Regional Report on Sustainability. The Netherlands

Transcriptie

1 Regional Report on Sustainability The Netherlands (in Dutch with Executive Summary) DAIRYMAN Work Package 1, Action 1

2 Duurzaamheidsassessment Nederlandse melkveehouderij Work Package 1, action 1 Samenstelling: Jules Bos & Rob Geerts 1

3 Executive summary Inleiding De regio Nederland Algemene beschrijving Bevolking Landgebruik Klimaat Economie en financiën Macro economische indicatoren Arbeidsmarkt Milieukwaliteit Bodem en water Lucht Energie en broeikasgassen Landbouw Algemene beschrijving Structuur van de landbouwbedrijven Landgebruik Sociaal economische situatie Macro economische indicatoren Landbouwinkomens en landbouwprijzen Overig Milieukwaliteit Bodem en water Lucht Energie en klimaat Landbouwgebonden biodiversiteit Melkveehouderij Algemene beschrijving De sociaal economische situatie Milieukwaliteit Verslag van de bijeenkomst Hoe verder met de melkveehouderij? Achtergrond Verslag van de plenaire discussie Synthese: duurzaamheid en de melkveehouderij Duurzaamheidsconcepten SWOT analyse melkveehouderij

4 6.3 Duurzaamheidsthema s melkveehouderij Inkomens melkveehouderij Ammoniak Nitraat Fosfaat Energie en klimaat Natuur en landschap Gezondheid en welzijn van dieren Onderwijs en kennis Literatuur Bijlage 1: Deelnemers Hoe verder met de ontwikkeling van onze melkveehouderij?.. 71 Bijlage 2: Presentaties Hoe verder met de ontwikkeling van onze melkveehouderij?. 73 3

5 Executive summary Operationalization of sustainability Sustainability of Dutch agriculture has been high on the political agenda for more than two decades and, as a result, all agricultural sectors have been gradually confronted with many regulations concerning a wide range of issues. Irrespective of short and long term policy objectives concerning our society and agriculture, the need for agriculture to further improve on sustainability issues is probably a lasting phenomenon. One of the long term objectives of the current government is the production and consumption of food in such a way as to contribute to global welfare and food security and within the limits of the carrying capacity of the earth. This policy objective is laid down in the policy document entitled Sustainable Food (LNV, 2009). This policy document is one of a series in the field of sustainable food production and consumption, including a Future Vision on Animal Production. The main objective formulated in this policy document is realization of animal production that is sustainable in every respect within 15 years, enjoying broad support in society. A popular point of view in the Netherlands, is to approach sustainability as a subjective concept involving concerns about context dependent ecological, economic and societal issues, commonly encapsulated in the planet, profit, people (Triple P) approach. With reference to agriculture, these issues range from meeting a need for sufficient, safe and inexpensive food products to achieving agricultural production practices without undesirable side effects, such as decline of rural communities, emissions of pesticides and nutrients, decline of biodiversity and landscape values, high water and energy consumption and the neglect of animal well being. Such a fuzzy approach hampers the assessment of sustainability of agricultural production systems due to lack of explicitly defined objectives: sustainability has become a buzzword. At the other end of the spectrum are, for example, Goodland & Daly (1996) and Hueting & Reijnders (1998), who approach (environmental) sustainability as an objective, universal and non negotiable concept. According to these authors, ecological, economic and social sustainability are not of equal rank, but instead ecological sustainability is a necessary prerequisite for economic and social sustainability. The basic idea behind this hierarchy is the recognition of limits to the carrying capacity of the biosphere, expressed in terms of stocks of finite natural resources and capacities to absorb pollution and degradation. This notion of ecological sustainability resembles the concept of environmental operating space, originating from resource economics. A study conducted by the Dutch Scientific Council for Government Policy in 1994 (NSCGP, 1995) points out that application of the environmental operating space concept in practice would be problematic, because of gaps in knowledge about environmental processes and their relationships with human activities. Moreover, the concept suggests that it would be of a higher order than the domain of political decision making processes, referring to, for example, the social and economic organization of our society. According to the Scientific Council for Government Policy such a hierarchy would only be conceivable if humanity s survival would be at stake, which the council, at the time of writing, did not believe to be the case for the majority of environmental problems. Therefore, the council s viewpoint was that it makes no sense to argue about the right definition of sustainable development, because the concept can be interpreted in many different ways. The council hence opted for a more pragmatic approach of sustainable development via contrasting action perspectives, followed by an assessment of the effects of these perspectives for different domains of sustainable development. Rotmans et al. (2001) postulate that such an approach may be practically convenient, but lacks a theoretical basis and therefore is an oversimplification. Although sustainable development indeed may be the subject of much scientific dispute, this does not mean that the notion can be used arbitrarily. In brief, the concepts sustainability and sustainable development are complex notions and there is by no means consensus about how to deploy them in everyday life. However, this does not imply that they could not be made applicable on a scientific basis. In any case is it up to humans to decide on what is sustainable and what is not. Obviously, such decisions are best made in participatory processes in which societal actors have to come to agreements, however not 4

