Nederlanders en Siberië

Transcriptie

1 Nederlanders en Siberië Doctoraalscriptie Christiaan Zandt 1e Hunzestraat 12a 9715 BK Groningen Groningen, 1 augustus 1997

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 I. Inleiding 3 II. De Nederlands-Moskovische betrekkingen rond III. De Sibirski Prikaz 13 IV. Nederlanders en noordoostelijk Moskovië 17 Nicolaas Witsen 18 Andrej Winius 20 V. Het Nederlandse aandeel in de Russische mijnbouw 23 VI. Peter, Winius en Witsen 29 VII. Het Nederlandse aandeel in de Russische ontdekkingsreizen 36 VIII. Simon Hardebol en de expeditie van Sjestakov en Pavloetski 44 IX. Nederlanders en de Tweede Kamtsjatka-expeditie 51 X. Conclusie 58 Verklaring van Russische termen 61 Bronnen 63 Archivalia 63 Geraadpleegde literatuur 65 Index 72 2

3 I. Inleiding Over oostelijk Rusland lopen de Nederlandse meningen in de afgelopen vierhonderd jaar niet erg uiteen: Om Siberië kun je niet heen, letterlijk noch figuurlijk. Dat meenden de zeevaarders die in de zestiende eeuw hoopten een noordoostelijke doorvaart naar Indië te ontdekken en ook de Nederlandse diplomaten in den vreemde, die aan het begin van de twintigste eeuw de aandacht wilden vestigden op de onontgonnen rijkdommen van Siberië. Eventuele handelsmogelijkheden vormden in de zeventiende en achttiende eeuw naast een mogelijke doorvaart naar Azië de basis van de Nederlandse belangstelling voor Siberië. De bonthandel bezorgde de tsaar grote winst en de minerale rijkdommen gaven hoop op meer welvaart. Terwijl in het westen verwikkelingen rond de Baltische Golf en de Zwarte Zee de aandacht opeisten, verkenden expedities de oostelijke delen van het Russische rijk en later ook de Koerilen, de kustwateren van Japan, de Alejoeten en de Amerikaanse kusten. In dezelfde periode groeide de Nederlandse handel op Rusland en traden veel Nederlandse zeelui en handwerkslieden in Russische dienst. Een belangrijke plaats in het verloop van de contacten tussen de Republiek en Rusland werd ingenomen door Nicolaas Witsen, die behalve bewindhebber van de V.O.C. ook vele malen burgemeester van Amsterdam was. In de periode tussen 1665 en zijn dood in 1717 kan hij welhaast beschouwd worden als verpersoonlijking van de Nederlandse belangstelling voor Siberië. Na zijn bezoek in 1665 aan Moskou, als lid van een Nederlands gezantschap, verzamelde hij via een netwerk van relaties een grote hoeveelheid gegevens over de oostelijke streken van Moskovië. Vooral zijn vriendschap met de Russische tsaar Peter en de Nederlandse Rus Andrej Winius, die tussen 1694 en 1703 het bestuur over Siberië in handen had, heeft hem bij deze verzamelarbeid zeer geholpen. Waaruit bestond nu de Nederlandse bijdrage aan de Russische activiteiten in Siberië ten tijde van enerzijds voortschrijdende exploratie en exploitatie van het subcontinent en anderzijds bloeiende betrekkingen tussen Rusland en de Republiek der Verenigde Nederlanden? Een voorlopig antwoord te geven op deze vraag is het doel van deze doctoraalscriptie. Tegelijkertijd is duidelijk dat nader onderzoek, juist van Nederlandse zijde geïnstigeerd, noodzakelijk is. Tragisch is namelijk, dat momenteel het gebrek aan geldelijke middelen voor Russische (en indirect ook Westerse historici) een belangrijk obstakel bij de beoefening van het historisch metier vormt. Salarissen worden al geruime tijd niet uitbetaald, documenten lijden onder slecht onderhouden bewaarplaatsen. Subsidies voor het culturele erfgoed worden goeddeels gestaakt. 3

