06 Brede School Houthavens te Amsterdam

Transcriptie

1 06 Brede School Houthavens te Amsterdam Monitoring energie, binnenklimaat en gebruikerstevredenheid In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

2 1 Voor u ligt de monitoringsrapportage van de Brede School Houthaven te Amsterdam In deze rapportage leest u de bevindingen van één jaar monitoren van het energiegebruik, de ervaringen van de gebruikers, de wijze waarop de installaties zijn ingeregeld en hoe het beheer van het gebouw is geregeld. Naast de monitoringsgegevens vindt u ook aanbevelingen ter verbetering. Deze rapportage is onderdeel van een reeks van negen rapporten die zijn opgesteld na een jaar lang monitoren van acht (zeer) energiezuinige scholen en één energieleverend schoolgebouw. Van elk rapport wordt een samenvatting gepubliceerd: 01 MFC De Tredder te Westergeest levert per saldo zonnestroom op November BS Het Klaverblad te Amsterdam is fris en potentieel zeer zuinig December Het Focus-Huygens College te Heerhugowaard compact en zuinig gebouwd December OBS De Wilgenstam te Schiebroek uit jaren 50 ingrijpend verduurzaamd December Plein Oost te Haarlem is licht, fris en energieneutraal Februari BS Houthaven te Amsterdam is multifunctioneel, flexibel en fris November De Brede School te Jirnsum pioniert met innovaties Juli MKC Zeeburgereiland te Amsterdam is ontworpen op de groei April MFA Hart van Oijen te Oss Verwacht winter 2017

3 2 Managementsamenvatting Achtergrond Het gebouw en de installaties van de Brede school Houthavens zijn gedurende 4 seizoenen gemonitord om inzicht te krijgen in het werkelijk energiegebruik en binnenklimaat. Deze rapportage beschrijft de resultaten. Omschrijving gebouw en installaties De Brede School Houthavens te Amsterdam met een vloeroppervlak van m 2 betreft een zeer goed geïsoleerd multifunctionele centrum. Warmte wordt geleverd door stadsverwarming. Afgifte geschiedt door vloerverwarming en ventilatielucht. De binnentemperatuur van de lokalen is individueel per lokaal te regelen. Koeling vindt plaats door stadskoude met een kleine warmtepomp om het water verder af te koelen. Daarnaast is er sprake van koeling door nachtventilatie. Voor het tapwater zijn er meerdere elektrische boilers aanwezig en een boilervat dat wordt gevoed door de stadsverwarming. Er is sprake van centrale gebalanceerde mechanische ventilatie met twee luchtbehandelingskasten met warmteterugwinning. De ventilatoren zijn voorzien van een traploze toerenregeling. De klimaatinstallaties kunnen beheerd worden door een centraal gebouw beheersysteem van Regin dat is voorzien van afstandsbeheer. De energiezuinige T5 verlichting is voorzien van daglichtregeling en aanwezigheiddetectie. Er zijn 525 zonnepanelen opgesteld. Functioneren en beheer Het gebouw en de meeste installatieonderdelen functioneerden in de basis naar verwachting. Op de volgende onderdelen is nog verbetering mogelijk: Er is veel meer stadsverwarming en stadskoude verbruikt dan verwacht. Dit lijkt onder meer te maken te hebben met de erg lange draaiuren van de luchtbehandeling, de te hoge stooklijn van de naregel-units en tegenwerking van koeling waarbij tegelijkertijd wordt gekoeld en verwarmd. Het elektraverbruik van het gebouw is erg hoog. Dit lijkt onder meer te maken te hebben met de erg lange draaiuren van de luchtbehandeling en hoog gebruikersdeel. Minder dan 10% van de door de zonnepanelen opgewekte energie, totaal kwh wordt teruggeleverd aan het net. Dit is erg weinig. 90% wordt gebruikt ten behoeve van de school. Dit wijst op een groot elektraverbruik, ook buiten de gebruikstijden van de school. Het gebouwgebonden energieverbruik ligt een factor zes hoger dan het zeer lage verbruik dat op basis van de epc-berekening werd verwacht.

4 3 Binnenklimaat Tabel 0.1 geeft inzicht in het verschil tussen de ontwerpuitgangspunten en het werkelijke binnenklimaat. Hierbij is de klassenindeling van het Programma van Eisen Frisse Scholen gehanteerd. Tabel 0.1: Ontwerpuitgangspunten Frisse Scholen Onderwerp Frisse Scholen Ontwerp Werkelijk Luchtkwaliteit A B A Thermisch Comfort A C nvt Akoestisch Comfort B B Visueel Comfort C B Opmerkingen Een klasse B wordt behaald op basis van geïnstalleerde luchthoeveelheden. Een klasse A wordt behaald op basis van gemeten CO 2 waardes. De temperatuur tijdens de meting ligt voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 19.5 en 24 graden in de lokalen voor wat betreft de lente, zomer en herfst periode. In de winterperiode is geen klassering behaald gezien het te warm was. Op basis van een geluidsmeting in meerdere lokalen. Op basis van een uitgebreide lichtmeting en de ervaringen van de gebruiker. Gebruikerservaring Tabel 0.2 beschrijft, per seizoen, hoe gebruikers het binnenklimaat ervaren Tabel 0.2: Resultaten ABCD Tool Index Winter Lente Zomer Herfst Rapportcijfer Hoofdindex Binnenluchtkwaliteit (D) 4.8 (C) 6.4 (C) 5.5 (D) 4.7 Thermisch binnenklimaat (C) 5.2 (C) 5.2 (C) 5.8 (D) 4.8 Geluid & Akoestiek (A) 8.6 (C) 5.4 (C) 6.2 (B) 7.0 Licht & Uitzicht (B) 6.7 (B) 7.2 (C) 6.3 (D) 3.6 Vooral de herfst periode is slecht gewaardeerd. Bekend is dat er klachten waren over de zonwering. Daarnaast is het erg warm geweest in de school. Uit ervaring blijkt dat warmte klachten al snel (onterecht) als slechte binnenluchtkwaliteit wordt gewaardeerd. Dit heeft voornamelijk met perceptie te maken. Tabel 0.3: Analyse en conclusie binnenklimaat Analyse en conclusie binnenklimaat Luchtkwaliteit Thermisch Comfort winter Thermisch Comfort zomer Akoestisch Comfort Visueel Comfort Relatieve vochtigheid Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse A Frisse School. Er is sprake van een geïnstalleerd ventilatiesysteem klasse B. Op basis van CO 2-metingen wordt klasse A behaald. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse A Frisse School. Op basis van de metingen wordt echter geen klassering behaald. Het is daarvoor te warm. De opmerkingen van de gebruiker lijken dit voor wat betreft de meetperiode te staven. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse A Frisse School. In overeenstemming met de meetresultaten zijn er soms klachten met betrekking tot het thermisch comfort en de temperatuur in het algemeen, het is soms te warm. Op basis van de metingen wordt net een frisse scholen klasse C behaald. Geluid afkomstig van installaties voldoet aan klasse B. De akoestiek in de gymzaal wordt in de praktijk als slecht ervaren. Er is een klasse B verlichting aanwezig. Het visueel comfort is volgens de gebruikers goed wat betreft de geïnstalleerde verlichting. De automatische zonwering functioneert niet altijd volgens verwachting. De luchtvochtigheid is laag. Voornamelijk in de wintermaanden is dit het geval. De ondergrens van 30 procent wordt soms overschreden.