6 according to a consensus model, but rather using a visionary approach, based on, for example, various sustainable futures. Chapters 2 to 4 of this report provide detailed quantitative data about commonly accepted ecological, economic and social indicators of sustainability, a summary of which is provided in Appendix 1. Below we discuss the most important sustainability issues in Dutch dairy farming arising from these chapters. Most of these issues are directly related to European and/or Dutch policy objectives. Even if the Dutch dairy sector would comply with all these objectives, this would not necessarily mean that dairy farming would also be sustainable. As discussed above, this is due to the comprehensive nature of the sustainability notion, open to interpretation in many different ways. Sustainability issues in dairy farming Farm income One of the aims of the Dutch government is realization of a future oriented agriculture that is competitive, uses sustainable production practices and is the economic pillar in rural areas, also in the long run (LNV, 2006). Applied to the dairy sector, this implies that dairy farm incomes should keep pace with incomes in other economic sectors as well as that fluctuations in farm incomes should not be too large. To be able to cope with further liberalization of agricultural markets while keeping incomes at level, farms need to increase their scale, find new markets and/or broaden their scope. Further scale enlargement may conflict with other sustainability issues. For example, how does scale enlargement relate to policy objectives for nature and landscape? To what extent is further scale enlargement compatible with grazing in the summer period and does it matter if it isn t? The dairy sector will have to formulate answers to these and many other complex questions and will have to determine which broad strategies are appropriate in which regions for keeping farm incomes at level. Potentially, the number of actors that can be involved in farm incomes and farm income changes in the dairy sector is large. The more obvious actors include governmental authorities, dairy farmers, supermarkets and consumers. Governmental authorities need to decide to what extent they wish to govern or influence future developments in the dairy sector in the coming years, in which markets are further liberalized and milk quota abandoned. Subsequently governmental authorities will have to define the boundaries within which dairy farmers may obtain sustainable incomes, i.e. in a way that is accepted by society. In an interplay with dairy farmers and governments, also supermarkets and consumers greatly influence the future of dairy farming, notably via prices paid for dairy farmers products. Ammonia emission Within the framework of the European National Emission Ceilings (NEC Directive), the Netherlands has committed itself to a binding ceiling of 128 kilotons from 2010 onwards. To avoid violation of the ceiling, agriculturally induced emissions should remain under 113 kilotons. The Dutch Environmental Assessment Agency estimates the likelihood that the emission from agriculture in 2010 is below this value as less than 50%. This estimate incorporates current and expected future policies, including an increase of dairy livestock numbers due to the abolishment of the milk quota system in The assessment is also influenced by uncertainties regarding ammonia losses from cattle stables and violations of regulations on low emission slurry application techniques. The European Commission has indicated in 2005 that air quality has to be further improved after 2010, eventually resulting in sustainable air pollution levels. However, it is not yet clear whether this also implies a further tightening of National Emission Ceilings for ammonia in the future. It seems likely that the need to further reduce ammonia emissions from Dutch agriculture, including dairy farming, will remain on the political agenda in the near future. The dairy sector could anticipate by taking measures that further reduce emissions. An effective measure to reduce ammonia emissions is reducing the protein surplus in feed rations, resulting in a lower nitrogen excretion via faeces and particularly urine. Another measure is keeping less young stock combined 5

7 with higher milk production per cow, enabling a reduction of the size of the herd. The stable remains the most important source of ammonia. Due to considerations of animal welfare, air circulation rates in cattle stables tend to be increased, promoting ammonia emission. However, roof insulation or variable air circulation can possibly contribute to keep ammonia emissions below acceptable levels. The most effective measure in reducing ammonia emission probably is improvement of farmers skills and the appreciation of these skills in legislation. The principal actors involved in reducing ammonia emissions from dairy farming systems include dairy farmers, feed suppliers, educational and knowledge institutions and stable designers. Dairy farmers in consultation with feed manufacturers should examine the possibilities to reduce protein levels in feed rations. The role of educational and knowledge institutions is to assure a high knowledge level among Dutch dairy farmers. Designers of stables should develop new stable concepts with the aim to further reduce ammonia emissions. Nitrate leaching Nitrate concentration in the upper groundwater may not exceed 50 mg per liter (Nitrate Directive). Nitrate concentrations in the upper groundwater have decreased since the beginning of the nineties, but the 50 mg objective is not yet attained in the sandy and especially loess regions of the Netherlands. Average nitrate concentrations in 2005 and 2006 in the sandy regions were approximately 70 mg per liter. The subsequent years showed concentrations approaching 50 mg per liter, but it is not yet clear if the trend after 2006 is a structural trend. Average nitrate concentrations at dairy and arable farms were approximately 55 mg per and 75 mg per liter, respectively. In 2008 and 2009, nitrate concentrations at dairy farms using derogation were below 50 mg per liter. Within this population, the proportion of dairy farms exceeding the 50 mg threshold decreased from 46% (2007) to 31% (2009). Average nitrate concentrations in the clay areas in recent years are well below 50 mg per liter. The largest nitrate concentrations are found in the loess area in the southern part of the province Limburg ( mg per liter in the mid 2000s, 80 mg per liter in recent years). Nitrate concentrations in the peat areas are well below the 50 mg norm. In the sand and clay regions, nitrate concentrations are more or less stable since Further reductions have not occurred because of stagnating nitrogen surpluses on farms. Nitrate leaching on dairy farms can be further reduced by reducing nitrogen surpluses. In turn, nitrogen surpluses can be reduced by increasing the utilization of nitrogen in slurry (saving mineral fertilizer) and the utilization of nitrogen in roughage feeds (saving imported feeds). These may seem obvious measures, but in practice a better safe than sorry attitude is still common among dairy farmers, and therefore there is still scope for improvement. The utilization of slurry N can be improved by carefully matching application rates with crop requirements in space and time. The utilization of N in roughage feeds can be improved by avoiding unnecessary feed losses, reducing protein levels in the ration, avoiding feed consumption above animals requirements and monitoring of feed N utilization on the basis of, for example, milk urea concentrations. Supported by knowledge institutions advising on the possibilities, further reducing nitrogen surpluses is primarily a task of dairy farmers. Water companies and other stakeholders may stimulate dairy farmers in the process. An example is the project Sustainable Clean Drinking Water in the province Limburg, in which drinking water company WML offers advisory support to dairy farmers in so called groundwater protection zones in making choices concerning nutrient management and crop protection. Ultimate goal is to prevent leaching of nutrients and chemical crop protection agents to groundwater. Phosphate Although tightening of phosphate application standards has resulted in reduced surpluses, the further accumulation of phosphate in agricultural soils will continue, at least in the short term. Preliminary maximum application standards foreseen for 2015 for arable and vegetable crops, when equilibrium phosphate fertilization should be implemented, still exceed crop removal by 10 kg per ha. Hence, the maximum application standards are still too high for justification of the term equilibrium fertilization. From 2010 onwards, phosphate application standards also depend on the farm specific phosphorus status of the soil. Both the proposed further tightening of application standards until 2015 and their dependence on soil phosphorus status, may result in a large manure surplus at national scale. The manure surplus can be avoided by increasingly utilizing 6

