Schakelen op een chip met enkele elektronen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Schakelen op een chip met enkele elektronen"

Transcriptie

1 Meer wetenschapsnieuws van de TU Delft Colofon DI-Archief Schakelen op een chip met enkele elektronen Nano-circuit voor het eerst gerealiseerd (1 van 20) [ :33:14]

2 rob van den berg Eigenlijk is er nauwelijks verschil tussen de eerste transistor die Amerikaanse onderzoekers Bardeen, Shockley en Brattain van Bell Telephone Labs in 1947 presenteerden en de Eén Elektron Transistor (EET) van de Delftse natuurkundige Pieter Heij, die schakelt met één elektron en kan slechts worden waargenomen met hulp van de elektronenmicroscoop. Heij heeft de afgelopen vier jaar in de groep Quantum Transport van professor dr.ir. Hans Mooij technieken ontwikkeld om een paar van dit soort EET's tot grotere eenheden aaneen te smeden, zodat je er logische De eerste schakeling op basis van Eén Elektron Transistoren (EET), gefabriceerd door de natuurkundige Pieter Heij. Eenmaal opgenomen in de elektronica voor bijv. computers, zal deze schakeling leiden tot een verdere miniaturisering en een lager energieverbruik. Door minder warmteontwikkeling is ook minder koeling nodig; de computer wordt stiller. (2 van 20) [ :33:14]

3 bewerkingen mee kunt uitvoeren. Uiterst nauwkeurig moesten daarvoor atoomlaagjes over elkaar heen worden gelegd, soms maar net dik genoeg om elektronen in staat te stellen er doorheen te tunnelen. Voorlopig werken ze alleen nog bij extreem lage temperaturen. De eerste transistor die in 1957 werd ontwikkeld door onderzoekers van het Amerikaanse Bell Telephone Laboratories. Het bestond uit germanium en goudcontacten, het werd bijeengehouden met plastic. Het kan niet anders of voortgaande miniaturisering van elektronische schakelingen zal een keer zijn grenzen bereiken. Het oxidelaagje van de transistoren op de nieuwste Pentium-chip is bijvoorbeeld nog maar zeven atoomlagen dik. Het is vreselijk moeilijk - en daarmee ook heel duur - om dat op het hele oppervlak van een chip precies even dik te krijgen. Maar het is nu eenmaal zo dat hoe kleiner de componenten op een chip, des te sneller de schakelingen en des te lager het energieverbruik. Heij: 'De huidige generatie transistoren - met afmetingen van zo'n 180 nanometer - loopt wat dat betreft nu al tegen een grens aan. De Pentiumchips worden veel te heet en moeten voortdurend met stevige fans worden gekoeld. Met een Eén Elektron Transistor zou je daar in elk geval geen last meer van hebben, die verbruikt veel minder energie en daarom kun je ze veel dichter op elkaar zetten.' Coulomb-blokkade Maar een EET kent weer zijn eigen problemen. Zodra immers het atomaire domein wordt betreden, verliezen de wetten van de klassieke natuurkunde hun betekenis. Elektronen gedragen zich niet meer zoals dat in een «klassieke» elektrische stroom betaamt.heij legt uit: 'Aan de basis van elke EET ligt een verbinding van twee geleiders van elkaar gescheiden door een dun isolerend laagje, een zogeheten tunneljunctie. Normaal gesproken is dat Voorbeeld van een verschilversterker met twee klassieke transistoren. De klassieke transistoren zouden kunnen worden vervangen door Eén- Elektron- Transistoren. (3 van 20) [ :33:14]

4 voor elektronen een verboden gebied. De kwantummechanica laat echter zien dat het elektron toch een kans heeft om er dwars doorheen te schieten, dat is het tunnel-effect.' Onder bepaalde omstandigheden kan de toevoer van elektronen zelfs heel precies gedoseerd worden. Dat is het gevolg van de Coulomb blokkade, een reeds in 1951 door de Leidse fysicus C.J. Gorter beschreven effect. Zodra een elektron is overgestoken, weerhoudt deze blokkade andere elektronen ervan het voorbeeld van de eerste te volgen. Het tunnelen van afzonderlijke elektronen is dan ook te vergelijken met het druppelen van een kraan. Omdat de elektronen het isolerende laagje even niet meer kunnen passeren, neemt de lading aan het oppervlak van één van de twee geleiders toe. Als zich zo eenmaal voldoende lading heeft «verzameld», kan er toch weer een elektron overschieten en zo wat spanning wegnemen. Net als een druppel aan een kraan uiteindelijk valt, wanneer de oppervlaktespanning te hoog is geworden. Om de volgende druppel te laten vallen, moet opnieuw de Coulomb blokkade worden overwonnen en moet er dus eerst weer spanning worden opgebouwd. Absolute nulpunt Een Eén Elektron Transistor is niets anders dan een stukje geleidend materiaal dat aan twee zijden wordt begrensd door een tunneljunctie. Zodra er aan de ene kant een elektron binnenkomt, verdwijnt er een aan de andere kant. De Coulomb blokkade kan echter worden onderdrukt door de lading op het centrale deel een heel klein beetje te variëren. Dat gebeurt door een condensator die er mee verbonden is op te laden. Met het wegvallen van de Coulomb blokkade neemt de stroom opeens sterk toe.heij: 'Toch werkt een EET ondanks al deze exotische effecten eigenlijk niet veel anders dan een «gewone» transistor: met een minieme verandering in de spanning op de basis-elektrode kan een stroom worden geschakeld. Met deze schakelfunctie kan een spanning worden opgewekt die groter is dan de spanning op de basis-elektrode, en zo maak je dus een versterker.' Al aan het einde van de jaren tachtig werden de eerste EET's gemaakt. Die werkten bij temperaturen vlak boven het absolute nulpunt, hetgeen niet echt praktisch is voor toepassing in computerchips. Vooral in Azië wordt er dan ook alles aan gedaan om bij kamertemperatuur hetzelfde te bereiken.heij: 'Om dat te bereiken moeten de tunneljuncties zo klein mogelijk worden gemaakt. Er zijn er al van een vierkante nanometer, maar dat proces is erg lastig te reproduceren. Om er één van in handen te krijgen, moet je er misschien wel duizenden maken, die allemaal te groot zijn. Wij vonden dat Opengebroken transistor van het type dat op grote schaal werd toegepast voor de introductie van de geïntegreerde schakelingen (IC's). In het midden is de basis, met aan ene kant de collector en aan de andere kant de emitter. De haar aan de bovenkant is als referentie bedoeld. (4 van 20) [ :33:14]