4 Onderdeel van dit erfgoed zijn de talloze documenten en voorwerpen die getuigen van een lange geschiedenis van contacten tussen Rusland en de Republiek. Lange tijd hebben geschiedschrijvers verzuimd uitgebreid onderzoek te doen naar Nederlands-Russisch betrekkingen. Wellicht hebben zij zich de mond laten snoeren door historici die beweerden dat het tijdperk ná Peter de Grote voor de geschiedenis van deze betrekkingen weinig belangrijk was. 1 Hoewel het onderwerp zich in de laatste twee decennia, en met name tijdens de herdenkingen in 1997 en 1998 van Peters Grote Gezantschap naar West-Europa, over grotere belangstelling mag verheugen, zijn lacunes in de historiografie nog groot. Over de historische verhoudingen tussen de beide landen in de negentiende eeuw bijvoorbeeld is nog amper geschreven, terwijl in een artikel over het Nederlandse Ruslandbeeld vóór 1917 de periode wordt afgedaan met welgeteld minder dan een pagina. Aan een oproep tot nader onderzoek van Nederlands-Russische contacten in arctische gebieden wordt nog nauwelijks gehoor gegeven. 2 Uitgebreider onderzoek is gedaan naar de expansie van Rusland in Siberië en de Stille Oceaan. Dit onderzoek wordt echter gekenmerkt door gebrek aan objectiviteit en ontoegankelijkheid, zelfs voor Russische wetenschappers, van archiefmateriaal. Historici in de Sovjetunie zagen zich gedwongen hun interpretatie van deze bronnen aan te passen aan de marxistische ideologie en de interpretatie daarvan door de machthebbers van het moment. 3 De toegankelijkheid van het bronnenmateriaal werd en wordt verhinderd door de verspreiding van de archieven over heel Rusland. Sommige documenten liggen in archieven in Moskou of St.Petersburg, andere in archieven in Tobolsk of Jakoetsk. De Duitse historicus Gerhard Friedrich Müller kopieerde en verzamelde in de periode weliswaar meer dan zevenduizend van dergelijke documenten, maar zijn verzameling is door wetenschappers nog maar zeer beperkt gebruikt. 4 Andere bronnencompilaties die sinds het midden van de zeventiende eeuw zijn 1 Dr. C.C. Uhlenbeck, Verslag aangaande een onderzoek in de archieven van Rusland ten bate der Nederlandsche geschiedenis (Den Haag 1891) 9-10, Bruno Naarden, Nederlanders en het Europese Ruslandbeeld voor 1917 in: Rusland in Nederlandse ogen. Een bundel opstellen (Amsterdam 1986) 9-33, aldaar 16; V.F. Starkov, Early Russian-Dutch contacts in Arctic regions in: J. Braat e.a. ed., Russians and Dutch-men. Proceedings of the Conference on the relations between Russia and the Netherlands from the 16th to the 20th century held at the Rijksmuseum Amsterdam, june 1989 (Groningen 1993) Basil Dmytryshyn, Russian expansion to the Pacific, : A historiographical review, Siberica (1990) 4-37, aldaar N.N. Pokrovski e.a. ed., Aktovyje istotsjniki po istorii Rosii i Sibiri XVI-XVIII vekov v fondach G.F. Millera. Opisi kopiinych knig I (Novosibirsk 1993) vi. 4

5 uitgegeven, verschenen in zeer zeldzame Russische uitgaven. 5 Een kwalijk effect van de enorme omvang en verspreiding van de documenten is dat een groot aantal historici hun beroemde voorgangers volgen in beweringen die moeilijk te onderzoeken zijn. Zo schreef N.N. Ogloblin, die als hoofdarchivaris van het Ministerie van Justitie aan het einde van de negentiende eeuw het archiefmateriaal van de Sibirski Prikaz inventariseerde, dat buitenlandse arbeiders en krijgsgevangenen aan de ontwikkeling van Siberië hebben bijgedragen. 6 Deze nogal gratuite bijdrage werd sindsdien niet nader gepreciseerd. Om de beschreven problematiek aan te pakken, is gekozen voor een koppeling van een chronologische aan een thematische benadering. De chronologische afbakening vond plaats op basis van overwegingen betreffende de overwegend persoonlijke aard van de Nederlandse bijdrage aan Russische activiteiten in Siberië. Het uitgangspunt vormt de Moscovische reyse van Nicolaas Witsen in , een reis die de basis zou leggen voor zijn latere boekwerk over Oost-Rusland. De dood van de Nederlandse metaal- en mineraaldeskundige Simon Hardebol op Kamtsjatka rond 1750 werd gebruikt als slot van dit onderzoek. Voor een goed begrip van Nederlandse activiteiten in en met betrekking tot oostelijk Moskovië is enig inzicht in de Nederlands-Moskovische betrekkingen en de plaats van Siberië in het Russische rijk onontbeerlijk. Met een korte inleiding op deze twee onderwerpen begint dit onderzoek dan ook, als decor waarin naar een antwoord wordt gezocht. In de volgende drie hoofdstukken worden de bijdrage en rol van Nicolaas Witsen, Andrej Winius en tsaar Peter belicht. Een apart hoofdstuk is hierbij ingeruimd voor de ontwikkeling van de Russische mijnbouw in Siberië, waarbij Winius met zijn Nederlandse contacten een belangrijke functie vervulde. De laatste drie hoofdstukken zijn gereserveerd voor de lotgevallen van de Nederlandse deelnemers aan de expedities in het Verre Oosten van Rusland. Alvorens meegevoerd te worden naar de zeventiende eeuw, dient de lezer zich nog te vergewissen van een technische kwestie. Voor de transcriptie van Russische termen en namen is gebruik gemaakt van 5 Basil Dmytryshyn, E.A.P. Crownhart-Vaughan en Thomas Vaughan ed., Russia s Conquest of Siberia. To Siberia and Russian America. Three centuries of Russian eastward expansion A documentary record I (Oregon 1985) xxxi. 6 N.N. Ogloblin, N.N., Obozrenije stoltsov i knig Sibirskago Prikaza ( gg.) III Dokoementy po snosjenijam mestnago oepravlenija s tsentralnym (Moskou 1900) 60. 5