8 manure in other ways than via land application in Dutch agriculture or by reducing the production of manure. Manure utilization outside Dutch agriculture can be increased by increasing processing, burning and/or export to other countries. It is yet too early to assess whether each of these options or in combination are feasible and contribute to a structural and sustainable solution. Obviously, the tightening of phosphate application standards and the possibly resulting national manure surplus may have profound consequences for livestock sectors, including the dairy sector. Some dairy farms can easily comply with tightened phosphate norms, without having to change their management. However, without additional measures other, more intensive dairy farms will be confronted with drastic consequences and will have to export an extra hundreds of tons of slurry. One such additional measure is lowering the P/energy ratio in the ration, in fact an effective way to reduce the phosphate excretion by dairy cows. This can be realized by using concentrates or roughage feeds with low phosphorus content, enabling a 20% reduction in phosphate excretion. Large scale adoption of a low phosphorus feeding strategy would result in considerable reductions of phosphate surpluses at dairy farms and export of slurry can largely be avoided. Actors that are primarily involved in reducing phosphate excretion and surpluses are dairy farmers and feed manufacturers. Energy and climate In the long term, a transition to a low carbon energy supply is needed, replacing fossil fuels with renewable energy such as wind, solar and biomass energy. Specifically in the livestock sectors, emissions of carbon dioxide are relatively low and emissions of nitrous oxide and methane relatively high. Hence, as fossil fuels are increasingly being substituted by renewable energy sources, the share of nitrous oxide and methane in total greenhouse gas emissions will further increase. Nitrous oxide and methane are released during conversion processes in agricultural (sub)systems and their emissions can therefore be considered process emissions. Therefore, innovations in the livestock sector should not only focus on renewable energy, but also on feed rations (reducing methane emission) and fertilization practices (reducing nitrous oxide emission). Obvious actors are dairy farmers (improving/reducing fertilization, adopt renewable energy) and feed manufactures (feed adaptations). Besides contributing to climate change, the dairy sector can also be confronted with the effects of climate change in the future. This may show itself in more extreme weather phenomena such as higher temperatures, prolonged droughts and heavier rains. The effects of climate change on dairy farming are yet unclear. Potentially, the dairy sector could play an important role in making catchment basins climate proof, notably via the storage of surplus water in surplus situations. Nature and landscape Nature and landscape values in agricultural areas are decreasing, a continuation of a process that has been going on for decades. Decreasing values are expressed in, for example, declining population sizes of farmland birds and declining species richness of birds, plants and butterflies in agricultural areas. Governmental institutions try to conserve biodiversity and landscape values in agricultural areas and involve farmers in nature management through agri environment schemes. Dairy farming in the northern and western parts of the Netherlands is especially important for the conservation of meadow birds. The Netherlands bears great international responsibility for meadow birds, due to the occurrence of large proportions of European populations of these birds in the country. The effectiveness of existing agri environment schemes for meadow bird conservation has so far been limited. This effectiveness can be enhanced by improving spatial lay out of measures and by improving the quality of individual measures, both better tailored to meadow bird requirements. Outside meadow bird areas, other regional qualities are at stake. Examples include hedges in relatively small scale landscapes in the south of the province Limburg and alder belts in the province Friesland. Until recently, scientific and societal debates about very large stables (so called mega stables) referred to pig and poultry farms only, but due to the ongoing scale enlargement in dairy farming, this sector is increasingly also being involved. The debate is not just about the admission of large stables in the landscape, but also about the compatibility of landscape values with larger farm and field sizes. Moreover, further increases in the scale of farming operations are not only expected in areas specifically designated for agricultural development, but also in areas where agriculture, 7

9 nature, landscape and rural populations are mixed. In such areas, problems surrounding large scale dairy farming vis à vis other functions of rural areas are even more profound. Monitoring on harmonization of large scale dairy farming with other functions of rural areas is currently lacking. Some farmers organizations try to raise awareness among farmers about the need to harmonize newly built stables with local landscape qualities. Conserving and/or improving biodiversity and landscape qualities is primarily the responsibility of governmental authorities at several administrative levels. During planning and execution of spatial interventions, where applicable, these authorities have to create the conditions to conserve and/or improve biodiversity and landscape values. Solutions at regional level require co operation between governmental institutions, farmers, local residents, non governmental organizations and knowledge institutions. It is important that participants, with different backgrounds and interests, are open to one another and try to develop shared visions and perspectives. Ultimately, however, farmers are the ones that have to consider nature and landscape values in their management decisions. For more than a decade, so called agricultural nature co operations have played an active role in this. Animal health and animal welfare One of the objectives in the policy document Future Vision on Animal Production is keeping farm animals in ways that put the animals at the forefront, in which animals can display their natural behaviour patterns, are exposed to daylight and are not or hardly exposed to physical interventions and enjoying broad support in society. Other objectives include a reduction in the use of medicines through preventive health measures, breeding of more robust farm animals, ending long distance transports and preserving or increasing the visibility of farm animals for citizens, either in the farmed landscape or on farms. In practice, the number of dairy cows that is permanently held in stables and refrained from grazing is growing. In 2001, the number of cows without grazing was , in 2007 this number had increased to cows kept by approximately 20% of dairy farmers. This increase can be explained by increases in farm size, too small farmstead parcels and an increasing adoption of milking robots. Whether or not an individual farmer uses grazing depends on personal preferences and farm specific conditions such as size of the farmstead parcel, herd size and availability of farm labour. It is widely recognized that grazing contributes to animal welfare and animal health and positively influences the image of dairy farming among the general public. Potentially, a lot of actors can be involved in promoting or preserving grazing as a conventional practice in dairy farming, including dairy co operatives, supermarkets, consumer organizations and nature and animal welfare organizations. An example is the so called Foundation Grazing, a cooperation with a broad representation of interests among its board members. Objectives of this foundation are the promotion of grazing through financial support to farmers and offering advice to single dairy farmers about the possibilities for grazing. Besides reduced grazing, other causes of discomfort among dairy cows include the often solid, slippery and/or wet floors in tightly sized stables, which are expressed in behavioural changes and injuries in an estimated 10 40% of the cattle population. Measures that may improve this situation include adjustments to stable floors and larger sized stables, but unfortunately many existing stables are not suitable for short term adjustments. In the longer term, newly built stables offer mitigation options. The government promotes the design and construction of so called integrally sustainable stables in which sustainability issues regarding environment, animal welfare, animal health, energy use and landscape preservation are considered in mutual dependency. Labels are only granted to stable types that considerably improve sustainability performance relative to existing stable types. Policy objective is 5% of stables labeled integrally sustainable by 2011, with a perspective on widespread adoption thereafter. Actors that may be involved in the design and implementation of new stable concepts are roughly the same as those involved in promotion of grazing. Education and knowledge Today s dairy farmer needs to be an all rounder. Given small economic margins and numerous regulations on different aspects of farming, modern farming can be described as farming on the cutting edge. Therefore it is important that the dairy farmer has a high state of knowledge and that 8

