nederland tussen 1950 en 1970 gedemonstreerd aan de hand van zeven vrouwentijdschriften van Celine van Oirschot uit 1997 is er aandacht voor vrouwen en leescultuur. De focus van het onderzoek ligt op de ideeën over lezen, boeken en literatuur die zeven verschillende damesbladen op hun lezers overbrachten. Voor u mevrouw: de vrouwenprogramma s van de NCRV, KRO, VARA en AVRO van 1963 tot en met 1966 van Mirjam Bosgraaf uit 1993 behandelt de identiteit van de omroepen wat betreft de rol van de vrouw in hun tv-programma s. Hierbij wordt de inhoud van de vrouwenprogramma s geanalyseerd. Ook in Van Zeep tot Soap: continuïteit en verandering in de geïllustreerde vrouwentijdschriften, brochure bij de tentoonstelling Van Zeep tot Soap in het persmuseum in 2004, staan dames- en meisjesbladen centraal. De bladen worden in hun historische en maatschappelijke context geplaatst. In Margriet weet raad. Gevoel, gedrag en moraal in Nederland van C. Brinkgreve en M. Korzec uit 1978 wordt op een vrij breed terrein onderzoek gedaan. De auteurs doen een poging veranderingen op het gebied van gevoel, gedrag en moraal gedurende veertig jaar in Nederland in kaart te brengen. Als bron nemen zij hiervoor brieven aan de probleemrubriek van het damesblad Margriet. Er bestaan twee overzichtwerken over het leven van vrouwen in de twintigste eeuw, te weten Vrouwen leven en werk in de twintigste eeuw van Hettie Pott-Buter en Kea Tijdens uit 1998 en Vrouwen in de twintigste eeuw: de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika van M.Grever en C. Wijers uit Eerstgenoemde geeft een historisch overzichtsbeeld op het gebied van vrouwenarbeid in de 19

20 twintigste eeuw. De laatstgenoemde vergelijkt de positie van de vrouw in Nederland en de VS in de periode Moederschap Een aspect waarin het veranderende en dubbele gedachtengoed van de jaren zestig te merken was, was moederschap en arbeid van de gehuwde vrouw. In de jaren zestig liepen ideologie en praktijk ernstig uit elkaar. Hoewel er nieuwe mogelijkheden ontstonden voor vrouwen om buitenshuis te werken, werden huishouden en gezin nog lange tijd als een vervullende rol voor vrouwen gezien. In Kiezen of delen: veranderingen in de beleving van het moederschap bespreken Knijn en Verheijen hoe de beleving van het moederschap de afgelopen drie decennia veranderd is. Er is op drie manieren onderzoeksmateriaal verzameld. Knijn en Verheijen onderzochten de moederschapsbeelden in de tijdschriften Margriet en Libelle en deden een onderzoek onder 534 vrouwen uit verschillende sociaal-economische milieus. Vervolgens hielden zij een interview met 71 vrouwen uit die groep. In hun onderzoek maken Knijn en Verheijen onderscheid tussen sociaal, biologisch en symbolisch moederschap om duidelijk te maken dat het moederschap geen vaststaande inhoud heeft, maar verschilt per maatschappelijke context. In het eerste gedeelte van het boek worden de veranderingen in het moederschap beschreven tussen de perioden 1960, 1970 en De veranderingen kunnen getypeerd worden als opoffering in 1960, opvoeding in 1970 en ontplooiing in In het tweede gedeelte staan de vrouwen zelf centraal. Er is aandacht voor de opvattingen van de moeders over het moederschap en het welbevinden van moeders. De aspecten van het moederschap waar Knijn en Verhijen naar kijken, zijn problemen met kinderen, de kwaliteit van de relatie met de partner, het aantal kinderen en hun leeftijd, de sociaal-economische situatie, opvangmogelijkheden voor de kinderen en de beleving van de dagelijkse situatie. Bij het kijken naar de opvattingen van de moeders wordt onderscheid gemaakt tussen traditionele en individualistische moeders. Traditioneel houdt in dat de moeder in kwestie zich volkomen identificeert met haar moederschap. Een individualistische moeder ziet het moederschap slechts als één, belangrijk, aspect van haar identiteit. Het blijkt dat het welbevinden van moeders vooral wordt beïnvloed door hun sociaal-economische situatie, en ook door hoe hun moederschapsopvattingen een centrale rol spelen bij hun beleving van het moederschap. Aan het eind van het boek volgt een serie portretten van acht van de 20