5 soort onderzoek niet interessant. Het is veel leuker om je te concentreren op het ontwerpen en maken van schakelingen op basis van EET's. Pas wanneer je ze op de juiste manier aan elkaar weet te koppelen, kunnen ze echt dingen gaan doen. En dat had nog niemand voor elkaar gekregen.'het werken met relatief grote componenten brengt wel met zich mee dat alle metingen bij lage temperaturen-een paar duizendste graden boven het absolute nulpuntmoeten worden gedaan in een heliumcryostaat. Heij: 'Maar die behoort hier tot de standaardapparatuur. Het was een veel ingewikkelder probleem om de EET's daadwerkelijk aan elkaar te koppelen op een chip, ook al waren ze dan groter dan in principe mogelijk is.'om de benodigde patronen voor de verschillende componenten en aan- en afvoerdraden aan te brengen, werd gebruik gemaakt van lithografische technieken. Een dunne laag lichtgevoelig materiaal - de zogeheten photoresist - wordt daartoe via een mal belicht en vervolgens behandeld met een oplosmiddel, dat alleen het materiaal op de belichte plekken verwijdert. Dat proces lijkt sterk op het afdrukken van foto's. Zo kunnen op een schaal van micrometers de meest ingewikkelde patronen worden geschreven. Om de noodzakelijke resolutie in nanometers te kunnen halen, gebruikte Heij echter geen licht, maar een elektronenbundel. De golflengte van elektronen is immers veel kleiner dan die van licht, zodat er veel fijnere details mee kunnen worden aangebracht. Hij gebruikte daarvoor een elektronenbundel patroongenerator; eigenlijk een elektronenmicroscoop die zodanig is geprogrammeerd dat er niet alleen mee kan worden gekeken, maar ook mee kan worden geschreven. De zo verkregen patronen werden voorzien van een dun laagje opgedampt aluminium. Doorbraak Het aanbrengen van de aluminium laag gebeurt bij de vakgroep in een zelfgebouwde installatie. Heij: 'We hangen het plaatje hoog in een vacuüm pot en verdampen onderin wat aluminium door het met een elektronenkanon te verhitten. Zo zorgen we ervoor dat de aluminiumatomen die boven aankomen, allemaal dezelfde richting hebben. Dat maakt het mogelijk om ze onder specifieke hoeken op de ondergrond te schieten.' Heij gebruikte daarbij een masker en door het plaatje onder verschillende hoeken op te hangen, werd een soort schaduwwerking verkregen. Zo kon hij precies bepalen hoe groot de overlap van de verschillende lagen werd. De overlap vormt de tunneljunctie. Schematische weergave van (a) de standaard bipolaire junctie-transistor. Met een spanning op de basis van slechts enkele tienden van volts, kan een stroom van de collector naar de emitter worden geregeld. Met meerdere transistoren kan ook een versterker worden gebouwd.(b) Met een spanning op de regelelektrode kan een stroom van source naar drain worden beïnvloed. Bij deze schakeling lopen de elektronen één voor één door de transistor. De blokjes geven de tunneljuncties weer. (5 van 20) [ :33:14]

6 Heij: 'Na het aanbrengen van de eerste laag laten we een klein beetje zuurstof toe in de vacuümkamer. Daardoor ontstaat er een oxidelaagje waarvan we de dikte heel precies - tot op een paar tiende nanometer - kunnen regelen. Dat is belangrijk, want dat oxidelaagje vormt de kern van de junctie. Daar tunnelen de elektronen doorheen.' Met dezelfde truc kon ook de koppeling tussen twee EET's worden verwezenlijkt. In dat geval moest het laagje juist wat dikker zijn om tunnelen te voorkomen. De EET's mogen onder geen beding direct contact maken, maar ze moeten elkaar wel voelen. Tevergeefs probeerde Heij dit voor elkaar te krijgen met dunne lagen siliciumoxide, maar dat «lekte» te veel. Heij: 'De grote doorbraak kwam toen we bedachten dat we zuurstof konden gebruiken om een isolerende laag aan te brengen. Alleen moest die laag, om een goede isolatie te krijgen, wel dikker zijn dan in het geval van een tunneljunctie. Daarom creëren we aan het oppervlak van het aluminium een energierijk zuurstofplasma door er een stevige spanning over te zetten. Dat lijkt een heel simpel idee, maar er was nog niemand opgekomen. Iedereen gebruikte het zuurstof alleen maar om de laagjes voor een tunneljunctie te maken.' Geheugencel Toen eenmaal de fabricagemethoden waren ontwikkeld, konden de metingen beginnen. Als eerste slaagde Heij er in om op basis van gekoppelde EET's een geheugencel te maken, die aan de hand van een stroompje uitgelezen kan worden. Overal ter wereld wordt onderzoek verricht naar het verwezenlijken van dit soort Enkel Elektron Geheugens (EEG's), maar de Delfse versie is verreweg de meest elegante en heeft bijvoorbeeld maar twee in plaats van vier of zes EET's nodig. Vervolgens richtte Heij zich op het maken van een inverter, een component die een positieve spanning omzet in een negatieve en omgekeerd. Heij: 'Ook dat kan met twee gekoppelde EET's. Het principe dat er aan ten grondslag ligt, is eigenlijk vrij eenvoudig: met behulp van een regelelektrode kun je ze onafhankelijk van elkaar laten blokkeren of niet. Het mooie van onze inverter is dat de uitgangsspanning hoger was dan de ingangsspanning. Zo'n versterking heb je nodig op een chip, omdat er anders na het doorlopen van een aantal componenten geen spanning meer over is.' In principe staat niets meer in de weg om een heleboel van dit soort componenten op een chip aan te brengen. Heij: 'Het is alleen een probleem hoe je die allemaal aanstuurt, maar daar Twee transistoren zijn in serie geschakeld en hebben een gezamenlijke regelelektrode. Wanneer de ene transistor in de «aan»-stand staat, is de andere in de «uit»-stand en vice versa. Slechts een miniscule lading op de T-vormige regelektrode is nodig om de uitgangsspanning te laten schakelen tussen voedingsspanningen 1 en 2. Het verschil tussen de uitgangsspanningen is beduidend hoger dan de schakelspanning, hetgeen nodig is om ze in complexere circuits te gebruiken. (6 van 20) [ :33:14]

7 weten ze in de chipsindustrie veel meer van. Verder kan de door ons ontwikkelde technologie om EET's te koppelen worden gebruikt voor toepassing op de ultrakleine tunneljuncties die bij kamertemperatuur werken. Het is monnikenwerk, daarom verwacht ik dat vooral de Aziaten er zich op zullen storten.' Een Delfts octrooi op de technologie is er niet. Heij: 'Behalve de plasma-oxidatietechniek bestond een groot deel van de individuele stappen van de toegepaste techniek al. Wij hebben ze echter op een slimmere manier gecombineerd en toegepast.' n Voor andere informatie over dit onderwerp kunt u contact opnemen met ir. Pieter Heij, tel. (015) , fax (015) , heij@qt.tn.tudelft.nl of met prof.dr.ir. Hans Mooij, tel. (015) , mooij@qt.tn.tudelft. nl Meetresultaat van de Coulomb-blokkade in een Eén- Elektron-Transistor (EET). Bij een schakelspanning van 0 volt is de transistor gespert en loopt er tot een voedingsspanning van ongeveer 100 millivolt geen stroom. Dit is het gevolg van de Coulombblokkade: hoe kleiner de transistor, hoe meer energie het kost om de blokkade te overwinnen. Wanneer nu de schakelspanning wordt verhoogd, tot 30 millivolt, begint er wel een stroom te lopen. (7 van 20) [ :33:14]