10 his education is dovetailed with skills needed to manage a dairy farm. Governmental institutions, educational and knowledge institutions and agricultural organizations should feel responsible for highly skilled dairy farmers, brought into practice via education, training, research and circulation of knowledge. 9

11 1. Inleiding In de meeste regio s van noordwest Europa is melkveehouderij een belangrijke economische activiteit. Klimaat en bodemcondities zijn vaak uitstekend en omvangrijke afzetmarkten voor producten uit de melkveehouderij zijn vlak in de buurt. De melkveehouderij verschaft werk aan minstens agrariërs en werknemers in de agri foodsector. Regio s met melkveehouderij zijn vaak dichtbevolkt. Het platteland moet daarom ook andere publieke diensten borgen, zoals schoon drinkwater en aantrekkelijke mogelijkheden voor recreatie. De levering van deze en andere diensten wordt vaak bemoeilijkt door de negatieve effecten van melkveehouderij op milieu, natuur en landschap. Enerzijds is melkveehouderij dus aantrekkelijk voor plattelandsbewoners omdat het werk en inkomen verschaft, anderzijds beperkt de melkveehouderij de levering van andere plattelandsdiensten. Op grond daarvan zou de melkveehouderij meer rekening moeten houden met de voorziening van deze andere diensten. Een ontwikkeling van de melkveehouderij langs die lijn zou moeten leiden tot een competitievere melkveehouderij, sterkere regionale economieën en verbeterde ecologische prestaties. Binnen het INTERREG NorthWest Europe project DAIRYMAN werken de regio s Brittany (F), Pays de la Loire (F), Nord Pas de Calais (F), Zuidwest Ierland, Noord Ierland, Vlaanderen, Wallonië, Baden Württemberg, Luxemburg en Nederland samen ter versterking van hun plattelandsgemeenschappen door verbetering van de melkveehouderij en stimulering van samenwerkingsverbanden tussen melkveehouders en andere gebruikers van het platteland. Een van de activiteiten die in het kader van DAIRYMAN is ontplooid, is de organisatie van een workshop in elke regio, waarbij ecologische, economische en sociale duurzaamheidsprestaties bij de op het platteland vertegenwoordigde stakeholders onder de aandacht werden gebracht. In de workshops zijn tevens de noodzaak van cq. mogelijkheden voor verbetering van diverse prestaties bediscussieerd en mogelijkheden voor samenwerking tussen stakeholders besproken. De meeste aandacht is daarbij uitgegaan naar duurzaamheidsprestaties op het vlak van milieu en economie. De hoofdstukken 2 t/m 4 van dit rapport bevatten een overzicht van de belangrijkste cijfers en feiten voor de regio Nederland, die als informatie vooraf diende voor de workshop in Nederland. Ecologische, economische en sociale duurzaamheidsprestaties zijn bepaald op drie niveaus: a) voor de gehele regio Nederland, b) voor de landbouwsector in de regio Nederland en c) voor de melkveehouderijsector als onderdeel van de landbouwsector. Hoofdstuk 5 bevat een kort verslag van de workshop zelf. Het laatste hoofdstuk bediscussieert de belangrijkste duurzaamheidsthema s in de Nederlandse melkveehouderij zoals die volgens ons op grond van de workshop en de gepresenteerde cijfers en feiten naar voren komen. In dit hoofdstuk benoemen we tevens kort de maatregelen die kunnen bijdragen aan verdere verduurzaming en de maatschappelijke actoren die daarbij een rol spelen. Data en informatie zijn afgeleid uit bestaande bronnen; er is geen nieuwe informatie gegenereerd. Een deel van de data is gebruikt voor kwantificering van huidige waarden van duurzaamheidsindicatoren. Data voor alle in DAIRYMAN vertegenwoordigde regio s zijn op eenzelfde wijze verzameld en verwerkt, zodat een vergelijking tussen regio s mogelijk is. Indien mogelijk zijn indicatorwaarden vergeleken met doelwaarden in Europese richtlijnen, zoals de Nitraatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water. Dit geeft aan waar verbetering nodig is. Voor de workshop zijn vertegenwoordigers vanuit de landbouw, milieu & natuur, zuivelverwerkers, beleidsmakers en andere stakeholders uitgenodigd. Tijdens het eerste deel van de bijeenkomst is hen gevraagd commentaar te leveren op een conceptversie van voorliggend rapport. Zijn ze het eens met de conclusies? Zijn er duurzaamheidsthema s die over het hoofd zijn gezien? Tijdens het tweede deel zijn mogelijkheden voor verbetering bediscussieerd, evenals de rollen die de verschillende stakeholders daarbij kunnen spelen en de mogelijke voordelen van samenwerking tussen stakeholders. Op basis van de resultaten van de bijeenkomst is het rapport in een definitieve vorm gegoten: correcties zijn doorgevoerd en de belangrijkste conclusies van de workshop en een lijst van deelnemers is toegevoegd. 10