5 4 Energiehuishouding Deze paragraaf geeft inzicht in de energiestromen in het pand over Visueel wordt dit weergeven in de onderstaande afbeelding. De energiestromen worden weergegeven per m 2 gebruiksoppervlak om scholen onderling te kunnen vergelijken. Figuur 0.1: Gemeten energiestromen Energiestromen [MJ/m2/jaar] -12 Teruglevering elektriciteit 467 Netto inkoop Inkoop electriciteit Opgewekte zonne-energie 618 Elektriciteitsverbruik school 129 Inkoop warmte 8 Inkoop Koude Voor de Houthavens is een EPC berekening opgesteld. Hieruit volgt tevens een gebouwgebonden energiebalans (exclusief apparatuur). Deze balans wordt in figuur 0.2 vergeleken met de werkelijke huidige (2015) energiebalans. Figuur 0.2: Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik 756 totaal energieverbruik school Het daadwerkelijk gebouwgebonden verbruik is circa 6x hoger dan in de EPC aangehouden. Voornamelijk de posten verwarming, koeling en ventilatie zijn veel hoger. Uit een analyse blijkt koude en warmte elkaar op tijden (indirect) tegen te werken. Er wordt dan ongewenst energie vernietigd.

6 5 Daarnaast zijn de ventilatietijden van de luchtbehandeling units erg ruim wat veel elektra kost en de daaraan gekoppelde extra verwarming/koeling. Aanbevelingen beheer en redesign Gebouwbeheersysteem Aanbevolen wordt om de kloktijden drastisch te verkorten. In overleg met derden die het pand maar deels gebruiken dient naar een oplossing gekeken te worden. Geadviseerd wordt om voor zover dit mogelijk is met vakantieperiodes te werken. Dit moet kritisch bekeken worden. Er dient te worden onderzocht waarom de ventilatoren van de luchtbehandeling niet aftoeren tijdens geen gebruik. De stooklijnen van de naverwarmers dienen te worden verlaagd. Aanbevolen wordt om een ECO stand in te bouwen waarbij bij 18 graden buitentemperatuur in zijn geheel geen warmte meer wordt gecirculeerd naar de naverwamers. Koppel alle meetpunten en modbussen in het GBS zodat alles gedetailleerd kan worden gemonitord. Zonnepanelen Aanbevolen wordt om deze zonnepanelen op afstand benaderbaar te maken. Er zijn drie mogelijkheden: 1. Maak een fysieke verbinding van de 4 de verdieping naar de RK1 op de begane grond. Dit lijkt echter lastig gezien er geen infrastructuur aanwezig is. Er is alleen een glasvezelverbinding waar niet zomaar aan gekoppeld kan worden. 2. Koppel de zonnepanelen aan op het internet van één van de gebruikers op de verdieping. Dit kan eenvoudig worden gerealiseerd. 3. Voorzie in een verbinding d.m.v. van een 3G mobiele verbinding. Gymzaal Er zijn geluidsklachten in de gymzaal. De akoestiek geeft soms problemen. Geadviseerd wordt om naar een oplossing te kijken zoals het gebruik van geluidabsorptie op de plafonds en wanden. LBK bovenste verdieping Het valt op dat er, behalve de horeca ruimte, voor het gehele gebouw slechts twee grote luchtbehandelingsystemen zijn geplaatst. De vierde verdieping wordt echter gebruikt door derden, deze ruimtes worden ook bedrijfsmatig buiten schooltijden gebruikt met afwijkende ventilatietijden. Wellicht was het zinvol geweest om voor deze verdieping een separate LBK op te stellen.

7 6 Inschatting energiebesparing na maatregelen Er kan met de aanwezige installatie veel energie worden bespaard. De volgende tabel geeft een inschatting na uitvoering van alle voornoemde (regeltechnische) maatregelen. Door lagere stooklijnen te hanteren, niet meer (indirect) te verwarmen en koelen te tegelijk, kortere kloktijden te hanteren en een situatie waarbij de ventilatoren significant aftoeren is naar inschatting tot 50% minder warmte en koude nodig in het pand. Onderzocht moet worden in hoeverre alle maatregelen uitvoerbaar zijn. Tabel 0.4: Inschatting Energiegebruik per deelpost na maatregelen Deelpost MJ % Na maatregelen CO 2 uitstoot kg MJ/m 2 Volgens EPC MJ/m 2 Verwarming (inclusief pompen) % Warm tapwater % Koeling (inclusief pompen) % Ventilatoren % Verlichting % Verbruik totaal % Opwekking zonnepanelen Netto na besparing Netto huidig De ingeschatte besparing heeft het volgende effect op de energiebalans. Figuur 0.4: Inschatting Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik na maatregelen De ingeschatte besparing heeft het volgende effect op de energiekosten. De kosten zijn gebaseerd op standaard kengetallen. Tabel 0.5: Kosten ingekochte energie na besparing Verbruik (inkoop) Kosten (excl. BTW) Warmte (inkoop) 797 GJ Koude (inkoop) 296 GJ 657 Elektriciteit inkoop kwh Totaal na maatregelen Totaal huidig Besparing

8 7 Inhoudsopgave MANAGEMENTSAMENVATTING... 2 GEBRUIKERSERVARING... 3 AANBEVELINGEN BEHEER EN REDESIGN... 5 INSCHATTING ENERGIEBESPARING NA MAATREGELEN... 6 INLEIDING OMSCHRIJVING GEBOUW EN INSTALLATIES ALGEMEEN BOUWKUNDIG VERWARMING TAPWATER GBS EN BEMETERING KOELING VENTILATIE VERLICHTING ZON EN LICHTWERING ZONNEPANELEN FUNCTIONEREN EN BEHEER BOUWKUNDIG ENERGIEBEMETERING GEBOUWBEHEERSYSTEEM (GBS) VERWARMING/ KOELING VENTILATIE VERLICHTING LICHTWERING/ ZONWERING ZONNEPANELEN INSTALLATEUR/TOEZICHT INSTALLATIE ONTWERPUITGANGSPUNTEN BOUWBESLUIT Ventilatie Verlichting FRISSE SCHOLEN BINNENKLIMAATMETINGEN EN TOETSING ONTWERP LUCHTKWALITEIT (VENTILATIE) Omschrijving van de meting Aanwezige voorzieningen / Meetresultaten Conclusie / Toetsing aan ontwerpuitgangspunten THERMISCH COMFORT Omschrijving van de meting Meetresultaten Toetsing aan ontwerpuitgangspunten AKOESTISCH COMFORT (GELUID) Omschrijving van de meting Meetresultaten Toetsing aan ontwerpuitgangspunten VISUEEL COMFORT (VERLICHTING) Omschrijving van de meting Meetresultaten Toetsing aan ontwerpuitgangspunten... 20

9 8 4.5 RELATIEVE VOCHTIGHEID (PER SEIZOEN) Omschrijving van de meting Meetresultaten Toetsing aan ontwerpuitgangspunten CONCLUSIE ONTWERPUITGANGSPUNTEN EN HUIDIGE SITUATIE GEBRUIKERSERVARING ENERGIEHUISHOUDING OPGEWEKTE ENERGIE Opgewekte energie (totaal) Opgewekte energie (voor eigen gebruik) Opgewekte energie (teruggeleverd) Overzicht energie opwekking INGEKOCHTE ENERGIE (INKOOP) Ingekochte elektra Ingekochte Warmte Ingekochte Koude ENERGIEGEBRUIK SCHOOL (TOTAAL) OVERZICHT ALLE ENERGIESTROMEN BENCHMARK ENERGIEVERBRUIK / PRESTATIES ENERGIEBALANS ENERGIEBALANS GEBOUWGEBONDEN ENERGIEVERBRUIK ENERGIEBALANS GEBOUWGEBONDEN + NIET GEBOUWGEBONDEN ENERGIEVERBRUIK ANALYSE EN CONCLUSIES BINNENKLIMAAT EN ENERGIE BINNENKLIMAAT ENERGIE Energiegebruik in relatie tot verwachting Verbruiksposten AANBEVELINGEN BEHEER GEBOUWBEHEERSYSTEEM MONITORING ZONNEPANELEN BEHEER EN ONDERHOUD Onderhoud Monitoring AANBEVELINGEN RE-DESIGN VENTILATIESYSTEEM GEBOUW BIJLAGE 1: ABCD TOOL BIJLAGE 2: REPRESENTATIEVE CO 2 METING BIJLAGE 3: REPRESENTATIEVE TEMPERATUURMETING BIJLAGE 4: REPRESENTATIEVE METING RELATIEVE VOCHTIGHEID BIJLAGE 5: PVE FRISSE SCHOLEN BIJLAGE 6: BENCHMARK ENERGIEVERBRUIK... 47