8 (8 van 20) [ :33:14]

9 Installatie voor het opdampen van dunne metaalfilms. De opstelling, die door de vakgroep Quantum Transport zelf is ontworpen en gebouwd, bestaat uit een cylindervormige vacuümkamer waar het plaatje silicium bovenin wordt gehangen. Onderin de kamer worden metalen met een elektronenkanon verhit tot verdamping. Door de lage druk wordt voorkomen dat de metaalatomen met elkaar botsen, en tegen de tijd dat ze het plaatje bereiken, bewegen ze allemaal dezelfde kant op. Het plaatje silicium wordt achtereenvolgens onder twee verschillende hoeken opgehangen, terwijl de metaalatomen vanuit dezelfde richting blijven komen. Het resultaat is dat het masker met grote nauwkeurigheid op twee verschillende plekken wordt afgebeeld, het zogenaamde «schaduwopdampen». In de luchtsluis van de opdampinstallatie wordt het aluminium geoxideerd aan een zuurstofplasma (een geïoniseerde zuurstofgaswolk), dat groen oplicht. Het lichte vlak in het midden is de plek waar het silicium plaatje zich bevindt tijdens het oxidatieproces. (9 van 20) [ :33:14]

10 (10 van 20) [ :33:14]

11 Schematische weergave van het schaduwopdampen. (a) Bovenaanzicht van het masker voor het fabriceren van een tunneljunctie in de elektronengevoelige resist. (b) Een dwarsaanzicht van de stippellijn in (a). De eerste aluminiumlaag wordt onder een hoek opgedampt onder hoog vacuüm. (c) Na oxidatie met zuurstof wordt de tweede aluminium laag onder een tegenovergestelde hoek opgedampt. (d) EMopname van het dwarsaanzicht van de voltooide tunneljunctie. (11 van 20) [ :33:14]

12 (12 van 20) [ :33:15]

13 Pieter Heij wilde op bepaalde plaatsen het tunnelen van elektronen voorkomen. Daarom moest de laag aluminiumoxide veel dikker worden gemaakt dan met standaard oxidatietechnieken mogelijk was. Met behulp van oxidatie in een zuurstofplasma en verhitting van het monster tot 200 ºC konden oxidelagen tot 10 nm dik worden gemaakt, die perfect isoleerden.de 1e laag aluminium heeft een dun natuurlijk laagje oxide van ongeveer 3 nm. (b) Door blootstelling aan een zuurstofplasma wordt de laag verder geoxideerd. (c) De 2e laag aluminium overlapt de eerste laag en vormt zo een condensator. (d) Bovenaanzicht van twee gekoppelde EET's. De haltervormige structuur is geoxideerd in het zuurstofplasma, waarna de EET's er bovenop zijn gefabriceerd met schaduwopdamptechniek. (13 van 20) [ :33:15]

14 Close-up van een deel van een silicium wafer met de elektronische circuits en de (zichtbare) contactpunten van de EET's. Het linker deel van plaatje is de elektronen gevoelige resist zichtbaar door de groene kleur. Op het rechter deel is een metaallaag opgedampt, daarna is het met een oplosmiddel ontdaan van de resist. (14 van 20) [ :33:15]

15 Met een soort soldeerbout wordt de chip voorzien van ultradunne bonding-draadjes, zodat er verbinding is met de buitenwereld. Het hechten van de draadjes is gebaseerd op wrijving. Aan het einde van de arm trilt een beiteltje het draadje met hoge frequentie tegen het contactpunt Close-up van de verbindingsdraad en de beitel. (15 van 20) [ :33:15]

16 De EET-schakeling, voorzien van bonding-draadjes, in een universele chiphouder. (16 van 20) [ :33:15]

17 Schematische weergave van het kwantummechanische tunnel-effect. (a) In eerste instantie is het scheidingsvlak tussen geleider en isolator neutraal kwa lading. (b) Wanneer de elektronen de elektrode invloeien, bouwt zich lading op aan het oppervlak van de geleider. (c) Wanneer er genoeg lading is opgebouwd, tunnelt een elektron door de isolator heen en vermindert de oppervlakte lading weer en kan het proces zich herhalen. (17 van 20) [ :33:15]

18 Heij's chip is klaar voor het ondergaan van een serie proeven in de cryostaat bij temperaturen tot dicht bij het absolute nulpunt (-273 C). Een serie proeven duurt meestal enkele weken, waarvan het geleidelijk afkoelen enkele dagen in beslag neemt. (18 van 20) [ :33:15]

19 (19 van 20) [ :33:15]

20 (20 van 20) [ :33:15]

Samenvatting Vrij vertaald luidt de titel van dit proefschrift: "Ladingstransport in dunne- lm transistoren gebaseerd op geordende organische halfgeleiders". Alvorens in te gaan op de specieke resultaten

Nadere informatie

Diffusie Proces in Silicium

Diffusie Proces in Silicium Diffusie Proces in Silicium Jan Genoe KHLim Universitaire Campus, Gebouw B B-3590 Diepenbeek www.khlim.be/~jgenoe Diffusie process in Silicium 1 In dit deel bespreken we de verschillende technologische

Nadere informatie

Zelf een simpele ionisatiekamer bouwen

Zelf een simpele ionisatiekamer bouwen Zelf een simpele ionisatiekamer bouwen Simpele ionisatiekamer Een ionisatiekamer is een detector voor ioniserende straling, zoals alfa-, bèta- en gammastraling. Ten gevolge van ionisaties wordt de lucht

Nadere informatie

natuurkunde vwo 2017-II

natuurkunde vwo 2017-II Elektronen uit metaal stoken Lees onderstaand artikel. Edison Thomas Edison was één van de belangrijkste ontwikkelaars van de gloeilamp. Hij constateerde dat een verhitte gloeidraad niet alleen licht maar

Nadere informatie

6,9. Samenvatting door een scholier 833 woorden 13 december keer beoordeeld. Natuurkunde 1.1

6,9. Samenvatting door een scholier 833 woorden 13 december keer beoordeeld. Natuurkunde 1.1 Samenvatting door een scholier 833 woorden 13 december 2014 6,9 35 keer beoordeeld Vak Natuurkunde 1.1 Sommige materialen kunnen stroom doorlaten > geleiders. Isolatoren laten geen stroom door. De grootte

Nadere informatie

Toelatingstoets havoniveau natuurkunde max. 42 p, vold 24 p

Toelatingstoets havoniveau natuurkunde max. 42 p, vold 24 p Toelatingstoets havoniveau natuurkunde max. 42 p, vold 24 p Verantwoording: Opgave 1 uit havo natuurkunde 1,2: 2009_1 opg 4 (elektriciteit) Opgave 2 uit havo natuurkunde 1,2: 2009_2 opg 1 (licht en geluid)

Nadere informatie

Samenvatting. Wat is licht

Samenvatting. Wat is licht Samenvatting In dit onderdeel zal worden getracht de essentie van het onderzoek beschreven in dit proefschrift te presenteren zodanig dat het te begrijpen is door familie, vrienden en vakgenoten zonder