12 Eindversies van alle regionale rapporten dienen als input voor een interregionale workshop. Voor deze interregionale workshop zullen deelnemers van de diverse regionale workshops worden uitgenodigd, met als doel gedachten en ideeën uit te wisselen ter verdere verduurzaming van Europese melkveehouderij regio s. Op deze wijze kunnen we leren van de sterke en zwakke punten van elke regio. 11

13 2. De regio Nederland 2.1 Algemene beschrijving Bevolking In 2007 telde de Nederlandse bevolking inwoners. Het aantal inwoners per km 2 is toegenomen van 415 in 1980 tot 488 in De Randstad heeft de grootste bevolkingsdichtheid (Zuid Holland inwoners per km 2, Noord Holland 992 inwoners per km 2 en Utrecht 874 inwoners per km 2 ) (Figuur 2.1). De meeste ruimte per inwoner is te vinden in Drenthe (186 inwoners per km 2 ), Friesland (193 inwoners per km 2 ) en Zeeland (213 inwoners per km 2 ). In 2009 bedroeg het aantal inwoners in het landelijk gebied (gebied met minder dan 1000 adressen per km 2 ) personen. Dat vormt 39% van de totale bevolking (bron: CBS). De noordelijke provincies en Zeeland behoren volgens het OECD criterium tot ruraal gebied (<150 inwoners per km 2 ) en de overige provincies tot verstedelijkt gebied. De omvang van de Nederlandse bevolking neemt nog steeds toe. Tussen 2004 en 2009 is de Nederlandse bevolking gegroeid met inwoners (1,4%). Suburbane gemeenten zijn daarbij veel sterker gegroeid dan andere gemeenten (Figuur 2.1), voornamelijk dankzij de hoge woningbouwproductie daar. Vooral de zuidelijke delen van Limburg en Zeeland en het oostelijk deel van Groningen worden gekenmerkt door een bevolkingskrimp. Toch zijn er in de Randstad ook nog veel gemeenten die gekrompen zijn; vooral uit de plattelandsgemeenten trekken jongeren weg. Het aantal huishoudens op 1 januari 2008 bedroeg 7,24 miljoen en neemt sterker toe dan de bevolkingsomvang. Dit wordt veroorzaakt door de sterke toename van het aantal eenpersoonshuishoudens tot ruim 2,57 miljoen op 1 januari De 'groene druk, oftewel de verhouding tussen het aantal personen van 0 19 jaar ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van jaar is sinds 1980 gedaald van ruim 55,1% tot 39,0%. De 'grijze druk (de verhouding tussen het aantal personen van 65 jaar of ouder ten opzichte van de personen in de 'productieve' leeftijdsgroep) is in de beschouwde periode toegenomen van 20,1 naar 24,5%. Het percentage van personen van 65 jaar of ouder lag in 2007 op 14.5% (bron: Eurostat). De levensverwachting bij geboorte blijft toenemen. Mannen worden gemiddeld 78,1 en vrouwen 82,0 jaar. Rond 1980 bedroeg de levensverwachting bij geboorte nog respectievelijk 72,5 en 79,2 jaar. Figuur 2.1: Bevolkingsdichtheid en bevolkingsontwikkeling per gemeente. (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010) Landgebruik De totale landoppervlakte van Nederland bedraagt km 2 (Bron: Eurostat), zoete binnenwateren meegerekend is de oppervlakte km 2. Tussen 1950 en 1990 zijn veel 12

14 natuurlijke vormen van bodemgebruik sterk in oppervlakte afgenomen, met name het areaal kwelders, heide, stuifzand en hoogveen (Tabel 2.1). Daarentegen is de hoeveelheid bos in deze periode toegenomen, voornamelijk door de toename van de hoeveelheid loof en gemengd bos. In diezelfde periode is ook het oppervlak landbouwgrond met ca. 6% afgenomen. Door economische en demografische ontwikkelingen is de oppervlakte van wegen en bebouwd gebied sterk toegenomen. Omdat het oppervlak bos en natuur al enkele decennia vrijwel gelijk blijft, gaat dit momenteel vooral ten koste van het landbouwgebied. Binnen het agrarisch gebied neemt de glastuinbouw toe. Tabel 2.1: Bodemgebruik in 1950 en (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010). ha in 1950 ha in 1990 Procentuele verandering Agrarisch gebied Bos Loofbos Naaldbos Gemengd bos Natuur Moeras Kwelders Duin en strand Heide Stuifzand Hoogveen Bebouwd Wegen e.a Bebouwd gebied Water Totaal Natuur In het natuurbeleid staan de vorming van ha Ecologische Hoofdstructuur (EHS, ha doelstelling op het land) in 2018 en de implementatie van de Vogel en Habitatrichtlijn centraal. De EHS is een samenhangend netwerk van kwalitatief hoogwaardige natuurgebieden op het land en in het water (Waddenzee, IJsselmeer, Zeeuwse delta en Noordzee) (Figuur 2.2). De EHS omvat de belangrijke natuurgebieden en robuuste verbindingen tussen deze gebieden. Naast beheer door de terreinbeherende organisaties hecht het rijk veel waarde aan het realiseren van de EHS via particulier en agrarisch beheer. In Europees verband zijn door de EU lidstaten de zogenaamde Natura 2000 gebieden aangewezen die worden beschermd op grond van de Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992). Deze richtlijnen geven aan welke typen natuur en welke soorten moeten worden beschermd. De lidstaten wijzen daarvoor speciale beschermingszones aan en moeten instandhoudingsmaatregelen nemen om deze gebieden te beschermen. Voor deze gebieden zijn concrete instandhoudingsdoelen en beheerplannen geformuleerd. De gewenste milieukwaliteit verschilt per gebied en is afhankelijk van de toegekende natuurdoeltypen en instandhoudingsdoelstellingen. Binnen de Natura 2000 gebieden worden 30 habitattypen onderscheiden. Daarbij zijn stuifzanden, moerassen en heide relatief sterk vertegenwoordigd. Deze natuurtypen hebben een grote internationale waarde. Nederland kent 162 Natura 2000 gebieden, met een totale oppervlakte van ongeveer 1,1 miljoen hectare, waarvan ha land en kleinere binnenwateren en de rest grote wateren, inclusief kustwateren. EHS en Natura 2000 overlappen: vrijwel al het Natura 2000 gebied maakt ook deel uit van de EHS, terwijl ongeveer 45% van de EHS te land onder Natura 2000 valt. 13