21 geïnterviewde vrouwen, waarbij er telkens twee vrouwen uit hetzelfde sociaal-economische milieu aan het woord komen, de ene vrouw met traditionele opvattingen over het moederschap, en de andere met moderne. De vrouwen worden hierbij ook onderscheiden op een negatief of positief gevoel van welbevinden. Uit het hoofdstuk over veranderingen in het moederschapsbeeld blijkt dat een moeder in de jaren zestig zich vooral moest opofferen voor het grotere goed van het gezin. Het moederschapbeeld dat overheerste in de tijdschriften en televisieprogramma s was er een van een zorgende moeder, thuis zittend voor haar kroost met een kopje thee en een lief woord als ze uit school kwamen. Deze moeder diende zich weg te cijferen voor huis en gezin. Huwelijk en huisvrouwschap Het beeld over moederschap uit Kiezen of delen komt ook naar voren in Thuis in de jaren vijftig: vrouwen over de hoeksteen van die samenleving waarin de ervaringen van vrouwen op het gebied van moederschap en huishouden, huwelijk en seksualiteit centraal staan. Net als Kiezen of delen is dit boek één van de zeer weinige onderzoeken waarin de ervaringen en de betekenis die vrouwen aan hun ervaringen geven, centraal staan. In het onderzoek vraagt Grunell zich af wat de consequenties waren van het vanzelfsprekende thuisblijven als getrouwde vrouw en moeder op het leven van vrouwen in de jaren vijftig. In thematisch geordende interviews vroeg zij tien vrouwen over de beleving van hun moederschap, huisvrouw zijn, huwelijk en seksualiteit. De vrouwen komen uit verschillende sociaaleconomische milieus, hebben een verschillende levensbeschouwelijke achtergrond en wonen verspreid over Nederland. De vrouwen hebben gereageerd op een oproep om mee te doen aan dit onderzoek in damesbladen en het ledenblad van de NVSH. Het dagelijks leven van de vrouwen, maar ook hun verwachtingen en idealen komen aan de orde. Het belangrijkste hierbij vindt Grunell dat er recht gedaan wordt aan de verscheidenheid en ingewikkeldheid van ervaringen en betekenisgeving. Een samenvatting van dit onderzoek wil zij daarom ook niet geven. Bij dit zogenaamd kwalitatief onderzoek zou dat voorbij gaan aan de unieke ervaringen van de vrouwen. Wel vergelijkt Grunell de ervaringen van de vrouwen met aspecten uit de levens van andere vrouwen, gebaseerd op historische en sociologische literatuur. Door de gegevens uit de interviews te vergelijken met de literatuur komt een beeld naar voren over wat gedeelde ervaringen waren in de levens van vrouwen in de jaren vijftig en welke ervaringen uniek waren voor de geïnterviewde vrouwen. De vrouwen komen veelvuldig aan het woord. Het grootste gedeelte van de tekst beslaat geciteerde stukken uit de 21