10 9 Inleiding In 2020 moet alle nieuwbouw in Nederland bijna energieneutraal zijn. Dit is vastgelegd in de Europese Richtlijn voor energiebesparing in gebouwen (EPBD) uit Om de sector te stimuleren in de benodigde opgave schreef het toenmalige Ministerie van VROM-WWI (nu BZK) reeds in 2009 een tenderregeling uit voor zeer energiezuinige scholen en kantoren: het Unieke Kansen Programma Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren, kortweg NESK. Doel van dit programma is te leren van ervaringen technisch, procesmatig en financieel met verdergaand energiezuinig bouwen. Om inzicht te krijgen in de prestaties van het gebouw, de installaties, comfort beleving en energieverbruik na oplevering, heeft Enerdeco opdracht gekregen om de scholen een jaar te monitoren. De Brede School Houthavens te Amsterdam is niet gebouwd met subsidie uit het NESK traject. Gezien het bijzondere karakter en beoogde ambitie is de school toegevoegd aan de monitoring. Deze rapportage beschrijft de resultaten van de monitoring die heeft plaatsgevonden bij de Brede School Houthavens

11 10 1 Omschrijving gebouw en installaties 1.1 Algemeen Het schoolgebouw van de Houthavens is opgeleverd in september Het bruto oppervlak beslaat circa m 2. Het betreft een multifunctioneel centrum met daarin ondermeer twee basisscholen, tijdelijk middelbaar onderwijs, een peuterspeelzaal, buitenschoolseopvang en kantoorruimtes. 1.2 Bouwkundig Het gebouw is uitstekend geïsoleerd. Zo wordt er ondermeer Triple glas gebruikt. De luchtdichtheid is niet getoetst. 1.3 Verwarming Er is sprake van stadsverwarming voor verwarming van het gebouw. Afgifte geschiedt door vloerverwarming en ventilatielucht. De binnentemperatuur van de lokalen is individueel per lokaal te regelen door middel van naverwarmers. Koude Appendages/Pompen 1.4 Tapwater Voor het leveren van tapwater zijn meerdere elektrische boilers aanwezig en een boilervat dat wordt gevoed door de stadsverwarming.

12 11 Boilervat Elektrische boiler 1.5 GBS en bemetering Het gebouwbeheersysteem (GBS) is van het merk Regin type EXOcompact. Via dit GBS zijn alle systemen in te zien en te regelen. Deze was tijdens de monitoring alleen via een 3G voorziening op afstand benaderbaar. Deze 3G verbinding is geplaatst wegens het ontbreken van een vaste internetlijn waar geen rekening mee was gehouden. Vanwege de lage snelheid en eventuele (on)betrouwbaarheid van deze verbinding is aan het einde van de monitoring een oplossing gevonden door gebruikmaking van een vaste internetlijn van één van de gebruikers van het gebouw. Voor het bemeten van het elektraverbruik is er een grootverbruik elektrameter aanwezig. Deze wordt door de netwerkbeheerder per 15 minuten uitgelezen. Er wordt geen gebruik gemaakt van een online meetdienst die het energieverbruik realtime monitoort. Alle energiegegevens worden beheerd door team energie van de Gemeente Amsterdam. Deze gegevens zijn niet voor externe gebruikers inzichtelijk. Voor het meten van het warmteverbruik is er een warmtemeter aanwezig. Deze wordt niet automatisch uitgelezen. Regin Gebouwbeheerssysteem Tijdelijke 3G verbinding GBS koppeling vaste internetlijn Basis knooppunt glasvezel 1.6 Koeling De school wordt gekoeld door stadskoude. Er wordt verder terug gekoeld door middel van een koelmachine. Dit betreft een Dynaciat LG/LGP 240V warmtepomp met een thermisch koelvermogen van 75 kw. Het elektrisch opgenomen vermogen bedraagt maximaal 16.2 kw. Afgifte van terug

13 12 gekoelde koude door de warmtepomp geschiedt door de luchtbehandeling. De vloerkoeling wordt rechtstreeks gevoed door de stadskoeling. 1.7 Ventilatie Voor de ventilatie voor het gebouw zijn twee luchtbehandelingskasten aanwezig. Deze zijn voorzien van een debietregeling en een warmtewiel voor warmteterugwinning. Daarnaast is er één luchtbehandelingskast voor de horeca, deze is voorzien van een debietregeling en twincoil voor warmteterugwinning. Vanwege leegstand van de ruimte heeft deze tijdens deze monitoring niet gefunctioneerd Per ruimte is er een VAV-box die op basis van het CO 2 en temperatuur de luchttoevoer regelt. Luchtbehandelingkast school Luchtbehandelingkast horeca 1.8 Verlichting In de school zijn voornamelijk T5-verlichtingsarmaturen geïnstalleerd. Deze zijn voor een groot deel voorzien van daglichtregeling en aanwezigheiddetectie. Er wordt gebruik gemaakt van een DALI regelsysteem in de leslokalen. Hiermee kan de leerkracht de verlichting op meerdere manieren schakelen. Daarnaast zijn er PL spaarlampen aanwezig en enkele LED armaturen. Het gemiddeld opgesteld verlichtingsvermogen is circa 8.8 Watt/m 2.

14 Zon en lichtwering Er is buitenzonwering met automatische bediening. De gebruiker kan de zonwering ook zelf bedienen. Er is in een aantal lokalen extra lichtwering aanwezig in de vorm van gordijnen. Deze verduisteren echter weinig Zonnepanelen De PV-installatie bestaat uit 525 panelen van 240 W p met een totaal vermogen van W p. De jaarlijkse opbrengst van de panelen is geschat op kwh. Er is geen bruto productiemeter aanwezig. Zonnepanelen dak Omvormers 4 de verdieping Uitlezing omvormers

15 14 2 Functioneren en Beheer Het functioneren van de gebouwinstallaties en een bouwkundig correct uitgevoerde bouw heeft grote invloed op het energieverbruik en binnenklimaat. Alleen bij goed functioneren van de installaties zullen verwachte energie en binnenklimaat resultaten worden behaald. De volgende paragrafen geven inzicht in deze onderwerpen voor de Houthavens. 2.1 Bouwkundig De kwaliteit van de bouwkundige constructies is niet getoetst. Er is geen aanleiding (o.a. op basis nulmeting en enquête) om eventuele bouwkundige problemen nader te onderzoeken. Na oplevering zijn er enkele tochtklachten bij sommige kozijnen gemeld. Deze zijn inmiddels opgelost. Daarnaast zijn geen noemenswaardige problemen of gebreken gevonden. 2.2 Energiebemetering De gegevens van de grootverbruikmeter voor elektra, zoals afname, teruglevering en kwartierwaardes worden automatisch uitgelezen door de energieleverancier. De productie van de zonnepanelen wordt bemeten via de omvormers. Deze kunnen alleen op locatie vanuit de omvormers worden uitgelezen. Er is geen fysieke kabel aanwezig vanaf de ruimte op de 4 de verdieping waar de omvormers zich bevinden naar RK1 op de begane grond. De glasvezel infrastructuur in het gebouw leent zich hier niet voor. In het gebouwbeheersysteem kunnen veel energiestromen worden gelogd. Echter niet alle modbussen blijken te zijn gekoppeld aan dit systeem. 2.3 Gebouwbeheersysteem (GBS) Algemeen Het gebouwbeheersysteem functioneert correct, deze is op afstand uitleesbaar en bedienbaar. Na oplevering was er echter enkel sprake van een 3G verbinding die tijdelijk zou worden gebruikt. Er ontbrak een bruikbare een open internetlijn naar buiten toe. Medio lente 2016 is het GBS aangesloten op een bekabelde internetlijn door gebruikmaking van de internetverbinding van één van de gebruikers in het gebouw. Deze verbinding functioneert stabiel. Sommige CO 2 opnemers in de ruimtes functioneren niet goed en geven onrealistische (te hoge) waardes. Instellingen De naverwarmers hebben een stooklijn die te hoog is voor het zeer goed geïsoleerde gebouw. De stooklijn kan veel lager.