6 de Nederlandse populaire transcriptie. 7 Met betrekking tot ingeburgerde namen levert dit kleine inconsistenties op. Zo wordt bijvoorbeeld niet gesproken over de familie Vinioes, maar over de familie Winius. Opdat de ijverige navorser de door de auteur gebruikte Engelstalige literatuur makkelijker vindt, staan in de literatuurverwijzing de Engelse en Nederlandse transcriptie naast elkaar. 7 Zie voor een heldere, beknopte uiteenzetting van deze transcriptie: J.W. Bezemer, Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Gorbatsjov (Amsterdam 1994)

7 II. De Nederlands-Moskovische betrekkingen rond 1650 De jaren rond het midden van de zeventiende eeuw waren voor zowel Moskovië als de Republiek der Verenigde Nederlanden roerig. Nadat in de zomer van 1645 de Russische tsaar Michajl overleden was, had zijn jonge zoon Alexej de troon bestegen. Hij kreeg echter al spoedig te maken met groeiende onrust onder zijn bevolking. Ambtenaren wilden hun achterstallig loon uitbetaald zien, stedelingen klaagden over de hoge voedselprijzen, opgedreven door de misoogst van 1646 en belastingen op bijvoorbeeld zout. Kooplieden zagen met ongenoegen aan hoe een belangrijk deel van de handel in handen van buitenlandse handelslieden was. Deze wijdverspreide ontevredenheid leidde in 1648 tot een enorm oproer in Moskou. Door het bijeenroepen van een vergadering (de sobor) waarin edelen, geestelijken, provinciale dienstlieden en stedelingen zitting hadden, werd de onrust voorlopig tot bedaren gebracht. Alexej beloofde hervormingen van bestaande wetten, die nu gecodificeerd zouden worden. Aan de hand van allerlei orders en juridische besluiten moest worden onderzocht hoe het wetstelsel, na de laatste codificatie van 1550, in elkaar stak. Tsaar Alexej hechtte vooral waarde aan het principe dat iedereen aan hetzelfde juridische stelsel onderworpen zou zijn. Tegelijkertijd duldde hij geen enkele aantasting van zijn autocratische rechten en beschouwde hij zichzelf niet gebonden aan die wetten. In het wetboek dat in 1649 uit deze sobor voortkwam, de zogenaamde Oelozjenië, werd aan veel grieven van de bevolking tegemoet gekomen, al was er nadien nog geenszins sprake van een gelijke juridische behandeling voor allen. Alleen de groepen die vertegenwoordigd waren in de sobor, konden rechten ontlenen aan het nieuwe wetboek. Zij die er buiten vielen, met name de boeren, gingen er geenszins op vooruit. Vooral de dienstadel, die in ruil voor militaire steun aan de tsaar stukken grond beheerde, ontleende aan de Oelozjenië de meeste voordelen. Boeren die voor hen het land bewerkten, werd verboden zich elders in dienst te stellen onder een ander (vaak machtiger) edelman. In feite werden zij hierdoor lijfeigenen, door de wet gebonden aan het land. De boeren moesten de edellieden dienen, opdat de edellieden de tsaar terzijde konden staan, zo luidde de achterliggende idee. De tsaar op zijn beurt zou zich wijden aan dienstbaarheid jegens God en het Russische land. In plaats van belasting te verlagen, werd het aantal belastingbetalers in de steden uitgebreid met edelen, geestelijken en handelaars die voorheen van belasting verschoond waren gebleven. Bovendien werd het de geestelijkheid moeilijk gemaakt in de toekomst nieuwe landerijen te verwerven en werden handels- en handwerkslieden gebonden aan hun stadswijken. De Oelozjenië van 1649 verbond zo het grootste deel van de Russische 7