Nadere informatie

Windmolenpark Houten. Project nask & techniek Leerjaar 2 havo/atheneum College de Heemlanden, Houten. Namen: Klas:

Windmolenpark Houten. Project nask & techniek Leerjaar 2 havo/atheneum College de Heemlanden, Houten. Namen: Klas: Namen: Klas: Windmolenpark Houten Project nask & techniek Leerjaar 2 havo/atheneum College de Heemlanden, Houten Ontwikkeld door: Geert Veenstra Gerard Visker Inhoud Probleem en hoofdopdracht Blz 3 Samenwerking

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Een 'quantum dot' is een kristallijne strucuur waarvan de afmetingen in drie dimensies zijn beperkt, zodat de golffuncties van de elektronen opgesloten zijn in dit volume. De typische afmetingen

Nadere informatie

Mini Handleiding over Elektronica-onderdelen

Mini Handleiding over Elektronica-onderdelen Mini Handleiding over Elektronica-onderdelen Deze handleiding is speciaal geschreven voor kinderen vanaf 10 jaar. Op een eenvoudige manier en in begrijpelijke tekst leer je stapsgewijs wat elk elektronica-onderdeel

Nadere informatie

Spin-afhankelijk transport over anti-fase grenzen in magnetiet films

Spin-afhankelijk transport over anti-fase grenzen in magnetiet films Samenvatting Spin-afhankelijk transport over anti-fase grenzen in magnetiet films Introductie Waarom zijn dunne films van magnetiet (Fe 3 O 4 ) interessant? Dit is omdat magnetiet magnetisch en geleidend

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20925 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/20925 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20925 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Tabak, F.C. Title: Towards high-speed scanning tunneling microscopy Issue Date:

Nadere informatie

Digitaal is een magisch woord

Digitaal is een magisch woord Digitaal is een magisch woord Hieronder leest u over digitale logica. De theorie en de praktijk. Dit werk moet nog uitgebreid worden met meer informatie over TTL, CMOS en varianten. Daarnaast kunnen de

Nadere informatie

3D systemen-op-chip. Het 3D-technologielandschap. Semiconductor technology & processing

3D systemen-op-chip. Het 3D-technologielandschap. Semiconductor technology & processing Semiconductor technology & processing 3D systemen-op-chip Kleinere, goedkopere en krachtigere systemen door een slimme onderverdeling van het circuit. 3D-integratie is de laatste jaren geëvolueerd naar

Nadere informatie

LEERACTIVITEIT: De stroomkring in beeld

LEERACTIVITEIT: De stroomkring in beeld LEERACTIVITEIT: De stroomkring in beeld Duur leeractiviteit Graad Richting Vak Onderwijsnet Leerplan 2 3 ASO/TSO Fysica Toegepaste Fysica Elektriciteit Vrij onderwijs/go Bruikbaar in alle leerplannen met

Nadere informatie

Departement industriële wetenschappen en technologie

Departement industriële wetenschappen en technologie Departement industriële wetenschappen en technologie Universitaire Campus, gebouw B B-3590 DIEPENBEEK Tel.: 011-23 07 90 Fax: 011-23 07 99 Aansturen en testen van een hybride infrarood beeldopnemer Abstract

Nadere informatie

QUARK_5-Thema-01-elektrische kracht Blz. 1

QUARK_5-Thema-01-elektrische kracht Blz. 1 QUARK_5-Thema-01-elektrische kracht Blz. 1 THEMA 1: elektrische kracht Elektriciteit Elektrische lading Lading van een voorwerp Fenomeen: Sommige voorwerpen krijgen een lading door wrijving. Je kan aan

Nadere informatie

De chip: hoe iets piepkleins een ware wereldrevolutie veroorzaakte

De chip: hoe iets piepkleins een ware wereldrevolutie veroorzaakte De chip: hoe iets piepkleins een ware wereldrevolutie veroorzaakte Gilbert Declerck, CEO IMEC Imke Debecker, Outreach Communications Katrien Marent, Corporate Communications Director Zonder de uitvinding

Nadere informatie

UHV transport van multilaagspiegels M. Driessen en T. Tsarfati FOM-Instituut voor Plasma Fysica Rijnhuizen, Nieuwegein, Nederland

UHV transport van multilaagspiegels M. Driessen en T. Tsarfati FOM-Instituut voor Plasma Fysica Rijnhuizen, Nieuwegein, Nederland UHV transport van multilaagspiegels M. Driessen en T. Tsarfati FOM-Instituut voor Plasma Fysica Rijnhuizen, Nieuwegein, Nederland Op het FOM Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen is een UHV transportsysteem

Nadere informatie

Nuon Helianthos. Een doorbraak in zonne-energie.

Nuon Helianthos. Een doorbraak in zonne-energie. Nuon Helianthos Een doorbraak in zonne-energie. 2 Nuon Helianthos Een doorbraak in zonne-energie. Nuon Helianthos 3 Een duurzame samenleving staat hoog op de politieke en maatschappelijke agenda. Een wezenlijke

Nadere informatie

3. Beschouw een zeer goede thermische geleider ( k ) in de vorm van een cilinder met lengte L en straal a

3. Beschouw een zeer goede thermische geleider ( k ) in de vorm van een cilinder met lengte L en straal a 1. Op een vierkantig substraat bevinden zich 4 IC s (warmtebronnen), zoals op de bijgevoegde figuur. Als een van de warmtebronnen een vermogen van 1W dissipeert als warmte (en de andere geen vermogen dissiperen),

Nadere informatie

Geleider: (metaal) hierin kunnen elektronen bewegen, omdat de buitenste elektronen maar zwak aangetrokken worden tot de kern (vrije elektronen)

Geleider: (metaal) hierin kunnen elektronen bewegen, omdat de buitenste elektronen maar zwak aangetrokken worden tot de kern (vrije elektronen) Boekverslag door B. 1240 woorden 16 juni 2015 7.6 10 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Pulsar Hoofdstuk 3, Elektriciteit 1 1 Lading en stroom Elektrische lading kan positief of negatief zijn. Gelijke

Nadere informatie

Om een lampje te laten branden moet je er een elektrische stroom door laten lopen. Dat lukt alleen, als je een gesloten stroomkring maakt.

Om een lampje te laten branden moet je er een elektrische stroom door laten lopen. Dat lukt alleen, als je een gesloten stroomkring maakt. Samenvatting door een scholier 983 woorden 8 april 2011 6,8 988 keer beoordeeld Vak Methode NaSk Nova Natuurkunde H5 par 1 t/m 5 samenvatting Par. 1 Een stroomkring maken Om een lampje te laten branden

Nadere informatie

520JHKHXJHQV -DQ*HQRH.+/LP

520JHKHXJHQV -DQ*HQRH.+/LP 520JHKHXJHQV -DQ*HQRH.+/LP 1 6LWXHULQJ520JHKHXJHQV Geheugens Halfgeleider Geheugens Serieel toegankelijk geheugen Willekeurig toegankelijk geheugen Read Only Memory ROM Random Access Memory RAM Masker

Nadere informatie

Handleiding Elektriseermachine

Handleiding Elektriseermachine Handleiding Elektriseermachine 114492 Inleiding: Elektriseermachine is de traditionele naam van een toestel waarmee door wrijving of influentie statisch elektriciteit met een hoge spanning kan worden opgewekt.