16 Verwarming/ Koeling De school wordt verwarmd door stadsverwarming. Hiervoor wordt de warmte van Westpoort Warmte gebruikt. Het valt op dat deze niet geheel CO 2 neutraal wordt opgewekt zoals veelal wel wordt gecommuniceerd. De school wordt ook gekoeld door stadskoeling. Hiervoor wordt koude van Westpoort Warmte gebruikt. Voor de levering van deze koude maakt Westpoort Warmte gebruik van oppervlaktewater van het IJ. Een deel van het jaar gebruikt de leverancier het water rechtstreeks om te koelen. In de zomermaanden kan dat niet omdat de temperatuur van het oppervlaktewater dan teveel oploopt. Daarom wordt de koude uit het water in de winter tijdelijk opgeslagen, in bronnen tot tweehonderd meter diep. Als de watertemperatuur omhoog gaat, wordt de opgeslagen koude gebruikt voor koeling in gebouwen. De warmtepomp t.b.v. het extra koelen van de stadskoude stond medio zomer 2016 in storing. Er lijkt op momenten energievernietiging plaats te vinden door (indirect) gelijktijdig verwarmen en koelen. Er wordt op die momenten gekoeld door middel van de luchtbehandeling en (indirect) verwarmd door de naverwarmers. 2.5 Ventilatie De luchtbehandeling werkt correct. In de ruimtes wordt over het algemeen een frisse scholen klasse A behaald voor wat betreft CO 2 niveau. De gebruikstijden zijn echter erg ruim. LBK 1-5 ventileert 5 dagen van 7:30 tot 19:00 uur. Vrijdag van 7:30 uur tot 23:00 uur. Ook elke zondagavond wordt er van 18:00 tot 23:00 uur geventileerd. LBK 5-9 ventileert 7 dagen per week van 6:30 uur tot 23:00 uur Tijdens gebruik ventileert LBK 5-9 minimaal op 80% en toert niet verder af. Dit is vreemd en een aanwijzing tot energieverspilling van zowel elektraverbruik voor de ventilatoren als verwarming/koeling. 2.6 Verlichting De verlichting werkt correct. 2.7 Lichtwering/ Zonwering Er zijn verscheidene klachten omtrent de automatische buitenzonwering. Deze gaat bij harde wind soms te snel naar beneden of omhoog.

17 Zonnepanelen De zonnepanelen functioneren correct. Deze hebben in 2015 wel minder opgeleverd dan verwacht. Hier is geen duidelijke reden voor. De zonnepanelen zijn alleen via de omvormers uit te lezen. De opbrengst van de panelen is niet via een webportal te monitoren. Hiervoor ontbreekt een (fysieke) verbinding van de omvormers naar een externe internetlijn of draadloze 3G verbinding. 2.9 Installateur/toezicht installatie De installateur die verantwoordelijk is voor beheer en onderhoud monitort de school niet actief op de energieprestatie. Er wordt in beginsel alleen onderhoud gepleegd en acute storingen opgelost.

18 17 3 Ontwerpuitgangspunten De school is ontwikkeld in 2010/2012. Dit hoofdstuk beschrijft de belangrijkste ontwerpeisen met betrekking tot het bouwbesluit en Programma van Eisen (PvE) Frisse Scholen. 3.1 Bouwbesluit Het bouwbesluit van 2012 is geldend voor de bouw van de school. In tegenstelling tot het ambitieniveau Frisse Scholen is het bouwbesluit een wettelijke eis waaraan voldaan moet worden Ventilatie Het huidige bouwbesluit gaat niet meer uit van een bezettingsgraad, maar hanteert een norm m.b.t. de vereiste ventilatie van 30 m 3 /h per persoon Verlichting De verlichtingssterkte is minimaal 300 LUX in groepsruimten. 3.2 Frisse Scholen Bij het ontwerp is aan de hand van het PvE Frisse Scholen het ambitieniveau uitgesproken In bijlage 5 wordt een samenvatting gegeven. De volgende klasse verdeling wordt aangehouden: Frisse Scholen A B C Omschrijving Zeer goed Goed Acceptabel Tabel 3.2: Ambitieniveau Frisse Scholen de Houthavens Frisse Scholen Luchtkwaliteit A Thermisch Comfort A Akoestisch Comfort B Visueel Comfort C

19 18 4 Binnenklimaatmetingen en toetsing ontwerp Het binnenmilieu is afhankelijk van de aanwezige installaties, gebouw eigenschappen, het gebruik en de gebruiksinstellingen. In dit hoofdstuk wordt omschreven welke metingen m.b.t. onderstaande aspecten zijn uitgevoerd, wat de resultaten van de metingen zijn en hoe deze zich verhouden tot de ontwerpuitgangspunten. De volgende aspecten zijn van belang voor de comfortbeleving in een school: Luchtkwaliteit Thermisch comfort Akoestisch comfort Visueel comfort Relatieve vochtigheid (geen onderdeel PVE Frisse scholen) 4.1 Luchtkwaliteit (ventilatie) Omschrijving van de meting Er is onderzoek gedaan naar de beschreven ontwerpuitgangspunten in relatie tot geldende eisen. Deze zijn in een tabel gezet zodat een duidelijke conclusie getrokken kan worden. De luchtkwaliteit is gemeten door het uitvoeren van meerdere CO 2 -metingen in verschillende ruimtes gedurende het jaar Aanwezige voorzieningen / Meetresultaten Toevoerlucht De lokalen zijn voorzien van gebalanceerde mechanische ventilatie. De volgende tabel geeft inzicht in de ventilatie eisen in het Bouwbesluit en de geïnstalleerde ventilatiecapaciteit. Tabel: Ventilatie-eisen en aanwezige ventilatie Bouwbesluit Noodzakelijke Ventilatie bouwbelsuit [m3/u] Ontwerp / aanwezig [m3/u] gemiddeld Klasse Frisse Scholen Groepsruimte begane grond Groepsruimte 1 ste verdieping Groepsruimte 2 de verdieping Groepsruimte 3de verdieping B B B Nvt (lokaal voor voortgezet onderwijs)

20 19 CO 2 meting De volgende tabel geeft de meetresultaten weer van de steekproef van het CO 2 niveau in verschillende ruimtes. Hierbij zijn zowel losse CO 2 -meters gebruikt als de door het GBS gemeten waardes. Tabel 4.3 : CO 2 niveau tijdens gebruikstijd in ppm. GBS Ruimte nummer Winter Lente Zomer Herfst Gem Max Ge. Max Gem. Max Gem. Max C2-103 / R61* R5, Bg R11, Bg R41, 1ste R43, 2de R67, 3de *Gymnasium Toetsing aan ontwerpuitgangspunten Het in het ontwerp gehanteerde debiet is hoger dan het Bouwbesluit minimaal vereist. Ten aanzien van het PvE Frisse Scholen voldoen de lokalen aan een ventilatiecapaciteit van ruim klasse B. Het ontwerpuitgangspunt was het behalen van klasse A. Op basis van de geïnstalleerde ventilatiehoeveelheid wordt dit niet gehaald. Het CO 2 niveau komt in veel lokalen gemiddeld niet boven 800 ppm. Als wordt gekeken over een langere termijn over meerdere lokalen, die niet allemaal zijn gepresenteerd in de tabel, wordt in sommige gevallen gemiddeld maximaal 950 ppm. behaald. Op basis hiervan wordt voornamelijk een klasse A behaald en maar in enkele gevallen klasse B. Metingen kunnen echter beïnvloed worden door meerdere factoren (klasgrootte, plaats van meter, extra natuurlijk ventileren) waardoor de resultaten hoger of lager uit kunnen vallen. 4.2 Thermisch comfort Omschrijving van de meting Per jaargetijde is de binnentemperatuur bemeten in verschillende ruimtes. De meetperiode betrof minimaal 2 weken. De gemiddelde waardes zijn verzameld en in tabelvorm gezet Meetresultaten Tabel 4.4: Resultaten temperatuurmeting Gemiddelde Winter Temperatuur [Celcius] Lente [Celcius] Zomer [Celcius] Herfst [Celcius] Ruimte Min Max Min Max Min Max Min Max R2, BG 22,5 25,1 20,3 22,8 20,3 22,9 22,3 24,4 R16, 1ste 24,1 26,9 18,9 21,9 19,5 23,3 20,1 24,3 R47, 2de 21,2 24,8 20,4 22,8 19,9 22,9 19,1 23,8 R73, 3de ,4 18,5 22,4 19,4 23,1 19,8 22, Toetsing aan ontwerpuitgangspunten Het ontwerp is conform klasse A Frisse Scholen. De temperatuur ligt tijdens de meting voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 19.5 en 24 graden in de lokalen voor wat betreft de lente, zomer en herfst maanden. Hierin zijn ook niet gepresenteerde ruimtes meegenomen. Dit is conform klasse C. In de winterperiode is er geen klassering gehaald vanwege te hoge temperaturen. De hoge temperatuur in het gebouw bevestigt overigens de gebruikerservaringen die aangeven dat het vaak te warm is in de school.