8 bevolking aan haar woonplaats en beroep. Zij koppelde aan rangen en standen een verschillende juridische behandeling. Op deze wijze heeft dit wetboek in het ontstaan van het Russisch absolutisme een belangrijke rol gespeeld. 1 De Republiek had in 1648 na een lang en slepend conflict vrede gesloten met Spanje, dat nu de onafhankelijkheid van de Republiek erkende. Maar binnen een jaar na de vrede stonden de Hollandse regenten en de stadhouder al tegenover elkaar. In het kort kwam het conflict hier op neer, dat een aantal staten geen heil meer zag in het laten voortduren van het stadhouderschap, nu de oorlog voorbij was. Stadhouder Willem II vrezend voor het verlies van zijn positie, wilde het liefst de oorlog tegen Spanje hervatten. Het conflict escaleerde toen de Staten van Holland zonder overleg troepen ontsloegen om geld te besparen. Een confrontatie tussen de stadhouderlijke troepenmacht en de Amsterdamse schutterij dreigde, maar het conflict liep met een sisser af. Nadat van beide zijden concessies waren gedaan, overleed Willem II plotseling op 6 november Voor de regenten lag hiermee de weg open om het stadhouderschap van Holland, Utrecht, Zeeland, Gelre en Overijssel onvervuld te laten. De Staten- Generaal besloten in 1651 dat voor het bestuur van de Republiek een staatsinrichting zonder stadhouder voldeed. 2 Officiële contacten tussen het tsarenrijk en de Republiek bestonden nog niet lang. In 1613 hadden twee Russische gezanten, Stepan Oesjakov en Semjon Zaborovski, de Republiek aangedaan. Hoewel zij slechts de troonsbestijging van tsaar Michajl Romanov moesten aankondigen, lieten zij zich in Den Haag ook in met politieke kwesties. De Staten-Generaal zegden in een brief aan de nieuwe tsaar bemiddeling toe in het Russisch-Zweeds conflict en hoopten tegelijkertijd op nieuwe afspraken rond de Nederlands- Russische handelsbetrekkingen. Oesjakov en Zaborovski werden na hun terugkeer in Moskou lijfelijk gestraft voor het te buiten gaan van hun bevoegdheden. In 1615 werd het eerste Nederlandse gezantschap onder leiding van Reinoud van Brederode, Diederik Bas en Albert Joachimi naar Moskovië gestuurd. Hun voornaamste taak was het assisteren bij de vredesonderhandelingen tussen Zweden en Rusland. Daarnaast moesten zij aandringen op vrije handel voor Nederlanders, dan wel een gelijke positie als de bevoorrechte Engelse kooplieden, van wie zij zware concurrentie ondervonden. 1 Philip Longworth, Alexis. Tsar of all the Russias (New York 1984) 47-67; Joseph T. Fuhrmann, Tsar Alexis. His reign and his Russia (Gulf Breeze 1981) 23-31; Paul Dukes, The making of Russian absolutism (Londen en New York 1982) Prof.dr. I. Schöffer, Prof.dr. H. van der Wee en Prof.dr. J.A. Bornewasser ed., De lage landen van 1500 tot 1780 (Amsterdam 1991)