15 Figuur 2.2: Ligging van EHS en Natura 2000 gebieden in Nederland. (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010). Het grootste deel van de Nederlandse natuurgebieden wordt beheerd door terreinbeherende organisaties, een kleiner deel via agrarisch natuurbeheer door boeren. Via beheerregelingen tussen overheid en boeren wordt beoogd om de natuurwaarden in deze gebieden te behouden, te herstellen en te vergroten. De beheerregelingen zijn een onderdeel van het Subsidiestelsel voor Natuur en Landschapsbeheer (SNL). De gronden onder agrarisch natuurbeheer liggen grotendeels in de EHS en behouden de hoofdfunctie landbouw. Ingrijpende aanpassingen van het terrein, zoals regelmatig plaatsvindt bij het scheppen van nieuwe natuur, zijn doorgaans niet aan de orde. Uitzondering daarop is bijvoorbeeld het scheppen van drassige situaties voor weidevogels. In 2018 dient ha onder agrarisch natuurbeheer te vallen, waarvan ha binnen de EHS en ha daarbuiten. Met ingang van 2007 voeren de provincies de regie bij de realisatie van agrarisch natuurbeheer. Momenteel is 66% van de beoogde oppervlak in beheer bij agrariërs. Echter in veel provincies blijft de realisatie van agrarisch natuurbeheer steken of is er zelfs al een aantal jaren sprake van een afname. In een paar provincies neemt het areaal agrarisch natuurbeheer toe (PBL, 2009). De realisatie van de EHS via agrarisch natuurbeheer vordert onvoldoende om de doelstelling voor 2018 te behalen (Figuur 2.3). 14

16 Figuur 2.3: Realisatie van agrarisch natuurbeheer ten opzichte van taakstelling. (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010). Landschap Het landschap heeft belangrijke waarden voor de samenleving. De verschillende landschappen hebben een eigen identiteit en kwaliteit en vertegenwoordigen belangrijke cultuurhistorische, architectonische en ecologische waarden. Het rijk wil het Nederlandse landschap in al zijn diversiteit voor de toekomst behouden en ontwikkelen. Behoud en ontwikkeling van het landschap is vooral de verantwoordelijkheid van provincies en gemeenten. Aan hen wordt gevraagd om bij het maken van plannen en het uitvoeren van ruimtelijke ingrepen zodanig condities te scheppen dat ontwikkelingen gepaard gaan met behoud en toename van landschappelijke kwaliteit. Het rijk faciliteert en stimuleert provincies en gemeenten bij de ontwikkeling van landschap met kwaliteit door de ontwerpkwaliteit te stimuleren, het voeren van debatten, het ontwikkelen en verspreiden van kennis en het verstrekken van subsidie voor landschapsontwikkelingsplannen. De Nederlandse landschappen kunnen op grond van verschillende eigenschappen worden onderverdeeld in verschillende landschapstypen (Figuur 2.4). Een landschapstype is een ruimtelijke eenheid waar de fysische gesteldheid (reliëf, bodem en water), de ontginningsgeschiedenis en/of de kenmerkende ruimtelijke rangschikking van landschapselementen gelijk is. Dergelijke eigenschappen dragen in sterke mate bij aan de identiteit en aantrekkelijkheid van het landschap. De in Figuur 2.4 gehanteerde indeling is gemaakt op basis van fysisch geografische eigenschappen. 15

17 Figuur 2.4: Landschapstypen in Nederland. (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010). Gerekend vanaf 1900 is ongeveer de helft van alle lijnvormige cultuurhistorische elementen in het landschap verdwenen (Figuur 2.5). Deze elementen omvatten onverharde en verharde wegen, dijken, beplantingen zoals heggen, houtwallen en bomenrijen, waterlopen zoals kanalen, vaarten, beken en rivieren en overige perceelsgrenzen als sloten, greppels en steilranden. Veranderingen in het landschap tot 1950 hangen vooral samen met de ontginning van woeste gronden en daarna neemt ruilverkaveling gaandeweg deze rol over. De periode van landbouwkundige herinrichting loopt door tot 1990, al nam het tempo daarvan na 1980 af. Met name vanaf 1990 is verstedelijking de volgende grootschalige ontwikkeling met een dominante invloed op het landschap (Koomen et al., 2007) Percentage (1900 = 100) beplanting water dijken wegen overig jaartal Figuur 2.5: Geïndexeerde veranderingen (1900=100%) van cultuurhistorische lijnvormige elementen, opgesplitst in de categorieën beplanting, water, dijken, wegen en overige perceelsgrenzen (Koomen et al., 2007). In de Nota Ruimte zijn 20 Nationale Landschappen aangewezen. De rijksoverheid heeft voor elk Nationaal Landschap kernkwaliteiten geformuleerd, die het rijk wil behouden en, waar nodig, 16