21 Akoestisch comfort (geluid) Omschrijving van de meting Het akoestisch comfort is alleen beoordeeld op het installatiegeluid Meetresultaten Er is een geluidsmeting gedaan op locatie. Er was enig omgevingsgeluid aanwezig waardoor de meting slechts als indicatie geldt. Hierbij werd een geluidsdruk gemeten van maximaal 34.0 db (A). Het is aannemelijk dat de geluidsdruk bij alleen installatiegeluid lager is, waardoor 33 db (A) haalbaar lijkt Toetsing aan ontwerpuitgangspunten De gemeten 34.0 db(a) komt overeen met klasse C frisse scholen. Met alleen installatie geluid lijkt klasse B gehaald. 4.4 Visueel comfort (Verlichting) Omschrijving van de meting Het visueel comfort is slechts voor wat betreft lichtniveau bepaald middels controle metingen met een klasse A luxmeter. De metingen zijn uitgevoerd met minimaal daglicht van buiten waarbij de screens gesloten waren. In een lokaal is op werkvlak niveau op meerdere locaties in een lokaal gemeten Meetresultaten De volgende lichtniveaus zijn gemeten: Tabel: LUX meting Ruimte Min. [LUX] Max. [LUX] Lokalen Toetsing aan ontwerpuitgangspunten Er moet minimaal 300LUX aanwezig zijn volgens het bouwbesluit. Hieraan wordt ruimschoots voldaan. De gemeten lichtniveaus komen overeen met een klasse B frisse scholen.

22 Relatieve vochtigheid (per seizoen) Omschrijving van de meting Vele klachten m.b.t. de luchtkwaliteit worden toegeschreven aan een droge lucht. Vaak blijkt echter stof de oorzaak van de klachten te zijn en niet een te lage relatieve vochtigheid. Deze is acceptabel bij een relatieve vochtigheid tussen 30% tot 70%. Ideaal is een relatieve vochtigheid van 50%. Komt de vochtigheid onder de 30% dan drogen de slijmvliezen uit. Het gevolg is geïrriteerde ogen en soms zelfs een droge mond. Ligt de vochtigheid boven de 70% dan krijgen schimmels en huisstofmijten goede levensomstandigheden. In de wintermaanden doen zich de grootste problemen voor m.b.t. relatieve vochtigheid. Dit komt doordat koude buitenlucht absoluut weinig vocht bevat. Wordt deze buitenlucht vervolgens opgewarmd dan daalt de relatieve vochtigheid aanzienlijk. Relatie tussen het aantal klachten en de relatieve luchtvochtigheid in gebouwen. Schone lucht in combinatie met een lage relatieve luchtvochtigheid veroorzaakt weinig klachten over droge lucht. Is de binnenlucht echter vervuild, bijvoorbeeld door stof, dan neemt het aantal klachten sterk toe bij het lager worden van de relatieve luchtvochtigheid Meetresultaten De volgende tabel geeft de meetresultaten weer. Tabel :Relatieve vochtigheid Winter Lente Zomer Herfst Min Max. Min Max. Min Max. Min Max Toetsing aan ontwerpuitgangspunten Er zijn geen uitgangspunten geformuleerd. De luchtvochtigheid is soms zeer laag. 4.6 Conclusie ontwerpuitgangspunten en huidige situatie Bouwbesluit Onderwerp Score Opmerkingen Ventilatie Eis wordt behaald Aanwezige ventilatievoorzieningen zijn ruim voldoende. Frisse scholen Onderwerp Frisse Scholen Ontwerp Werkelijk Luchtkwaliteit A B A Thermisch Comfort A C nvt Akoestisch Comfort B B Visueel Comfort C B Opmerkingen Een klasse B wordt behaald op basis van geïnstalleerde luchthoeveelheden. Een klasse A wordt behaald op basis van gemeten CO 2 waardes. De temperatuur tijdens de meting ligt voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 19.5 en 24 graden in de lente, zomer en herfst periode. In de winterperiode is geen klassering behaald omdat het te warm was. Op basis van een geluidsmeting in meerdere lokalen. Op basis van een uitgebreide lichtmeting en de ervaringen van de gebruiker.

23 22 5 Gebruikerservaring Het meten van de gebruikerservaring geeft inzicht in de waardering van gebruikers. Om de gebruikerservaring op een slimme manier te meten is gebruik gemaakt van de ABCD-tool. Bij deze tool wordt een index toegekend aan een viertal onderwerpen gericht op het binnenmilieu aan de hand van een vragenlijst die ieder seizoen wordt ingevuld. De vragenlijst is anoniem ingevuld en bestaat uit 14 gesloten vragen. Zie bijlage 1 voor de ABCD-tool. Legenda scores ABCD tool Score Range Onderzochte onderwerpen Uitstekend Binnenluchtkwaliteit Goed Thermisch binnenklimaat Acceptabel Geluid & Akoestiek Onacceptabel Licht & Uitzicht De school krijgt een rapportcijfer van de gebruikers. Met de scores op de diverse onderwerpen wordt een hoofdindex berekend. Deze index ligt tussen de 1 en 10. Tabel 5.1 Resultaten ABCD Tool Index Winter Lente Zomer Herfst Rapportcijfer Hoofdindex Binnenluchtkwaliteit (D) 4.8 (C) 6.4 (C) 5.5 (D) 4.7 Thermisch binnenklimaat (C) 5.2 (C) 5.2 (C) 5.8 (D) 4.8 Geluid & Akoestiek (A) 8.6 (C) 5.4 (C) 6.2 (B) 7.0 Licht & Uitzicht (B) 6.7 (B) 7.2 (C) 6.3 (D) 3.6 De volgende tabel geeft een opsomming van belangrijkste opmerkingen. Tabel 5.1 Opmerkingen uit enquête Onderwerp Opmerkingen Binnenluchtkwaliteit Soms is het benauwd. Thermisch binnenklimaat Vaak is het te warm. Soms te koud. Geluid & Akoestiek Gymzaal slechte akoestiek, kinderen en leerkracht pijn aan oren. Licht & Uitzicht Zonneschermen werken soms niet, last van zonlicht dan. Soms gaan ze naar beneden bij donker weer.

24 23 6 Energiehuishouding Deze paragraaf geeft inzicht in de energiestromen in het pand. Visueel wordt dit weergeven in de onderstaande afbeelding. 1. Opgewekte energie (Bruto productie) 2. Opgewekte energie voor eigengebruik (Netto Productie) 3. Opgewekte energie teruggeleverd aan net 4. Ingekochte elektriciteit 5. Totaal elektriciteitverbruik 6. Netto inkoop 7. Inkoop gas/warmte/pellets 8. Totaal energieverbruik 6.1 Opgewekte energie In deze paragraaf wordt de opgewekte energie gepresenteerd. In geval van de Houthavens gaat het om de opwekking van elektriciteit door de zonnepanelen Opgewekte energie De volgende tabel geeft de totale opwekking weer van de zonnepanelen. Tabel 6.3 : Opgewekte energie 2015 [kwh] Opgewekte energie (jaarbasis) De volgende grafiek geeft de maandelijkse totale opwekking weer over 2015.