22 interviews. Eromheen beschrijft Grunell de jaren vijftig zoals deze periode in de literatuur naar voren komt. Zo ontstaat een beeld over de interactie tussen de maatschappelijke mogelijkheden die de vrouwen hadden en hun interpretatie daarvan. De onderzoekster beschouwt de jaren vijftig als een gedeelde tijdservaring maar laat deze periode soms door lopen tot in de jaren zestig of beginnen vóór de jaren vijftig. Aangezien de maatschappij in de jaren zestig niet plotseling in één keer veranderde, geldt veel van wat de vrouwen vertellen over hun leven ook voor vrouwen in de jaren zestig. Zo is de vanzelfsprekendheid die de vrouwen uit het onderzoek vaak als motivatie voor hun keuzes aanvoeren ook terug te vinden in de jaren zestig. Tot ver in de jaren zestig blijkt trouwen voor de meeste mensen een vanzelfsprekendheid. Pas begin jaren zeventig begon men te experimenteren met andere relatievormen en samenwonen zonder getrouwd te zijn. Tot die tijd was gaan trouwen zo vanzelfsprekend dat er nauwelijks andere mogelijkheden waren, zo vertelt Thuis in de jaren vijftig. Een vrouw die niet trouwde was een oude vrijster en werd zielig gevonden. Ook een vrouw die gescheiden was werd nog wel gediscrimineerd. In 1964 zette een bond voor gescheiden vrouwen zich in om de positie van gescheiden vrouwen te verbeteren. 17 Zonder te scheiden weggaan bij man en eventuele kinderen heette in de wet kwaadwillig het huis verlaten. Ook in Vrouwen leven en werk in de twintigste eeuw komt de vanzelfsprekendheid van het huwelijk naar voren. Volgens de auteurs werd het huwelijk tot de jaren zeventig gezien als de natuurlijke bestemming voor vrouwen. Van de generaties geboren tussen 1940 en 1944 trouwden 95% van de vrouwen en 92% van de mannen 18. Kinderen en huwelijk waren onlosmakelijk met elkaar verbonden. In 1970 bleef slechts 2% van de huwelijken kinderloos. 19 De auteurs vermoeden dat een klein gedeelte van die 2% bewust kinderloze echtparen betreft. Als een vrouw ging trouwen, hield dat bij het grootste gedeelte van de bevolking nog in dat de vrouw stopte met werken en huisvrouw werd. In 1955 veranderde de arbeidswetgeving voor getrouwde ambtenaressen. Vanaf dat moment was het verboden een vrouw in ambtelijke functie te ontslaan op het moment dat ze ging trouwen. Tot 1955 was 17 M. Bosgraaf, Voor u mevrouw. De vrouwen programma s van de NCRV, KRO, VARA en AVRO van 1963 tot en met 1966 ( z.p ) H. Pott-Buter en K. Tijdens ed., Vrouwen leven en werk in de twintigste eeuw ( Amsterdam 1998 ) Van de vrouwen die vóór 1890 waren getrouwd, was ongeveer 7,5% kinderloos gebleven. Dat cijfer bleef dalen tot 2% in Pott-Buter en Tijdens ed., Vrouwen leven en werk,

23 ontslag verplicht en werd deze wetgeving ook veelvuldig toegepast in het bedrijfsleven. Het duurde echter tot 1957 tot de nieuwe wet ook daadwerkelijk werd uitgevoerd. 20 Hoezeer wet en werkelijkheid uit elkaar kunnen lopen blijkt uit het feit dat het twintig jaar na de aanname van het nieuwe wetsvoorstel, nog steeds voorkwam dat ambtenaressen die in het huwelijk traden, werden ontslagen. Ook bij het EEG verdrag uit 1957 voor gelijke lonen voor gelijke arbeid van mannen en vrouwen duurde het vijftien jaar voordat ontduiking van het verdrag niet meer mogelijk was. De handelingsonbekwaamheid van getrouwde vrouwen werd pas in 1956 opgeheven. Handelingsonbekwaamheid betekende dat de getrouwde vrouw een maatschappelijke positie had die gelijk stond aan die van een kind. Een vrouw kon bijvoorbeeld niet zelf een bankrekening openen of iets op afbetaling kopen. Hoewel deze wetten iets achter liepen op de maatschappelijke situatie - denkbeelden over de arbeid van de gehuwde vrouw waren al aan het veranderen duurde het nog jaren voordat de maatschappij zich volledig had aangepast aan de wet. Ideologie en de media De ideologie van de lieve thuismoeder was overal terug te vinden. Tot begin jaren zeventig worden vrouwen in tv-programma s en tijdschriften ook aangesproken vanuit het idee dat ze buiten de maatschappij stonden. In het Nederland van na de oorlog werd de waarde van het gezin onderstreept door zowel confessionelen, liberalen als socialisten. De taak van de vrouw was om een goede