Nadere informatie

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2015 theorietoets deel 1

Eindronde Natuurkunde Olympiade 2015 theorietoets deel 1 Eindronde Natuurkunde Olympiade 2015 theorietoets deel 1 Opgave 1 Botsend blokje (5p) Een blok met een massa van 10 kg glijdt over een glad oppervlak. Hoek D botst tegen een klein vastzittend blokje S

Nadere informatie

Rheastraat 12a 5047 TL Tilburg Tel. : 013 57 123 87 Fax. : 084 836 5446 DATAFLOOR VLOEREN. Inleiding

Rheastraat 12a 5047 TL Tilburg Tel. : 013 57 123 87 Fax. : 084 836 5446 DATAFLOOR VLOEREN. Inleiding DATAFLOOR VLOEREN Inleiding Het adequaat functioneren van ziekenhuizen, laboratoria, productieruimten, kantoren e.d. is in belangrijke mate afhankelijk van elektronische apparatuur. Als gevolg van statische

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28966 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Heeres, Erwin Title: Manipulating carbon nanotubes towards the application as novel

Nadere informatie

Klasse B output buffer voor een Flat Panel Display Kolom aansturing

Klasse B output buffer voor een Flat Panel Display Kolom aansturing Gevalstudie 1 Klasse B output buffer voor een Flat Panel Display Kolom aansturing IEEE Journal of Solid-state circuits, Vol 34, No 1, Januari 1999, pp 116-119 Jan Genoe KHLim Flat Panel display kolom driver

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20843 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Schramm, Sebastian Markus Title: Imaging with aberration-corrected low energy

Nadere informatie

Samenvatting Het belang van elektronen-geleiding in vaste stoffen zal iedereen onderkennen die iets afweet van elektriciteit. Elektriciteit voorziet e

Samenvatting Het belang van elektronen-geleiding in vaste stoffen zal iedereen onderkennen die iets afweet van elektriciteit. Elektriciteit voorziet e Samenvatting Het belang van elektronen-geleiding in vaste stoffen zal iedereen onderkennen die iets afweet van elektriciteit. Elektriciteit voorziet een groot deel van de energie behoefte in het dagelijks

Nadere informatie

1. Weten wat potentiaal en potentiaalverschil is 2. Weten wat capaciteit en condensator is 3. Kunnen berekenen van een vervangingscapaciteit

1. Weten wat potentiaal en potentiaalverschil is 2. Weten wat capaciteit en condensator is 3. Kunnen berekenen van een vervangingscapaciteit Hoofdstuk 2 Elektrostatica Doelstellingen 1. Weten wat potentiaal en potentiaalverschil is 2. Weten wat capaciteit en condensator is 3. Kunnen berekenen van een vervangingscapaciteit 2.1 Het elektrisch

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 2 (elektriciteit)

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 2 (elektriciteit) Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 2 (elektriciteit) Samenvatting door een scholier 1671 woorden 2 december 2012 5,6 55 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Natuurkunde overal Natuurkunde H2 elektriciteit

Nadere informatie

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen.

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen. 2 ELEKTRICITEITSLEER 2.1. Inleiding Je hebt al geleerd dat elektriciteit kan worden opgewekt door allerlei energievormen om te zetten in elektrische energie. Maar hoe kan elektriciteit ontstaan? En waarom

Nadere informatie

Praktische opdracht Natuurkunde Het Beifield- Brown effect

Praktische opdracht Natuurkunde Het Beifield- Brown effect Praktische opdracht Natuurkunde Het Beifield- Brown effect Praktische-opdracht door M. 1379 woorden 13 september 2014 10 1 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Voorwoord Toen wij een onderwerp voor onze praktische

Nadere informatie

Elektriciteit. Wat is elektriciteit

Elektriciteit. Wat is elektriciteit Elektriciteit Wat is elektriciteit Elektriciteit kun je niet zien, niet ruiken, niet proeven, maar wel voelen. Dit voelen kan echter gevaarlijk zijn dus pas hier voor op. Maar wat is het dan wel? Hiervoor

Nadere informatie

Het thermisch stemmen van een gitaar

Het thermisch stemmen van een gitaar Het thermisch stemmen van een gitaar In dit experiment wordt bestudeerd hoe snaarinstrumenten beïnvloed kunnen worden door warmte. Door gebruik te maken van elektriciteit is het mogelijk om instrumenten

Nadere informatie

Informatiebron Thema 2b. Zonnepanelen

Informatiebron Thema 2b. Zonnepanelen Auteur Energy College Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 November 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/68732 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Deel 1 De Operationele versterker

Deel 1 De Operationele versterker Deel 1 1)Symbool Henry Torfs 6TIICT 1/11 2)Inwendige + werking 2.1)Inwendige structuur van de Op-Amp Verschilversterker Versterker Eindtrap Henry Torfs 6TIICT 2/11 3)Werking De operationele versterker

Nadere informatie

Zelf een hoogspanningsgenerator (9 kv gelijkspanning) bouwen

Zelf een hoogspanningsgenerator (9 kv gelijkspanning) bouwen Zelf een hoogspanningsgenerator (9 kv gelijkspanning) bouwen Inhoud De schakeling Een blokspanning van 15 V opwekken De wisselspanning omhoog transformeren Analyse van de maximale stroom door de primaire

Nadere informatie

Algemene Breadboard tips

Algemene Breadboard tips Hoe gebruik ik een breadboard? Een breadboard is een handig hulpmiddel om schakelingen snel en gemakkelijk uit te testen voordat je ze definitief gaat bouwen. Het voordeel van een breadboard is dat je

Nadere informatie

Examen HAVO. natuurkunde 1,2 Compex. Vragen 1 tot en met 13. In dit deel van het examen staan vragen waarbij de computer niet wordt gebruikt.

Examen HAVO. natuurkunde 1,2 Compex. Vragen 1 tot en met 13. In dit deel van het examen staan vragen waarbij de computer niet wordt gebruikt. Examen HVO 2008 tijdvak 1 vrijdag 23 mei totale examentijd 3 uur natuurkunde 1,2 Compex Vragen 1 tot en met 13 In dit deel van het examen staan vragen waarbij de computer niet wordt gebruikt. ij dit examen

Nadere informatie

Inleiding elektronica Presentatie 1

Inleiding elektronica Presentatie 1 Inleiding elektronica Presentatie 1 2 Versie: 18 augustus 2014 Inleiding Elektronica Presentatie 1 16-9-2013 Praktische Elektronica, talk of the day! 2 1 Doel van deze module Herkennen van de algemene

Nadere informatie

io ATerinzagelegging 7906913

io ATerinzagelegging 7906913 Octrooiraad io ATerinzagelegging 7906913 Nederland @ NL @ fj) @ @ Werkwijze en inrichting voor het tot stand brengen van een ionenstroom. Int.CI 3.: H01J37/30, H01L21/425. Aanvrager: Nederlandse Centrale