25 24 Grafiek 6.4: Totale maandelijkse opgewekte energie. Duidelijk is te zien dat er in de zonnige maanden significant meer energie wordt opgewekt dan in de andere maanden Opgewekte energie (voor eigen gebruik) Niet alle opgewekte energie door de zonnepanelen komt ten goede van de school. Dit komt doordat er soms meer elektra wordt opgewekt dan er vraag is voor eigen gebruik. In dat geval wordt de opgewekte elektriciteit teruggeleverd aan het energiebedrijf. De volgende tabel geeft de opgewekte energie voor eigen gebruik weer. Tabel 6.5: Opgewekte energie (voor eigen gebruik) 2015 [kwh] Opgewekte energie (voor eigen gebruik)

26 25 Grafiek 6.6: Maandelijkse opgewekte energie (voor eigen gebruik) Opgewekte energie (teruggeleverd) Voor teruggeleverde energie wordt een vergoeding betaald. De volgende tabel geeft weer hoeveel energie er is teruggeleverd aan de energieleverancier. Tabel 6.7: Opgewekte energie (teruggeleverd) Opgewekte energie (teruggeleverd) kwh De volgende grafiek geeft inzicht in de maandelijkse teruggeleverde energie over Grafiek 6.8: Opgewekte energie (voor eigen gebruik)

27 Overzicht energie opwekking De volgende tabel geeft het resultaat weer van totale opgewekte energie, de opgewekte energie voor eigen gebruik en de teruggeleverde energie. Tabel 6.9: Opgewekte energie (teruggeleverd) 2015 [kwh] Procentueel Opgewekte energie (totaal) kwh 100 % -Opgewekte elektra (voor eigen gebruik) kwh 92 % -Opgewekte elektra (teruggeleverd) kwh 8 % De volgende figuur geeft de verhouding weer tussen teruggeleverde energie en energie voor eigen gebruik voor Figuur 6.10: Opgewekte energie (totaal) procentuele verdeling

28 Ingekochte energie Ingekochte elektra De volgende tabel geeft het jaarverbruik weer over 2015 Tabel 6.11 : Ingekocht elektra [kwh] Totaal elektraverbruik (ingekocht) De volgende grafiek geeft inzicht in de maandelijks ingekochte elektriciteit in Figuur 6.12: Ingekochte elektra (per maand) In de zomermaanden wordt er minder ingekocht vanwege de zomervakantie en de opwekking door de zonnepanelen Ingekochte Warmte Ten behoeve van verwarming koopt het de Houthavens warmte in. Tabel 6.13: Verbruikstabel Warmte 2015 [GJ] Verbruik warmte 1.593

29 28 Figuur 6.14 Ingekochte Warmte (per maand) Ingekochte Koude Ten behoeve van koeling koopt de Houthavens koude in. Tabel 6.15: Verbruikstabel koude 2015 [GJ] Verbruik Koude [GJ] 591 *Om een jaarverbruik te verkrijgen is deels de koudelevering over 2016 meegenomen. Figuur 6.16: Ingekochte Koude (per maand)

30 Energiegebruik school (totaal) De volgende tabel geeft het complete energiegebruik van de school weer aan de hand van: Opgewekte energie Ingekochte energie Totaal elektra verbruik Tabel 6.17: Energiegebruik school totaal overzicht 2015 [kwh] Procentueel Opgewekte energie (totaal) kwh 100 % -Opgewekte elektra (voor eigen gebruik) kwh 92 % -Opgewekte elektra (teruggeleverd) kwh 8 % Ingekochte elektra kwh Totaal elektra verbruik school kwh 100% -Ingekochte elektra kwh 78% -Opgewekte elektra (voor eigen gebruik) kwh 22% Ingekochte Warmte Ingekochte Koude GJ 591 GJ

31 30 De volgende diagram geeft het totaal elektraverbruik weer onderverdeelt in opgewekte en ingekochte elektra Figuur 6.18: Ingekochte elektra (per maand) Figuur 6.19: Overzicht elektra (per maand)

32 Overzicht alle energiestromen De volgende tabel geeft de resultaten weer van deze energiestromen over Deze worden weergegeven in MJ primair verbruik. Tabel 6.20: Alle energiestromen Energiestroom 2015 MJ MJ/m 2 1 Opgewekte energie (totaal) (kwh) Opgewekte energie (voor eigen gebruik) Opgewekte energie (teruggeleverd) (kwh) (kwh) Ingekochte elektra (inkoop) (kwh) Elektragebruik school (2 + 4) (kwh) Netto inkoop elektra (4-3) (kwh) Ingekochte Warmte (GJ) Ingekochte Koude 591 (GJ) Energiegebruik school, Elektra + Warmte + Koude (5 + 7) Om een vergelijking tussen andere scholen mogelijk te maken en om visueel inzicht te geven in de energiestromen worden in onderstaande afbeelding de energiestromen weergegeven in MJ per m 2 per jaar gebruiksoppervlak van de school. Energiestromen [MJ/m2/jaar] -12 Teruglevering elektriciteit 467 Netto inkoop Inkoop electriciteit Opgewekte zonne-energie 618 Elektriciteitsverbruik school 129 Inkoop warmte 8 Inkoop Koude 756 totaal energieverbruik school

33 32 7 Benchmark energieverbruik / prestaties Dit hoofdstuk geeft een indruk van de prestaties van de Brede School Houthaven in vergelijking met bestaande scholen en in vergelijking met het energieverbruik dat men mag verwachten van een nieuwbouwschool die is ontworpen conform de huidige minimale eisen van het bouwbesluit (2012). Het energieverbruik wordt weergegeven in MJ Primaire energie. In bijlage 6 worden de financiële kengetallen verder gespecificeerd en vergeleken met de branche. Voor alle berekeningen zijn de verbruiksgegevens over 2015 aangehouden. In de verschillende tabellen worden ook de kosten gepresenteerd. In de praktijk rekent elke gebouweigenaar met andere tarieven. Om een vergelijking mogelijk te maken wordt er met de volgende standaard energiekosten gerekend. Tabel 7.1: Gehanteerde energiekosten Energiedrager Kosten (excl. BTW) Gas (inclusief energiebelasting) 0,50 per m 3 Koude (inclusief overige kosten) 8.00 per MWh Warmte (inclusief overige kosten) per GJ Pellets (inclusief leveringskosten) 0,28 per kg Elektriciteit hoog 0.16 per kwh Elektriciteit Laag (teruglevering) 0.08 per kwh In de onderstaande tabel worden het energieverbruik, de verbruikskosten en kentallen gepresenteerd. Tabel :7.2: Energiekentallen ingekochte en teruggeleverde energie 2015 Verbruik (inkoop) Kosten (excl. BTW) Verbruik Primair (inkoop) per m 2 [MJ] Warmte (inkoop) GJ Koude (inkoop) 591 GJ Elektriciteitsverbruik kwh 467 Elektriciteit (inkoop) kwh Elektriciteit (teruggeleverd) kwh Totaal In tabel 7.3 wordt de benchmark gepresenteerd voor het totale primaire verbruik van de school in MJ Primair per m 2. Tabel 7.3: Benchmark totaal primair verbruik per m2, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw Nieuwbouw MJ Primair /m 2 Bestaande bouw (bouwbesluitniveau) Hoog Middel Laag Verbruik Primair (inkoop) (inclusief teruggeleverde elektriciteit) In de volgende tabel wordt de benchmark gepresenteerd voor het totale primaire verbruik van de school doorberekend naar euro s. Tabel 7.4: Benchmark verbruik in euro s per m2, vergelijk nieuwbouw en bestaande bouw Nieuwbouw Bestaande bouw euro /m 2 (bouwbesluitniveau) Hoog Middel Laag Energiekosten (inclusief teruggeleverde elektriciteit) ,60 12,60 9,26 4,92