18 versterken. De twintig Nationale Landschappen zijn typisch Nederlandse landschappen, elk gekarakteriseerd door een unieke combinatie van cultuurhistorische en natuurlijke elementen. De Nationale Landschappen kenmerken zich door de specifieke samenhang tussen de verschillende onderdelen van het landschap, zoals natuur (flora en fauna), reliëf (bijv. beekdalen en terpen), grondgebruik (bijv. landbouw, waterbeheer) en bebouwing (bijv. dorpsgezichten en forten). De provincies hebben de begrenzing van vrijwel alle nationale landschappen vastgesteld, deels in uitvoeringsprogramma s en deels in streekplannen of streekplanuitwerkingen. Een aantal Nederlandse landschapstypen komt in andere Noordwest Europese landen weinig voor waardoor hun internationale betekenis groot is. Droogmakerijen, oude zeekleipolders en veenontginningen in laag Nederland zijn internationaal gezien belangrijk (Figuur 2.6). Ruim 95% van de droogmakerijen in Noordwest Europa ligt binnen Nederland. Ook veenontginningen met strookvormige verkaveling, en oude zeekleipolders met hun terpen liggen vooral binnen Nederland. Figuur 2.6: Internationale betekenis van Nederlandse landschapstypen. (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010) Klimaat Nederland heeft een zeeklimaat, gekenmerkt door zachte winters, koele zomers en neerslag gedurende het gehele jaar. Dit wordt veroorzaakt door de gemiddelde luchtverplaatsing die voornamelijk uit het zuidwesten is. 17

19 Figuur 2.7: Gemiddelde temperatuur (bron: KNMI) Figuur 2.8: Gemiddelde neerslag (bron: KNMI) De temperatuur in 2008 past in het beeld van stijgende temperaturen, zowel in Nederland als wereldwijd. In De Bilt bedroeg de jaargemiddelde temperatuur 10,5 C. Daarmee is 2008 het twaalfde warme jaar op rij en staat op een negende plaats in de rij van warmste jaren sinds 1901 (Figuur 2.9). De gemiddelde opwarming over de afgelopen 108 jaar bedraagt 1,9 ºC. Wereldwijd is de temperatuur sinds 1850 gestegen met 0,8 ºC. De mondiale temperatuur in 2008 staat daarmee op een tiende plaats in de rij van warmste jaren sinds De temperatuurstijgingen zijn statistisch sterk significant, zowel in Nederland als mondiaal. Figuur 2.9: Jaargemiddelde temperatuur in de periode (Bron: CBS, PBL, Wageningen UR, 2010). Een statistische analyse leert dat Nederland sinds 1950 twee keer zo snel is opgewarmd als de wereld. Die snellere opwarming wordt hoogstwaarschijnlijk niet veroorzaakt door natuurlijke schommelingen. De temperaturen van herfst 2006, winter 2007 en voorjaar 2007 zijn uitzonderlijk grote afwijkingen boven de trend. De klimaatverandering en de daaruit voortkomende dreiging van overstromingen leiden tot extra aandacht voor de overstroombare gebieden in Nederland. Die beslaan een derde van onze oppervlakte, waar ongeveer 6 miljoen mensen wonen. In 2007 werd in dit gebied een derde van het bruto binnenlands product gerealiseerd. 18

20 2.2 Economie en financiën Macro economische indicatoren De economische situatie en welvaart van een regio of land wordt veelal besproken aan de hand van een aantal standaard indicatoren. De Bruto Toegevoegde Waarde (BTW; tegen basisprijzen) van de totale economie is gelijk aan het verschil tussen de waarde van de geproduceerde goederen en diensten en de waarde van de in het productieproces verbruikte goederen en diensten, en geeft het bedrag weer dat de productiefactoren aan de waarde van de verbruikte goederen en diensten toevoegen. Afgeleid van de BTW, vertegenwoordigt het Bruto Binnenlands Product (BBP; tegen marktprijzen) de marktwaarde van alle goederen en diensten die in een bepaalde periode (meestal op jaarbasis) worden geproduceerd in een land of een regio (Tabel 2.2). Tabel 2.2: Overzicht van de voornaamste macro economische indicatoren in 2005 en (Bron: CBS Statline en Eurostat) BTW (miljoen Euro) BBP (miljoen Euro) BBP per inwoner (Euro) EU Nederland Noord Nederland Oost Nederland West Nederland Zuid Nederland Extra regio n.a. n.a. 1 Omvat de territoriale wateren, het Nederlandse deel van het continentaal plat in de Noordzee en de zogenaamde territoriale enclaves in het buitenland (Nederlandse ambassades, consulaten, militaire bases, etc.). De verdiensten per Nederlander, afgemeten aan het BBP per inwoner, zijn in de afgelopen zestig jaar meer dan vier keer zo hoog geworden. Deze verdiensten zijn afhankelijk van de arbeidsproductiviteit en het aantal uren dat per inwoner wordt gewerkt. De groei van het BBP per inwoner is vooral te danken geweest aan de stijging van de arbeidsproductiviteit: vanaf 1975 is de arbeidsproductiviteit met gemiddeld 1.5 procent per jaar gestegen. De arbeidsduur per inwoner een functie van arbeidsparticipatie, arbeidsduur per werkende en bevolkingsopbouw is na de Tweede Wereldoorlog nauwelijks veranderd. De arbeidsparticipatie is vanaf begin jaren tachtig opgelopen. Hierdoor kon vooral in de jaren negentig het BBP per inwoner versneld toenemen. De voortdurende afname van de arbeidsduur per werkende deed dit effect voor een deel weer teniet. Veranderingen in de bevolkingsopbouw pakten tot de jaren negentig positief uit: een steeds groter deel van de bevolking bevond zich in de werkzame leeftijd (15 64 jaar). Vanaf begin jaren negentig is de ontwikkeling van de bevolkingsopbouw echter ongunstig. De verhouding tussen het aantal jarigen en 65 plussers is afgenomen van acht op één in 1950 tot vierenhalf op één in 2009, en zal naar verwachting verder afnemen tot tweeënhalf op één in Bij verder ongewijzigde omstandigheden betekent dit dat in 2030 de verhouding tussen jarigen en de totale bevolking, en daarmee het BBP per inwoner, 10,5 procent lager zal liggen dan nu. Als de arbeidsproductiviteit echter net als in de voorgaande drie decennia jaarlijks met 1,5 procent blijft toenemen, dan zal het BBP per inwoner in 2030 niet gedaald zijn, maar gestegen met 24 procent. De gezondheid van de economie wordt vaak weergegeven aan de hand van de groei van het BBP ten opzichte van het vorige jaar. De afgelopen jaren stonden in het teken van de wereldwijde economische crisis. De mondiale economie kromp in 2009 met 0.6 procent ten opzichte van een jaar eerder, de economie in de eurozone met 4.1 procent. De Nederlandse economie kromp in 2009 met 3.9 procent, de grootste krimp ooit gemeten (CBS, 2010). De Nederlandse export en investeringen en consumptie door huishoudens namen sterk af en alleen de overheidsbestedingen groeiden fors. De krimp van het BBP wordt voor 2.3 procentpunt verklaard uit het terugvallen van de export. De afgenomen investeringen en de afgenomen consumptie door huishoudens verklaren respectievelijk 1.4 en 0.7 procentpunt. Door de afnemende bedrijvigheid namen de emissies naar het milieu af. Zo daalde de emissie van broeikasgassen in 2009 met 2 procent en het 19