Nadere informatie

TWEEDE RONDE NATUURKUNDE OLYMPIADE 2017 TOETS APRIL :00 12:45 uur

TWEEDE RONDE NATUURKUNDE OLYMPIADE 2017 TOETS APRIL :00 12:45 uur TWEEDE RONDE NATUURKUNDE OLYMPIADE 2017 TOETS 1 12 APRIL 2017 11:00 12:45 uur 1 Eenheden. (3 punten) Een helikopter kan stil hangen in de lucht als de motor van de helikopter een vermogen levert. Een

Nadere informatie

Computerchips schrijven met een beamer

Computerchips schrijven met een beamer Computerchips schrijven met een beamer Momenteel worden computerchips gemaakt door licht via een masker op de chip te laten vallen een soort diaprojectie. ASML onderzoekt een nieuwe, maskerloze techniek,

Nadere informatie

Figuur 1 Schematische opstelling van de STM

Figuur 1 Schematische opstelling van de STM Zdenko van Kesteren Scanning Tunneling Microscope Vorige keer bekeken we de Atomic Force Microscope (AFM). De krachtige kijker die een resolutie had in de orde van de grootte van een atoom. Een andere

Nadere informatie

Condensator = passieve component bestaande uit 2 geleiders (platen) met een isolator/diëlectricum(lucht, papier, kunststoffen) tussen.

Condensator = passieve component bestaande uit 2 geleiders (platen) met een isolator/diëlectricum(lucht, papier, kunststoffen) tussen. H2: Condensatoren: Opbouw: Condensator = passieve component bestaande uit 2 geleiders (platen) met een isolator/diëlectricum(lucht, papier, kunststoffen) tussen. Opgelet: 2 draden/printbanen kort naast

Nadere informatie

o a. onveranderd blijven o b. verdubbelen tot -360 kv. o c. stijgen tot een waarde van OV. o d. positief worden tot een waarde van 720 kv.

o a. onveranderd blijven o b. verdubbelen tot -360 kv. o c. stijgen tot een waarde van OV. o d. positief worden tot een waarde van 720 kv. jaar: 1989 nummer: 07 In ieder hoekpunt van een driehoek ABC bevindt zich een lading. In A en C is dit een lading van - 6.10-6 C. In B is dit +10.10-6 C. Beschouwen we het punt P gelegen op 30 cm van A

Nadere informatie

Stroom, spanning en weerstand. Student booklet

Stroom, spanning en weerstand. Student booklet Stroom, spanning en weerstand Student booklet Stroom, spanning en weerstand - INDEX - 2006-04-06-16:51 Stroom, spanning en weerstand De analogie die vaak wordt gebruikt om te visualiseren wat er in een

Nadere informatie

7.1 Het deeltjesmodel

7.1 Het deeltjesmodel Samenvatting door Mira 1711 woorden 24 juni 2017 10 3 keer beoordeeld Vak NaSk 7.1 Het deeltjesmodel Een model van een stof Elke stof heeft zijn eigen soort moleculen. Aangezien je niet kunt zien hoe een

Nadere informatie

HOOFDSTUK 1: Fysische grondslagen van de elektrotechniek

HOOFDSTUK 1: Fysische grondslagen van de elektrotechniek HOOFDSTUK 1: Fysische grondslagen van de elektrotechniek 1. Elektrostatica ladingen, velden en krachten lading fundamentele eigenschap van materie geheel veelvoud van elementaire lading = lading proton/elektron

Nadere informatie

Elektriciteit, wat is dat eigenlijk?

Elektriciteit, wat is dat eigenlijk? Achtergrondinformatie voor de leerkracht Te gebruiken begrippen tijdens de les. Weetje!! Let op de correcte combinatie lampjes en batterijen -- 1,2 V lampjes gebruiken met de AA-batterijen van 1,5 V ---

Nadere informatie

Repetitie Elektronica (versie A)

Repetitie Elektronica (versie A) Naam: Klas: Repetitie Elektronica (versie A) Opgave 1 In de schakeling hiernaast stelt de stippellijn een spanningsbron voor. De spanningsbron wordt belast met weerstand R L. In het diagram naast de schakeling

Nadere informatie

Samenvatting voor de leek

Samenvatting voor de leek Samenvatting voor de leek Niet-vluchtig geheugen (NVG), computergeheugen dat informatie bewaart zelfs als er geen spanning op de chip staat, wordt steeds belangrijker in elektronische apparatuur. De meest

Nadere informatie

Vak: Elektromagnetisme ELK Docent: ir. P.den Ouden nov 2005

Vak: Elektromagnetisme ELK Docent: ir. P.den Ouden nov 2005 Onderstaande opgaven lijken op de de verwachten tentamenvragen. Getallen bij beweringen kunnen zijn afgerond, om te voldoen aan de juiste significantie. BEGIN TOETS 1 Een magnetisch veld kan worden voorgesteld

Nadere informatie

VWO 4 kernboek B hoofdstuk 8

VWO 4 kernboek B hoofdstuk 8 SAMNVATTING LKTICITIT VWO 4 kernboek B hoofdstuk 8 HOVLHID LADING Symbool Q (soms q) enheid C (Coulomb) Iedereen heeft wel eens gemerkt dat voorwerpen elektrische eigenschappen kunnen krijgen. Als je over

Nadere informatie

Uitwerking LES 5 N CURSSUS

Uitwerking LES 5 N CURSSUS 1) C De letter C wordt in de elektronica gebruikt voor een: A) spoel (symbool L, eenheid Henry) B) weerstand (symbool R, eenheid Ohm Ω) C) condensator (symbool C, eenheid Farad, 2 geleiders gescheiden

Nadere informatie

TENTAMEN ELEKTROMAGNETISME

TENTAMEN ELEKTROMAGNETISME TENTMEN ELEKTROMGNETISME 23 juni 2003, 14.00 17.00 uur Dit tentamen bestaat uit 4 opgaven. OPGVE 1 Gegeven is een zeer dunne draad B waarop zch een elektrische lading Q bevindt die homogeen over de lengte

Nadere informatie

Begripsvragen: Elektrisch veld

Begripsvragen: Elektrisch veld Handboek natuurkundedidactiek Hoofdstuk 4: Leerstofdomeinen 4.2 Domeinspecifieke leerstofopbouw 4.2.4 Elektriciteit en magnetisme Begripsvragen: Elektrisch veld 1 Meerkeuzevragen Elektrisch veld 1 [V]

Nadere informatie

havo practicumboek natuurkunde

havo practicumboek natuurkunde 3 havo practicumboek natuurkunde natuurkunde 3 havo Auteurs L. Lenders F. Molin R. Tromp Met medewerking van Th. Smits Vierde editie Malmberg s-hertogenbosch www.nova-malmberg.nl Inhoudsopgave 1 Krachten

Nadere informatie

1 Ontwikkeling van de zeer stabiele frequentiegenerator als bron voor de enkelzijband Zend- Ontvanginstallatie HZO-01

1 Ontwikkeling van de zeer stabiele frequentiegenerator als bron voor de enkelzijband Zend- Ontvanginstallatie HZO-01 1 Ontwikkeling van de zeer stabiele frequentiegenerator als bron voor de enkelzijband Zend- Ontvanginstallatie HZO-01 1 1.1Inleiding: HZO-01 Bij de toepassing van het enkelzijband principe van de Zend-

