Standpunt inzake de wetsvoorstellen tot wijziging van het Wetboek van Strafvordering wat betreft de nietigheden

Transcriptie

1 Orde van Vlaamse Balies NOTA Koningsstraat 148 B 1000 Brussel T +32 (0) F +32 (0) info@advocaat.be Standpunt inzake de wetsvoorstellen tot wijziging van het Wetboek van Strafvordering wat betreft de nietigheden Hoorzitting Kamercommissie voor de Justitie 12 juni Inleiding In het strafprocesrecht vindt men slechts sporadisch nietigheden. Bij gebrek aan wettelijke criteria voor de sanctionering van onregelmatigheden in het strafproces, is de rechtspraak hiervoor determinerend. Er bestaat echter geen sluitend geheel: niet elk vormverzuim leidt tot uitsluiting van bewijs, niet-ontvankelijkheid van de strafvordering of nietigheid van het vonnis. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens 1 en het Hof van Cassatie velden enkele belangrijke arresten over onregelmatigheden in de strafprocedure en het effect daarvan op het bewijs. De spilfiguur in deze materie is het zogenaamde Antigoon-arrest van 14 oktober Tenzij de wet het voorschrijft, wordt een onrechtmatig verkregen bewijs in een strafzaak niet meer automatisch uitgesloten. De Antigoon-rechtspraak beperkt immers de sanctie van de nietigheid en de daaruit volgende uitsluiting van onrechtmatig verkregen bewijs. Slechts wanneer de vervolgde kan aantonen dat er door een onrechtmatigheid begaan bij de bewijsvergaring sprake is van 1) een schending van een op straffe van nietigheid voorgeschreven vormvoorschrift of 2) een aantasting van de betrouwbaarheid van het bewijs, of 3) dat het gebruik van het onrechtmatig verkregen bewijs zou neerkomen op een schending van het recht op een eerlijk proces, zal het bewijs worden uitgesloten of zal de strafvordering onontvankelijk zijn. 3 Er werden twee wetsvoorstellen ingediend aangaande deze problematiek. Het wetsvoorstel 0041/1 van 29 juli 2010 bepaalt dat de sanctie van de nietigheid in de strafprocedure slechts kan worden toegepast voor zover er sprake is van concrete belangenschade. Bovendien zou ingevolge dit wetsvoorstel de nietigheidssanctie slechts kunnen worden toegepast indien de wet de nietigheid uitdrukkelijk heeft bevolen. 1 Zie o.a. Van Rossem en Salduz. 2 B. De Smet, Nietigheden in het strafproces, Antwerpen, Intersentia, 2011, 198 p. 3 Cass. 14 oktober 2003, Arr. Cass. 2003, 1867.

2 Het wetsvoorstel 2186/1 van 10 mei 2012 heeft een andere aanpak. Het wil drie mogelijke sancties in het leven roepen voor het geval de geschonden wetsbepaling niet zelf in een nietigheidssanctie voorziet: strafvermindering, bewijsuitsluiting en niet-ontvankelijkheid van de strafvordering. De Orde van Vlaamse Balies wordt op 12 juni 2012 uitgenodigd om haar standpunt kenbaar te maken in een hoorzitting van de Kamercommissie voor de Justitie. Mr. John MAES zal het standpunt van de OVB nader toelichten. 2. Standpunt Orde van Vlaamse Balies 2.1. Wetsvoorstel 0041/1 Dit wetsvoorstel van 29 juli 2010 beoogt een aanvulling van artikel 407 van het Wetboek van Strafvordering op dubbele wijze. Enerzijds wordt een nieuw lid toegevoegd dat stelt dat geen onderzoeks- of proceshandeling kan worden nietig verklaard, indien de wet de nietigheid ervan niet uitdrukkelijk heeft bevolen. Anderzijds zou de rechter een onderzoeks- of proceshandeling alleen dan nietig kunnen verklaren, indien de aangeklaagde onregelmatigheid de rechtmatige belangen van de partij tegen wie het onderzoek wordt gevoerd, op een concrete wijze schaadt. a) Op straffe van nietigheid voorgeschreven vormen Voorliggend wetsvoorstel heeft betrekking op de eerste grond overeenkomstig het Antigoon-arrest, namelijk dat bewijsuitsluiting als sanctie dient uitgesproken te worden indien de onrechtmatigheid een schending betreft van een op straffe van nietigheid voorgeschreven vormvoorwaarde. Voor de bepalingen die op straffe van nietigheid zijn voorgeschreven, wordt verwezen naar artikel 40 van de wet van 15 juni 1935 op het gebruik der talen in gerechtszaken en naar de artikelen 35bis, 61quinquies, 86bis, 86ter, 90quater, 146, 153, 154, 155, 184, 190, 234, 290, 331 en 524bis van het Wetboek van Strafvordering. Die bepalingen vrijwaren een aantal grondrechten, meer bepaald het recht op een eerlijk proces, het recht op eerbiediging van het privéleven en de vrijheid van taalgebruik. Het uiterst beperkte aantal voorschriften op straffe van nietigheid in het Wetboek van Strafvordering is het gevolg van de logische redenering eertijds dat procedurevoorschriften dienen te worden nageleefd, zo niet is er een te sanctioneren vormgebrek. Dit geldt a fortiori bij substantiële vormvoorschriften. Voorschriften op straffe van nietigheid waren er enkel om specifieke aandacht te vestigen op een op het eerste gezicht niet zo belangrijk vormvoorschrift. Als de Antigoon-rechtspraak door de wetgever wordt bestendigd (impliciet of expliciet), dan zou idealiter ofwel aandacht moeten worden besteed aan het expliciteren dat substantiële vormvereisten ook tot een sanctie moeten leiden; ofwel zouden alle Pagina 2