moeder en huisvrouw te zijn. De gehuwde vrouw, zo vond men, had in eerste plaats haar taak in het gezin. Zelfs feministen wezen in de jaren vijftig op de belangen van de vrouw als huisvrouw en haar maatschappelijke betekenis op dit punt. Huisvrouw zijn was voor vrouwen een natuurlijk gegeven. Het gezin werd niet alleen als haar taak gezien, maar ook als haar vervulling. Deze ideologie bestond nog altijd in de jaren zestig, hoewel de eerste scheurtjes zichtbaar werden. De dominantie van dit overheersende vrouwenbeeld blijkt uit een onderzoek uit die tijd naar de idealen van zestienjarige meisjes. Iets na het midden van de jaren zestig, net voor de tweede feministische golf losbarstte, wilden bijna alle meisjes 20 Grunell, Thuis in de jaren vijftig, A. Ribberink, Het onbehagen verklaard. Oorzaken van de tweede feministische golf in: M. Grever en C. Wijers ed., Vrouwen in de twintigste eeuw. De positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika , Vereniging van Docenten in Geschiedenis en Staatsinrichting in Nederland ( Utrecht 1988 )

24 vanaf zestien jaar in Nederland nog een huwelijk met een begrijpende, huiselijke en gezellige man, drie of vier kinderen, een huis dat er netjes uitziet. 21 Dit geschetste beeld wordt gebruikt in het boek Vrouwen in de twintigste eeuw; de positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika , samengesteld en onder redactie van M. Grever en C. Wijers. Dit boek is een bundel met achtergrondinformatie voor docenten in het voortgezet onderwijs bij het examenonderwerp van 1990 Continuïteit en verandering: De positie van de vrouw in Nederland en de Verenigde Staten van Amerika, Omdat de meeste docenten nooit de kans hadden gehad vrouwengeschiedenis te bestuderen tijdens hun opleiding, is op verzoek van de onderwijsinspectie wetenschappelijke literatuur over dit onderwerp bijeengebracht om docenten te ondersteunen bij het voorbereiden van hun lessen. In de bundel komt de positie van vrouwen aan de orde in relatie tot gezin, arbeid en politiek, verdeeld over vier periodes tussen 1929 en Hierbij wordt de positie van Amerikaanse en Nederlandse vrouwen vergeleken. De vergelijking tussen juist deze twee landen wordt getrokken om een aantal redenen. Ten eerste waren beide landen op verschillende wijze bij de crisis en oorlog betrokken waardoor een vergelijking interessant werd. Ten tweede biedt Amerikaanse geschiedenis ruim kans om vrouwen van verschillende etnische achtergronden te onderzoeken en ten derde hebben zowel Nederland als de Verenigde Staten een grote rol gespeeld in de internationale vrouwenbeweging van begin twintigste eeuw. Door deze factoren voltrok de vrouwen emancipatie zich in deze landen anders, maar wel vergelijkbaar. De centrale vraag in de bundel is in hoeverre de positie van de vrouw op het terrein van gezin, arbeid en politiek veranderde tijdens de crisis, de oorlog en de groei naar de moderne samenleving. De effecten en reacties van het vrouwelijke bevolkingsgedeelte op deze gebeurtenissen en processen komen hierbij ook aan de orde. De bundel probeert geen pasklare antwoorden te geven op de vraag waar sprake is van verandering en continuïteit in de positie van de vrouw, maar wil vooral informeren via artikelen en boekfragmenten vanuit verschillende invalshoeken. Op basis van deze bundel moeten geschiedenisdocenten en andere geïnteresseerden zich een eigen mening kunnen vormen over deze vergeten geschiedenis. De brede opzet van de bundel, waarbij de positie van vrouwen in twee verschillende landen wordt vergeleken, creëert een boeiend beeld over vrouwenlevens in de periode vóór en vooral na de Tweede Wereldoorlog en geeft veel informatie over de 24