34 33 8 Energiebalans De energiebalans maakt inzichtelijk welk aandeel de verschillende onderdelen hebben in het totale energieverbruik. Er is onderscheid gemaakt in een energiebalans met alleen gebouwgebonden verbruik en een energiebalans inclusief het niet-gebouwgebonden verbruik. De gerealiseerde energiebalans is vergeleken met de energiebalans zoals berekend in de ontwerpfase met de EPCberekening. 8.1 Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik De volgende tabellen geven het gebouwgebonden energieverbruik weer. Gebouwgebonden energie is alle energie die noodzakelijk is voor het conditioneren en verlichten van een gebouw, bij een gestandaardiseerd gebruiksgedrag. Tabel 8.1: Energiegebruik per deelpost, gebouwgebonden (situatie 2015) Deelpost MJ % Huidig CO 2 uitstoot kg MJ/m 2 Volgens EPC MJ/m 2 Verwarming (inclusief pompen) % Warm tapwater % Koeling (inclusief pompen) % Ventilatoren % Verlichting % Verbruik totaal % Opwekking zonnepanelen Netto Figuur 8.2: Energiebalans gebouwgebonden energieverbruik Het daadwerkelijk gebouwgebonden verbruik is circa 6x hoger dan in de EPC aangehouden. Voornamelijk de posten verwarming en koeling zijn veel hoger. Uit een analyse blijkt koude en warmte elkaar op tijden (indirect) tegen te werken. Er wordt dan ongewenst energie vernietigd. Daarnaast zijn de ventilatietijden van de luchtbehandeling units erg ruim wat veel elektra kost en de daaraan gekoppelde extra verwarming/koeling.

35 Energiebalans gebouwgebonden verbruik en apparatuur De volgende tabel en grafiek geven het energieverbruik van gebouwgebonden voorzieningen en apparatuur weer. Tabel 8.3: Energiegebruik per deelpost, gebouwgebonden + niet gebouwgebonden Deelpost MJ MJ/m 2 % Verlichting % Luchtbehandeling % Koeling % Tapwater % Verwarming % Apparatuur % Verbruik totaal % Opwekking zonnepanelen Netto Figuur 8.4: Energiebalans gebouwgebonden + niet gebouwgebonden

36 35 9 Analyse en conclusies Binnenklimaat en Energie In de analyse van het functioneren van het gebouw worden dwarsverbanden gelegd per onderwerp. Er wordt gekeken naar de aanwezige voorzieningen, meting binnenmilieu, onderhoud en beheer, analyse van energieverbruik (en kosten) en ervaringen van de gebruikers. 9.1 Binnenklimaat Luchtkwaliteit Thermisch comfort winter Thermisch comfort lente zomer/herfst Akoestisch comfort Visueel comfort Ontwerp Meting Gebruikservaring Conclusie Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse A. Er is sprake van een geïnstalleerd ventilatiesysteem klasse B. Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse A. Er is sprake van zeer goede isolatie. Per ruimte kan de temperatuur worden geregeld via een thermostaat. Er is sprake van warmteterugwinning op de ventilatielucht. Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse A. Er is koeling aanwezig door middel van vloerkoeling, luchtbehandeling en de naregelunits. De units en de LBKs worden naast de koude levering extra gekoeld door de warmtepomp. Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse B. Er is ontworpen conform Frisse Scholen klasse C. Hieraan wordt voor het kunstlichtniveau voldaan. Andere aspecten zijn niet gemeten. Kunstlicht komt van T5 armaturen met daglichtregeling en DALI schakeling. Het gemiddeld CO 2 niveau komt voor meer dan 95% niet boven 800 ppm. Op basis hiervan wordt een klasse A behaald. Uit de temperatuurmetingen blijkt dat deze vaak hoger liggen dan 24 graden. Er wordt op basis van de meting geen klassering behaald voor Frisse scholen. Uit de temperatuurmetingen blijkt dat de temperatuur voor meer dan 90% tijdens gebruikerstijd tussen de 19.5 en 24 graden in de lokalen ligt. Op basis hiervan, wordt een frisse scholen klasse C behaald. Het installatiegeluid komt naar verwachting niet boven 33dB(A) uit, bij enkel installatiegeluid zonder omgevingsgeluid. Uit het ontwerp en een controle LUX-meting blijkt dat het aanwezige lichtniveau in de lokalen gemiddeld minimaal 500 LUX bedraagt op werkvlak niveau. Hiermee wordt klasse B behaald. Er worden geen klachten genoemd met betrekking tot de luchtkwaliteit. Gebruikers geven regelmatig aan dat het wat te warm is. Gebruikers hebben soms klachten betreffende temperatuur. Het thermisch comfort wordt als slecht tot redelijk ervaren. Er zijn geen klachten gemeld over installatiegeluid. Wel wordt er geklaagd over de akoestiek in de gymzaal. Het is erg gehorig, doet soms pijn aan de oren. De geïnstalleerde verlichting functioneert volgens verwachting. De automatische zonwering functioneert niet altijd volgens verwachting. Het PvE gaat uit van een klasse A Frisse School. Er is sprake van een geïnstalleerd ventilatiesysteem klasse B. Op basis van CO 2-metingen wordt klasse A behaald. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse A Frisse School. Op basis van de metingen wordt echter geen klassering behaald. Het is daarvoor te warm. De opmerkingen van de gebruiker lijken dit voor wat betreft de meetperiode te staven. Het Programma van Eisen gaat uit van een klasse A Frisse School. In overeenstemming met de meetresultaten zijn er soms klachten met betrekking tot het thermisch comfort en de temperatuur in het algemeen, het is soms te warm. Op basis van de metingen wordt net een frisse scholen klasse C behaald. Geluid afkomstig van installaties voldoet aan klasse B. De akoestiek in de gymzaal wordt in de praktijk als slecht ervaren. Er is een klasse B verlichting aanwezig. Het visueel comfort is volgens de gebruikers voldoende wat betreft de geïnstalleerde verlichting. De automatische zonwering functioneert niet altijd volgens verwachting. Er is automatische zonwering aanwezig en in de meeste lokalen lichtwerende gordijnen. Er is geen bevochtiger aanwezig. Relatieve vochtigheid / Stofconcentratie Uit de metingen blijkt dat de relatieve vochtigheid in de wintermaanden laag is. Er worden geregeld waarden van minder dan 30 procent gemeten tijdens lestijd. Er zijn geen directe opmerkingen of klachten over te droge lucht. De luchtvochtigheid is laag. Voornamelijk in de wintermaanden is dit het geval. De ondergrens van 30 procent wordt soms overschreden.

37 Energie Energiegebruik in relatie tot verwachting De volgende tabel geeft het werkelijke verbruik weer en het verwachte verbruik voorafgaande aan de monitoring. Tabel 9.2: Energiegebruik in relatie tot verwachting Verbruik m 2 Verbruik 2015 Energiedrager MJ/jr/m MJ/jr/m 2 Verwacht EPC Verwarmen GJ Gebouwgebonden (incl. koude) 591 GJ kwh Elektra Niet gebouw gebouwgebonden kwh Elektra * Totaal exclusief zonnepanelen Zonnepanelen kwh Elektra Totaal inclusief zonnepanelen *Niet benoemd in EPC, werkelijk verbruik aangehouden. Er wordt veel meer energie verbruikt dan verwacht. Er is iets minder energie opgewekt dan verwacht Verbruiksposten Verwarming Verlichting Apparatuur Ventilatoren Pompen Zonnepanelen Toelichting Het verbruik voor verwarmen is zeer hoog en niet volgens verwachting. Er is een normaal opgesteld vermogen aan verlichting aanwezig. Het gebruik is zoals vooraf aangenomen. Er is een normaal te verwachten gebruik van apparatuur aanwezig binnen de school. Er wordt veel meer energie verbruikt ten aanzien van ventilatie dan vooraf aangenomen. Het verbruik van de pompen is normaal. De opbrengst van de zonnepanelen is iets lager dan verwacht.