9 Voor de Republiek was Zweden in de strijd tegen Spanje en als handelspartner nog tot ver in de zeventiende eeuw belangrijker dan Moskovië. De ambassadeurs die de Republiek en de tsaar naar elkaar toestuurden, kregen bovendien amper iets gedaan. De betrekkingen verliepen stroef. Illustratief is in dit opzicht de Russische erkenning van de Republiek in De titel Hunne Hoogmogenden waarmee de Staten Generaal werden aangesproken, bleek een groot obstakel. Volgens de Russen waren alleen God en de tsaar Hoogmogend. 3 Dat de tsaar bovendien een vaste Nederlandse vertegenwoordiging in Moskou bleef weigeren, bemoeilijkte de ontwikkeling van de onderlinge betrekkingen, met name op politiek gebied. Tot 1677, toen baron Johan Willem van Keller de eerste vaste Nederlandse vertegenwoordiger in Moskou werd, moesten onderhandelingen steeds gevoerd worden door reizende ambassades. Het organiseren van dergelijke gezantschappen kostte aanzienlijk meer tijd dan het verstrekken van een nieuwe opdracht aan een resident ter plekke. De belangrijkste contacten met Moskovië lagen voor de Republiek op het gebied van de handel. Naar aanleiding van de onthoofding van de Engelse koning Karel I in 1649 werden de privileges van de Engelse kooplieden in Moskovië ingetrokken en werden de handelaars zelf verbannen. 4 De Nederlandse handelaars, die de concurrentiestrijd inmiddels al goeddeels hadden gewonnen, profiteerden hiervan. Van Russische zijde groeide echter de tegenwerking door middel van tolheffingen en een opgelegd isolement. Op 28 januari 1654 werden alle Nederlanders zelfs Moskou uitgezet. Overdag mochten ze in de stad vertoeven, s avonds moesten ze naar hun eigen buitenwijk vertrekken. 5 In dezelfde maand had de tsaar de kozakken rond de rivier de Dnepr onder zijn hoede genomen. Deze kozakken, die in een strijd verwikkeld waren met Polen, verbonden zich door een eed van trouw aan de Russische autocraat. 6 Patriarch Nikon, steun en toeverlaat van tsaar Alexej, had er al geruime tijd op aangedrongen de oorlog te verklaren aan Polen, om de Oekraïne en Wit-Rusland te heroveren. Hij hoopte dat een overwinning de Kerk in deze gebieden onder de jurisdictie van de patriarch van Moskou zou brengen. 3 Z.R. Dittrich, Illusies, misverstanden, wanklanken. De Republiek en Moskovië in de zeventiende eeuw in: Rusland in Nederlandse ogen. Een bundel opstellen (Amsterdam 1986) 33-51, aldaar Bezemer, Een geschiedenis van Rusland, Nicolaas Witsen, Moscovische reyse : journaal en aentekeningen Uitgegeven door TH.J.G. Locher en P. de Buck, deel I ( s-gravenhage 1966) XXVII. 6 Beide partijen hadden echter hun eigen kijk op deze eed. Tot in de twintigste eeuw heeft deze onenigheid de betrekkingen tussen Rusland en de Oekraïne bemoeilijkt. Zie ook: C. Bickford O Brien, Muscovy and the Ukraine: from the Pereiaslavl Agreement to the Truce of Andrusovo, (Berkeley en Los Angeles 1963). 9

10 Tsaar Alexej raakte door het accepteren van de Oekraïne als protectoraat niet alleen in oorlog met Polen, maar indirect ook met Zweden, waar Karel X juist de troon had bestegen. De nieuwe koning aasde op de Baltische streken van het Poolse Rijk. Terwijl Alexej van oostelijke zijde in juli 1655 Minsk en Vilno binnenviel, bezette Karel het westelijke deel van Lijfland en Koerland. De Russische tsaar kreeg nu te maken met een buur, die machtiger was dan het Poolse Rijk ooit was geweest. Zodoende leek een verdrag met Polen tegen Zweden noodzakelijk. Onderhandelingen voor een staakt-het-vuren tussen Rusland en Polen begonnen in april Aangespoord door patriarch Nikon en in de overtuiging dat de overwinningen op Polen geheel en al dankzij de Russische troepen waren behaald, verklaarde Alexej een maand later de oorlog aan Zweden, nog voor duidelijke afspraken met Polen waren gemaakt. Een verdrag tussen Polen en Moskovië werd uiteindelijk pas in 1667 bereikt te Androesovo, al maakte dit verdrag geen eind aan de onrust in de Oekraïne. Enerzijds betekenden deze oorlogen tegen Polen en Zweden een stimulans in de betrekkingen tussen Moskovië en West-Europa. De interesse van tsaar Alexej beperkte zich vooral tot expertise op het gebied van de artillerie. 7 Het einde van de Tachtigjarige- en Dertigjarige Oorlog (1648) maakte een groot aantal officieren en soldaten werkeloos. Veel van hen traden in Russische dienst. Anderzijds betekende de oorlog een klap voor buitenlandse handelslieden in Moskovië. De oorlogvoering was een aanslag op de financiële middelen van de tsaar. Om de inkomsten van de staatskas op te voeren, werd in het Kremlin vervolgens een noodgreep bedacht. Hetzelfde jaar nog werd het bevel uitgevaardigd koperen kopeken in omloop te brengen, die per oekaze aanvankelijk dezelfde waarde kregen als de zilveren kopeke van weleer. Doordat Alexej regelmatig gebood meer van dit kopergeld te slaan en medewerkers van de Munt op grote schaal munten uit eigen koper bleken te slaan, kwamen er meer koperen kopeken in omloop dan de bedoeling was geweest. Hoewel de waarde van het kopergeld hierdoor daalde, bleven salarissen en schulden in de nieuwe munten uitbetaald worden. Om financiële zorgen verder te verlichten, kondigde Alexej in het voorjaar van 1662 staatsmonopolies af op goederen als hennep, bont en schoenleer. Hij hoopte zo meer buitenlands geld in de staatskas te ontvangen. De 7 James H. Billington, auteur van het cultuurhistorische standaardwerk The icon and the axe. An interpretive history of Russian culture (Londen 1966), schreef hierover (pag. 113): Muscovy took none of the religious, artistic, or educational ideas of these advanced nations. Symptomatic of Muscovy s purely practical and military interest in secular enlightenment is the fact that the word nauka, later used for "science" and "learning" in Russia, was introduced in the military manual of 1647 as a synonym for "military skill". 10