3 substantiële vormvereisten in kaart moeten worden gebracht en op straffe van nietigheid worden voorgeschreven. 4 b) Geen nietigheid zonder belangenschade Het wetsvoorstel verwijst naar de regel pas de nullité sans grief uit het burgerlijk procesrecht. Deze redenering is bijzonder kort door de bocht. De notie belang van het burgerlijk procesrecht kan niet eenvoudigweg getransponeerd worden naar het strafprocesrecht. Het burgerlijk procesrecht kent een onderscheid tussen relatieve nietigheden en absolute nietigheden. Wat betreft de relatieve nietigheden geldt de regel geen nietigheden zonder belangenschade (pas de nullité sans grief). Bij de absolute nietigheden geldt de automatische sanctie van de nietigheid en dient dus geen belangenschade te worden aangetoond, dit omdat de desbetreffende vormvoorschriften de openbare orde aanbelangen. 5 In het straf(proces)recht bestaat dergelijk onderscheid niet: hier zijn alle bepalingen van openbare orde. De op straffe van nietigheid voorgeschreven bepalingen zijn per definitie absolute nietigheden. Welke rechtsgeldige reden is er dan om de leer van de relatieve nietigheden uit het burgerlijk procesrecht mutatis mutandis toe te passen het strafprocesrecht? Bovendien mag men niet blind zijn voor de eigen procesverhoudingen tussen de partijen waarmee de rechtsmateries zich kenmerken. In het burgerlijke procesrecht gaat het om een procedure waar burgers de procespartijen zijn; in een strafproces stelt het openbaar ministerie als vervolgende partij namens de maatschappij een strafvervolging in tegen de verdachte. Het spreekt voor zich dat de notie belang in een strafprocedure niet eenvoudigweg kan worden vergeleken met de notie belang in een burgerlijk procedure, gelet op de verschillende context. Het strafproces gaat om andere en meer fundamentele rechtsgoederen (vrijheid, eer, reputatie, privacy, e.d.) dan het burgerlijk proces. Ten slotte betwijfelt de OVB, gezien de uitgebreide rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens over rechtsbescherming, of deze afstand van rechtsbescherming wel in overeenstemming is met het dwingend supranationale recht. c) Bewijslast De bewijslast van concrete geleden belangenschade op de schouders van de verzoeker leggen, gaat voorbij aan het normdoel van de op straffe van nietigheid voorgeschreven bepalingen. Het voorliggend wetsvoorstel doet dan ook afbreuk aan de rechtsbeschermende functie van het recht. Het wetsvoorstel holt de nietigheidssanctie uit daar de betrokkene allereerst dient aan te tonen dat het recht dat de bepaling beoogt te beschermen in concreto werd geschonden, 4 Zie ook het standpunt van het Grondwettelijk Hof i.v.m. ongeldig bewijs, strijdig met de BOM-wetgeving in T. DECAIGNY, De BOM-controle anno 2008, T. Strafr. 2008, afl. 3, 182 (183); T. DECAIGNY, Bever, beroepsgeheim en bewijs, (noot onder Cass. P F, 9 mei 2007), T. Strafr. 2008, afl. 2, ; Grondwettelijk Hof 19 juli 2007, arrest 105/2007, B.3.2; Grondwettelijk Hof 26 juli 2007, arrest 107/2007, B.4.2). 5 B. MAES, De nieuwe sanctieleer: gemiste kansen? in De Conferentie (ed.), Meester van het proces: topics gerechtelijk recht, Brussel, Larcier, 2009, p Pagina 3