21 energieverbruik met bijna 3 procent. De krimp van de economie was terug te zien in de ontwikkeling van het volume van de toegevoegde waarde van de commerciële sector. Deze daalde als geheel met 4.4 procent ten opzichte van een jaar eerder. De grootste daling van de economie was terug te vinden in de industrie. Opvallend is dat de landbouw, bosbouw en visserij ondanks sterk dalende inkomsten toch nog een stijging van de toegevoegde waarde kende van 2.7 procent. Dit kwam vooral door een hogere productie, veroorzaakt door gunstige weersomstandigheden. Het arbeidsvolume van werkzame personen nam in 2009 af met 1.1 procent. Ten opzichte van de BBP krimp is deze afname nog gematigd, hetgeen gebruikelijk is. De arbeidsmarkt reageert doorgaans vertraagd en gematigd op conjuncturele ontwikkelingen. Hierdoor was er in 2009 wel sprake van een forse afname van de arbeidsproductiviteit Arbeidsmarkt De bruto arbeidsparticipatie geeft aan hoeveel procent van de beroepsgeschikte bevolking (alle personen tussen de 15 en 65 jaar) tot de beroepsbevolking behoort, en dus een betaalde baan van tenminste 12 uur per week heeft of deze zoekt. Hierin worden werklozen meegeteld. In het afgelopen decennium schommelde de bruto arbeidsparticipatie tussen 67,0 en 71,2 procent (CBS, 2010). De netto arbeidsparticipatie geeft aan hoeveel procent van de beroepsgeschikte bevolking ook daadwerkelijk een betaalde baan heeft. Werklozen worden hierin dus niet meegeteld. De netto arbeidsparticipatie bedroeg de afgelopen jaren circa 55 procent voor vrouwen, 73 procent voor mannen en 67 procent voor de totale beroepsbevolking. In 2009 was gemiddeld 4,8 procent van de beroepsbevolking werkeloos. Dat is hoger dan in 2007 en 2008, maar lager dan in de jaren en de laagste binnen de Europese Unie. Bij het begin van de wereldwijde recessie bestond de vrees dat deze zou leiden tot massale werkeloosheid. Dit is echter uitgebleven. 2.3 Milieukwaliteit Bodem en water Nitraatrichtlijn Overmatig gebruik van mest zowel dierlijke mest als kunstmest zorgt voor te veel stikstof en fosfaat in bodem, grondwater en oppervlaktewater. Dat heeft negatieve gevolgen voor bijvoorbeeld de natuurlijke soortenrijkdom en de drinkwaterbereiding. De Wereld Gezondheidsorganisatie, de EU en de Nederlandse overheid hebben voor nitraat een waarde van 50 mg per liter vastgesteld als maximaal toelaatbaar risico (MTR )waarde voor water bedoeld voor menselijke consumptie. De EU Nitraatrichtlijn gaat ervan uit dat de MTR waarde moet gelden voor al het water dat een mogelijke bron is voor de drinkwatervoorziening. Het gevolg is dat ook het grondwater in Nederland aan de MTR waarde dient te voldoen. De mestwetgeving omvat allerlei regelingen om het gebruik van de mineralen stikstof en fosfaat in de mest te verminderen. Basis is de Europese Nitraatrichtlijn (1991). Nederland gaf aanvankelijk invulling aan de Nitraatrichtlijn via het mineralenaangiftesysteem MINAS en een systeem van mestafzetcontracten. Het doel van MINAS was een verantwoord gebruik van mineralen. Het verschil tussen de aan en afvoer van mineralen op een bedrijf werd getoetst aan de toegestane verliesnorm. Binnen MINAS werd dus een maximum gesteld aan het mineralenoverschot per bedrijf, maar niet aan de hoeveelheid aan te wenden dierlijke mest. Het toenmalige Nederlandse mestbeleid is in oktober 2003 door het Europese Hof van Justitie afgewezen. MINAS is daarom vanaf 1 januari 2006 vervangen door een stelsel van gebruiksnormen voor zowel kunstmest als dierlijke mest. Conform de Europese Nitraatrichtlijn stelt het gebruiksnormenstelsel wel eisen aan de hoeveelheid te gebruiken mest per hectare landbouwgrond. De belangrijkste onderdelen van het stelsel zijn: Gebruiksnormen voor de hoeveelheden stikstof en fosfaat uit dierlijke mest en kunstmest die toegepast mogen worden bij de teelt van gewassen. Gebruiksvoorschriften voor de manier waarop mest wordt toegepast en de perioden waarin dit gebeurt. Zo komt de mest op het juiste moment en op de meest efficiënte manier bij gewassen terecht en wordt verlies naar het milieu beperkt. 20