38 37 10 Aanbevelingen beheer In dit hoofdstuk worden aanbevelingen gedaan met betrekking tot beheer. Per onderwerp wordt ingegaan op verbeterpunten Gebouwbeheersysteem Instellingen De kloktijden van luchtbehandeling zijn erg ruim en niet in overeenstemming met het gebruik van het hele gebouw. Er zijn daarnaast in zijn geheel geen vakantie periodes ingepland. Het is onbekend of dit qua gebruik mogelijk is. Tabel 10.1: kloktijden luchtbehandeling Huidige instellingen LBK 1-5 LBK 5-9 Horeca Maandag 4:00-19:00 6:30 23:00 Dinsdag 6:30-19:00 6:30 23:00 Woensdag 6:30-19:00 6:30 23:00 Donderdag 6:30-19:00 6:30 23:00 Vrijdag 6:30 23:00 6:30 23:00 Zaterdag 0:00-0:00 8:00 23:00 Zondag 18:00 23:00 8:00 23:00 Uitgeschakeld, ruimte niet in gebruik Er wordt al vroeg opgestart en er wordt relatief laat uitgeschakeld. LBK 5-9 ventileert zelfs 7 dagen per week tot 23:00 uur. Het valt daarbij op dat er nagenoeg niet wordt afgetoerd terwijl verwacht mag worden dat er s avonds, uitgezonderd het gebruik van bijvoorbeeld bedrijfsruimtes, niemand meer aanwezig is in het pand. Grafiek 10.2: Frequentieregeling LBK 5-9, A is in %. De naverwarmers hebben erg hoge stooklijn wat niet evenredig is met het zeer goed geïsoleerde gebouw met als basis vloerverwarming/koeling. Er wordt nu zeer veel warmte door het gebouw gecirculeerd, ook bij hoge buitentemperaturen waarbij er geen warmtevraag aanwezig is. Figuur 10.3: Stooklijn naverwarmers.

39 38 Tegelijk verwarmen/koelen Vanaf april wordt de koeling vrijgegeven. Duidelijk te zien is dat de naverwarmers nog steeds tot 50 graden warmte circuleren door het gehele gebouw en de ruimtes indirect verwarmen. Ondanks dat er in de meeste gevallen geen afgifte plaatsvindt heeft dit een (zeer) negatief effect op het energieverbruik. Dit terwijl vanuit de luchtbehandeling wel wordt gekoeld. Meetpunten Historical Chard GBS Veel meetpunten zijn verkeerd of niet gekoppeld in het GBS t.a.v. de Historical Chard, daardoor zijn niet altijd goed conclusies te trekken inzake prestatie van de installatie. Aanbevelingen Aanbevolen wordt om in overleg met derden die het pand gebruiken de kloktijden drastisch te verkorten. Geadviseerd wordt om voor zover dit mogelijk is met vakantieperiodes te werken. Er dient te worden onderzocht waarom de ventilatoren van de luchtbehandeling buiten gebruik niet aftoeren. De stooklijnen van de naverwarmers dienen te worden verlaagd. Aanbevolen wordt om een ECO stand in te bouwen waarbij bij 21 graden buitentemperatuur in zijn geheel geen warmte meer wordt gecirculeerd. Koppel alle meetpunten en modbussen in het GBS zodat alles gedetailleerd kan worden gemonitord Monitoring Zonnepanelen De opbrengst van de panelen is niet via een webportal te monitoren. Hiervoor mist een (fysieke) verbinding van de omvormers naar een externe internetlijn of draadloze 3G verbinding. Aanbeveling Aanbevolen wordt om deze zonnepanelen op afstand benaderbaar te maken. Er zijn drie mogelijkheden. 1. Maak een fysieke verbinding van de 4 de verdieping naar de RK1 op de begane grond. Dit lijkt echter lastig gezien er geen infrastructuur aanwezig is. Er is enkel een glasvezelverbinding waar dit niet zomaar op gekoppeld kan worden. 2. Koppel de zonnepanelen aan op het internet van één van de gebruikers op de verdieping. Dit kan eenvoudig worden gerealiseerd. 3. Voorzie in een verbinding d.m.v. van een 3G mobiele verbinding.

40 Beheer en onderhoud Onderhoud Er vindt alleen standaard beheer en onderhoud plaats door een installateur Monitoring Er vind geen actieve monitoring plaats van de energieprestaties en de klimaatprestaties. Aanbeveling Aanbevolen wordt om zowel het energieverbruik alsmede de prestaties van de installatie actief te monitoren. Alleen op deze manier kan het energieverbruik worden verlaagd en gehandhaafd.

41 40 11 Aanbevelingen re-design In dit hoofdstuk worden aanbevelingen gedaan voor redesign. Onder redesign wordt verstaan het aanpassen van de voorzieningen ter verbetering van het comfort en/of verlaging van het energieverbruik Ventilatiesysteem Er zijn geen opmerkingen over het ventilatiesysteem. Dit functioneert naar behoren. In het gehele gebouw wordt voor de ventilatielucht een klasse A behaald. Er zijn geen aanbevelingen. Regeltechnisch zijn er wel vragen omtrent terugtoeren van de ventilatie. Zie paragraaf Het valt op dat er, behalve de horeca ruimte, over het gehele gebouw twee grote luchtbehandelingsystemen zijn geplaatst. De vierde verdieping wordt echter gebruikt door derden, deze ruimtes worden ook bedrijfsmatig buiten schooltijden gebruikt met afwijkende ventilatietijden. Wellicht was het zinvol geweest om voor deze verdieping een separate LBK op te stellen Gebouw Het gebouw is goed geïsoleerd en kierdicht uitgevoerd. Er zijn op dat punt geen aanbevelingen. Er zijn geluidsklachten in de gymzaal. De akoestiek geeft soms problemen. Geadviseerd wordt om naar een oplossing te kijken zoals het gebruik van geluidemping op de plafonds en wanden.

42 Monitoring Scholen NESK - Pleinn Oost Haarlem 41 Bijlage 1: ABCD Tool Naam school Maand, jaar Vragenlijst Binnenmilieu. Kunt u deze vragenlijst specifiek invullen voor het lokaal of werkplek waar u zich het meest bevindt in uw school? U wordt vriendelijk verzocht deze vragenlijst snel in te vullen (zonder lang nadenken). En bij voorkeur alleen, zonder dat tussentijds overleg plaats vindt met collega s. LET OP: Wilt u op de achterzijde van dit blad een korte toelichting geven per vraag wanneer u een vraag met JA heeft beantwoord? Bedankt! 1 Wat is uw algemene oordeel over het binnenklimaat in het schoolgebouw? Geef een rapportcijfer (van 1 tot 10) 2 Heeft u vaak last van geïrriteerde, prikkende of tranende ogen? ja nee 3 Heeft u vaak last van een verstopte neus of loopneus? ja nee 4 Vindt u de lucht vaak te droog? ja nee 5 Vindt u het vaak te stoffig (door slechte schoonmaak)? ja nee 6 Vindt u de lucht vaak bedompt, onfris of muf? ja nee 7 Heeft u het s zomers vaak te warm? ja nee 8 Heeft u het s winters vaak te koud? ja nee 9 Heeft u vaak last van tocht? ja nee 10 Heeft u vaak last van buiten, zoals verkeerslawaai? ja nee 11 Heeft u vaak last van lawaai van het schoolplein? ja nee 12 Heeft u vaak last van geluid uit aangrenzende klaslokalen of de gang? ja nee 13 Heeft u vaak last van galm of een onaangename akoestiek? ja nee 14 Heeft u vaak last van verblindend zonlicht? ja nee 15 Heeft u vaak last van te weinig licht (slechte leesbaarheid)? ja nee Eventuele verdere opmerkingen: Energietechnisch Ingenieursbureau

43 42 Toelichting vragen

44 Monitoring Scholen NESK - Pleinn Oost Haarlem 43 Bijlage 2: Representatieve CO 2 meting Energietechnisch Ingenieursbureau

45 44 Bijlage 3: Representatieve temperatuurmeting

46 45 Bijlage 4: Representatieve meting Relatieve vochtigheid