4 terwijl de bepaling net tot doel heeft om ter bescherming van het desbetreffend recht een schending van dit recht te sanctioneren met de nietigheid. Hoe kan aangetoond worden dat in een bepaald geval belangenschade werd geleden? En kan de rechter er zich niet gemakkelijk van afmaken door telkens lapidair te verklaren dat de concrete belangenschade niet bewezen is? Deze bewijslast is een zware en nagenoeg onmogelijk te volbrengen taak. d) Ratio legis De OVB heeft tevens ernstige vragen over de ratio legis van dit wetsvoorstel. In de toelichting bij het wetsvoorstel staat het volgende te lezen: De publieke ergernis over mislukte strafvervolgingen ten gevolge van de niet-naleving van de in de wet voorgeschreven vormvereisten is zeer groot. De media zijn selectief in de berichtgeving en het volk is geen partij in het proces. Het is onaanvaardbaar dat een wetsvoorstel is ingegeven door populisme. Het voorliggend wetsvoorstel ontbeert elke rechtslogica en de OVB kan het dan ook niet onderschrijven Wetsvoorstel 2186/1 Het meest recente wetsvoorstel aangaande de nietigheden dateert van 10 mei 2012 en stelt eveneens een aanpassing van artikel 407 van het Wetboek van Strafvordering voorop. Het wil drie mogelijke sancties vastleggen voor de bepalingen die niet op straffe van nietigheid werden voorgeschreven en waarover de rechter in de huidige constellatie van het recht beslist, onder meer rekening houdend met de gevolgen van de onrechtmatigheid in de concrete omstandigheden en belangen. Indien blijkt dat tijdens het strafonderzoek vormen werden verzuimd, zijn er drie opties: strafvermindering, bewijsuitsluiting of nietontvankelijkheid van de strafvordering. Wat betreft de eerste sanctie, kan de rechter de hoogte van de straf in verhouding tot de ernst van het verzuim verlagen, indien het nadeel langs deze weg kan worden gecompenseerd. De vraag die hierbij meteen rijst, betreft de definiëring van de zinsnede ernst van het verzuim en indien het nadeel langs deze weg kan worden gecompenseerd. Wie beslist hierover en op welke grond? Wordt er dan opnieuw de ruimte gelaten aan de rechter om hierover in het licht van de concrete omstandigheden te oordelen? Het wetsvoorstel wil tegemoetkomen aan de situatie waarbij er in de wet geen sanctie is bepaald voor het nietnaleven van vormvereisten. Door de onduidelijke bewoordingen in het wetsvoorstel, wordt echter opnieuw een lacune gecreëerd die de rechtszekerheid niet ten goede komt. Een andere vraag die men zich kan stellen bij dit nieuwe voorgestelde lid, gaat over het verband tussen onrechtmatig verkregen bewijs en straftoemeting. Op welke manier moet de rechter het tijdens het onderzoek ontstane nadeel verhelpen via de straftoemeting? Pagina 4

5 Niet alleen is het verband tussen onderzoek en straftoemeting ver te zoeken, bovendien creëert dit opnieuw rechtsonzekerheid. Er wordt een grote beoordelingsvrijheid gegeven aan de rechter, die telkens anders zal worden ingevuld. Dit staat haaks op de toelichting bij het wetsvoorstel, waarin men pleit voor een wettelijke regeling van de sanctie voor de niet op straffe van nietigheid voorgeschreven vormen. 3. Besluit Indien de wetgever beslist om de Antigoon-rechtspraak in een wettelijke bepaling te gieten, is het absoluut noodzakelijk dat hij voorafgaandelijk en op exhaustieve wijze bepaalt welke regels in de strafprocedure (zouden moeten) zijn voorgeschreven op straffe van nietigheid. Het spreekt voor zich dat er een onderscheid dient te worden gemaakt tussen substantiële vormvoorschriften 6 en de minder essentiële vormvereisten. Het verdient aanbeveling dat die substantiële vormvereisten in kaart worden gebracht en op straffe van nietigheid worden voorgeschreven, zodat er geen enkele discussie meer over kan bestaan. 7 Bij schending van deze beginselen zal de rechter dan uitmaken of dit hetzij de nietontvankelijkheid van de strafvordering, hetzij de bewijsuitsluiting met zich meebrengt. Alle andere schendingen zullen dan beoordeeld worden op grond van de criteria van de Antigoonleer. De Orde van Vlaamse Balies kan de incorporatie van de Antigoon-rechtspraak in de wet dus slechts onderschrijven op voorwaarde dat eerst de nietigheidssanctie wordt voorzien bij alle substantiële vormvereisten. Dit is een werk van aanzienlijke omvang, maar noodzakelijk. 12 juni 2012 Studiedienst Orde van Vlaamse Balies 6 Voorschrift waarin een recht op basis van de Grondwet of het EVRM aan de orde is. 7 Zie ook: F. DERUYCK, Wat krom is, wordt recht over de bruikbaarheid van onrechtmatig verkregen bewijs, in GANDAIUS (ed.), XXXIIe Postuniversitaire cyclus Willy Delva, strafrecht en strafprocesrecht , Mechelen, Kluwer, 2006, p Pagina 5