Nadere informatie

Gestabiliseerde netvoeding

Gestabiliseerde netvoeding Gestabiliseerde netvoeding Een gestabiliseerde voeding zet de netspanning van 23 volt wisselspanning om in een stabiele gelijkspanning. Dit gebeurt door middel van een handvol relatief eenvoudige elementen

Nadere informatie

Fig. 5.1: Blokschema van de 555

Fig. 5.1: Blokschema van de 555 5 Timer IC 555 In de vorige drie hoofdstukken hebben we respectievelijk de Schmitt-trigger, de monostabiele en de astabiele multivibrator bestudeerd. Voor ieder van deze schakelingen bestaan in de verschillende

Nadere informatie

1.8 Stroomsterkte; geleiding.

1.8 Stroomsterkte; geleiding. 1.8 Stroomsterkte; geleiding. Met stroomsterkte (I) wordt bedoeld: de hoeveelheid lading die per seconde langs komt. De eenheid is dus coulomb per seconde (C/s) maar we werken meestal met de ampère (A)

Nadere informatie

Het geheim van de vierkants weerstand.

Het geheim van de vierkants weerstand. Het geheim van de vierkants weerstand. PA0 FWN Vast wel eens van gehoord. De vierkants-weerstand. Om dit te begrijpen gaan we eens kijken hoe weerstanden gewoonlijk gemeten worden. Normaal doen we dit

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/24306 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Verhagen, T.G.A. Title: Magnetism and magnetization dynamics in thin film ferromagnets

Nadere informatie

Inhoudsopgave. - 2 - De condensator

Inhoudsopgave.  - 2 - De condensator Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 Inleiding...3 Capaciteit...3 Complexe impedantie...4 De condensator in serie of parallel schakeling...4 Parallelschakeling...4 Serieschakeling...4 Aflezen van de capaciteit...5

Nadere informatie

1. Indeling van de condensatoren. 2. Vaste condensatoren. a) Volgens de structuur van het element. b) Volgens het gebruikte diëlektricum.

1. Indeling van de condensatoren. 2. Vaste condensatoren. a) Volgens de structuur van het element. b) Volgens het gebruikte diëlektricum. 1. Indeling van de condensatoren. Een indeling kunnen we maken op basis van a) De structuur van het element. b) Volgens de aard van de tussenstof (diëlektricum). a) Volgens de structuur van het element.

Nadere informatie

Verslag: Computer. Naam: Tyrone Ste Luce. Klas: M4B

Verslag: Computer. Naam: Tyrone Ste Luce. Klas: M4B Verslag: Computer Naam: Tyrone Ste Luce Klas: M4B Inhoud 1. Inleiding 2. Binaire taal 3. Besturingssysteem 4. Hardware 5. Cmos en Bios 6. De processor 7. Internet 1. Inleiding Wanneer is de computer uitgevonden?

Nadere informatie

Naam: Klas Practicum elektriciteit: I-U-diagram van lampje Nodig: spanningsbron, schuifweerstand (30 Ω), gloeilampje, V- en A-meter, 6 snoeren

Naam: Klas Practicum elektriciteit: I-U-diagram van lampje Nodig: spanningsbron, schuifweerstand (30 Ω), gloeilampje, V- en A-meter, 6 snoeren Naam: Klas Practicum elektriciteit: I-U-diagram van lampje Nodig: spanningsbron, schuifweerstand (30 Ω), gloeilampje, V- en A-meter, 6 snoeren Schakeling In de hiernaast afgebeelde schakeling kan de spanning

Nadere informatie

3 Het Foto Elektrisch Effect. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/51931

3 Het Foto Elektrisch Effect. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/51931 Auteur Its Academy Laatst gewijzigd Licentie Webadres 08 May 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/51931 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

Opgave 5 Een verwarmingselement heeft een weerstand van 14,0 Ω en is opgenomen in de schakeling van figuur 3.

Opgave 5 Een verwarmingselement heeft een weerstand van 14,0 Ω en is opgenomen in de schakeling van figuur 3. Opgave 5 Een verwarmingselement heeft een weerstand van 14,0 Ω en is opgenomen in de schakeling van figuur 3. figuur 3 De schuifweerstand is zo ingesteld dat de stroomsterkte 0,50 A is. a) Bereken het

Nadere informatie

LABORATORIUM TESTS IDENTIFICEERT HET SCALEWATCHER EFFECT OP BIO FILMS

LABORATORIUM TESTS IDENTIFICEERT HET SCALEWATCHER EFFECT OP BIO FILMS LABORATORIUM TESTS IDENTIFICEERT HET SCALEWATCHER EFFECT OP BIO FILMS De Scalewatcher Elektronische Water Conditioner heeft bewezen een duidelijk effect te hebben op de ontwikkeling en het bestaan van

Nadere informatie

Samenvatting. Introductie

Samenvatting. Introductie Samenvatting Introductie Wanneer er een spanning wordt aangelegd over een metaal, gaat er een stroom lopen. Deze stroom bestaat uit elektronen, elementaire deeltjes met fundamentele lading e = 1.6 10 16

Nadere informatie

Opgave 1. Voor de grootte van de magnetische veldsterkte in de spoel geldt: = l

Opgave 1. Voor de grootte van de magnetische veldsterkte in de spoel geldt: = l Opgave 1 Een kompasnaald staat horizontaal opgesteld en geeft de richting aan van de horizontale r component Bh van de magnetische veldsterkte van het aardmagnetische veld. Een spoel wordt r evenwijdig

Nadere informatie

Draadvonken Zinkvonken Basisprincipe van vonkerosie

Draadvonken Zinkvonken Basisprincipe van vonkerosie Draadvonken Zinkvonken Basisprincipe van vonkerosie N20090621 Wat is vonkerosie? 2 Een miniatuur onweer Een gecontroleerde vonk, die zich ontlaadt tussen twee metalen delen, veroorzaakt een serie kleine

Nadere informatie

5,6. Samenvatting door R woorden 24 januari keer beoordeeld. 1 Een stoomkring maken.

5,6. Samenvatting door R woorden 24 januari keer beoordeeld. 1 Een stoomkring maken. Samenvatting door R. 1985 woorden 24 januari 2016 5,6 130 keer beoordeeld Vak Methode NaSk Nova 1 Een stoomkring maken. Je komt in huis allerlei apparaten tegen die op elektriciteit werken. Apparaten die

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37091 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Devid, Edwin Johan Title: Exploring charge transport properties and functionality

Nadere informatie

vanwege het hoge rendement weinig warmte-ontwikkeling vanwege de steile schakelpulsen genereert de schakeling sterke hf-stoorsignalen

vanwege het hoge rendement weinig warmte-ontwikkeling vanwege de steile schakelpulsen genereert de schakeling sterke hf-stoorsignalen SCHAKELENDE VOEDING INLEIDING Bij de examenstof over voedingen is sinds 2007 behalve de stof in hoofdstuk 3.3. van het cursusboek ook kennis van de werking van schakelende voedingen opgenomen. De voordelen

Nadere informatie

EXAMEN HOGER ALGEMEEN VOORTGEZET ONDERWIJS IN 1975

EXAMEN HOGER ALGEMEEN VOORTGEZET ONDERWIJS IN 1975 2 H-11 EXAMEN HOGER ALGEMEEN VOORTGEZET ONDERWJS N 1975 Woensdag 27 augustus, 14.00-17.00 uur NATUURKUNDE Zie ommezijde Deze opgaven zijn vastgesteld door de commissie bedoeld in artikel 24 van het Besluit

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4

Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting Natuurkunde hoofdstuk 4 Samenvatting door Jel 1075 woorden 17 maart 2018 8 3 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school.

Nadere informatie

Een batterij is een spanningsbron die chemische energie omzet in elektrische (zie paragraaf 3).

Een batterij is een spanningsbron die chemische energie omzet in elektrische (zie paragraaf 3). 5. Opwekken van spanning: Spanningsbronnen Om een lamp te laten branden, een rekenmachine te laten rekenen, een walkman muziek te laten weergeven heb je een bron van elektrische energie nodig. Een spanningsbron

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Materialen

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Materialen Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 3 Materi Samenvatting door een scholier 1210 woorden 6 april 2015 6,9 35 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Hoofdstuk 3: Materi Eigenschappen van moleculen: -Ze verschillen

Nadere informatie

VJTO 2015 ANTWOORDEN FINALE 5/12

VJTO 2015 ANTWOORDEN FINALE 5/12 VJTO 2015 ANTWOORDEN FINALE 5/12 Vraag 1 Antwoord c De naam genetisch wijst erop dat de genen van de kippen hierdoor aangepast worden. Een gen is een discrete eenheid van erfelijk materiaal. Door het kruisen

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20093 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Guédon, Constant Marcel Title: Molecular charge transport : relating orbital structures

Nadere informatie

EXAMEN VOORBEREIDEND WETENSCHAPPELIJK ONDERWIJS IN 1974

EXAMEN VOORBEREIDEND WETENSCHAPPELIJK ONDERWIJS IN 1974 EXAMEN VOORBEREIDEND WETENSCHAPPELIJK ONDERWIJS IN 1974 (GYMNASIUM EN ATHENEUM) Vrijdag 30 augustus, 9.00-12.00 uur NATUURKUNDE Zie ommezijde " 1. Het foto-elektrisch effekt wordt' onder -andere toegepast

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Verwarmen en isoleren (Newton)

Samenvatting Natuurkunde Verwarmen en isoleren (Newton) Samenvatting Natuurkunde Verwarmen en isoleren (Newton) Samenvatting door een scholier 1404 woorden 25 augustus 2003 5,4 75 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Verwarmen en isoleren Warmte en energie 2.1 Energievraag

Nadere informatie

Theorie: Energieomzettingen (Herhaling klas 2)

Theorie: Energieomzettingen (Herhaling klas 2) les omschrijving 12 Theorie: Halfgeleiders Opgaven: halfgeleiders 13 Theorie: Energiekosten Opgaven: Energiekosten 14 Bespreken opgaven huiswerk Opgaven afmaken Opgaven afmaken 15 Practicumtoets (telt

Nadere informatie

SolarEdge omvormer met HD-Wave technologie SolarEdge

SolarEdge omvormer met HD-Wave technologie SolarEdge SolarEdge omvormer met HD-Wave technologie 1 kw/kg PV omvormers: trage veranderingen De omvormer technologie heeft beperkte vooruitgangen geboekt wat betreft formaat, efficiëntie en fabricagekosten In

Nadere informatie

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4 Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4 Samenvatting door L. 1264 woorden 2 juli 2014 3,9 15 keer beoordeeld Vak NaSk 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school. Om iets te verwarmen heb je

Nadere informatie

Sensoren Introductie Weerstandtechniek Brug van Wheatstone Basis Opamp schakelingen Opampschakelingen voor gevorderden

Sensoren Introductie Weerstandtechniek Brug van Wheatstone Basis Opamp schakelingen Opampschakelingen voor gevorderden Mechatronica/Robotica Mechanical Systems ELA Sensoren Sensoren Introductie Weerstandtechniek Brug van Wheatstone Basis Opamp schakelingen Opampschakelingen voor gevorderden Sessie 3: Gevorderdenschakelingen

Nadere informatie

Hoe te solderen en Desolder Connections

Hoe te solderen en Desolder Connections Hoe te solderen en Desolder Connections Deze gids zal u tonen hoe te solderen en solderen elektrische verbindingen aan beide Thru-Hole en Surface Mount (SMT) printed circuit boards (PCB's). Geschreven

Nadere informatie

5.0 Automatisering

5.0 Automatisering 5.0 Automatisering www.natuurkundecompact.nl 5.3 a Transistor (Crocodile) b Bordje en kistje (Jan Leisink) c Van stroomkring naar stroomval (Jan Leisink) d Relais (Jan Leisink) e Signaallampje (Jan Leisink)

Nadere informatie

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur natuurkunde 1,2 Examen VWO - Compex Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 27 mei totale examentijd 3 uur 20 05 Vragen 1 tot en met 17. In dit deel staan de vragen waarbij de computer

Nadere informatie

inkijkexemplaar Energie voor de lamp Techniek 1

inkijkexemplaar Energie voor de lamp Techniek 1 Nota s: Energie voor de lamp 1. Probleemstelling 50 2. Transport van elektriciteit in een kring 50 2.1. Wat is een elektrische stroomkring? 50 2.2. Stromen van water - stromen van elektriciteit 51 2.3.

Nadere informatie

Profielwerkstuk Natuurkunde Weerstand en temperatuur

Profielwerkstuk Natuurkunde Weerstand en temperatuur Profielwerkstuk Natuurkunde Weerstand en tem Profielwerkstuk door een scholier 1083 woorden 10 maart 2016 6 7 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Weerstand en tem Hoe heeft de tem invloed op de weerstand van

Nadere informatie

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 4

Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 4 Samenvatting Natuurkunde Hoofdstuk 4 Samenvatting door Roy 1370 woorden 5 maart 2017 6,8 14 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Nova Samenvatting h4 NaSk1 4.1 Elke keer dat je een apparaat aanzet,

Nadere informatie

Toerental-/positiesensoren: inductie-sensoren. Beschrijving. Afgegeven signaal

Toerental-/positiesensoren: inductie-sensoren. Beschrijving. Afgegeven signaal Toerental-/positiesensoren: inductie-sensoren Beschrijving 0. Sensor. Tandkrans. Signaalaansluiting. Signaalaansluiting 3. Afschermmantelaansluiting Principeschema. Tandkrans (recht weergegeven) Afgegeven

Nadere informatie

Cover Page. Author: Voltan, Stefano Title: Inducing spin triplet superconductivity in a ferromagnet Issue Date:

Cover Page. Author: Voltan, Stefano Title: Inducing spin triplet superconductivity in a ferromagnet Issue Date: Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43299 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Voltan, Stefano Title: Inducing spin triplet superconductivity in a ferromagnet

Nadere informatie