11 waardevermindering van het geld had echter ook onder Nederlandse handelslieden voor enorme verliezen gezorgd. Hun positie verslechterde nog meer toen in 1662 de tollen verhoogd werden en beslag werd gelegd op een groot deel van de export. 8 Voor de bevolking betekende het mislukken van de oogst in de lente van 1662 de spreekwoordelijke druppel. Een opstand, later het Koper-oproer genoemd, brak uit onder de bevolking. Hoewel de opstand werd neergeslagen, bleek de tsaar wijselijk bereid om enkele concessies te doen. In 1663 werd de maatregel met betrekking tot de koperen kopeken tenslotte herroepen. Door de oorlogen waarin Moskovië verwikkeld raakte, maar ook door de immense oostwaartse gebiedsuitbreiding waarvan de berichten langzaamaan naar West-Europa doorsijpelden, veroverde Rusland langzaam maar zeker een bescheiden plaats op het Europese toneel. De gebiedsuitbreiding ten koste van Polen en de Oekraïne was een belangrijke stap richting permanente aanwezigheid bij de Oostzee en de Zwarte Zee, een stap met strategische, economische en politieke, maar ook culturele gevolgen. 9 Toch was de Russische interesse voor het Westen, met name in militair opzicht, groter dan West-Europees belang bij uitgebreide contacten met tsaar Alexej. Engeland was slechts geïnteresseerd in het terugkrijgen van de handelsprivileges van voor 1649, niet in een alliantie tegen Polen. Zweden, Polen en Turkije, de vijanden van Moskovië in de zeventiende eeuw, waren de traditionele bondgenoten van Frankrijk. Lodewijk XIV, die het bestuur over Frankrijk in 1661 zelf ter hand nam, wilde niet breken met deze traditie. Voor zijn uitbreidingsplannen ten koste van het Heilige Roomse Rijk en de Zuidelijke Nederlanden enerzijds, en door jacht op de Spaanse troon anderzijds, had hij de steun van deze traditionele bondgenoten nodig. Ook de Oostenrijkse Habsburgers, de paus en Venetië onthielden zich vooralsnog van uitgebreide betrekkingen met tsaar Alexej, toen deze in 1672 om hulp vroeg tegen dreiging van Turkse zijde. Hoewel het gebrek aan werkelijke interesse vanuit de Europese staten voor Moskovië er een oorzaak van was dat het tsarenrijk lange tijd geïsoleerd bleef, bood het de Russische vorsten de mogelijkheid hun grondgebied ongestoord in oostelijke richting uit te breiden. De inkomsten die gepaard gingen met deze gebiedsuitbreiding overtroffen alle winsten die mogelijkerwijs uit de contacten met West-Europa zouden kunnen voortvloeien. Tegelijkertijd diende de noodzaak van enerzijds een in enige mate 8 Witsen, Moscovische reyse I, XXVII. 9 Dukes, The making of Russian absolutism,

12 gestructureerd bestuur van het nieuwe gebied en anderzijds een moderner en omvangrijker militair apparaat om dit bestuur te handhaven, zich aan Ibidem,

13 III. De Sibirski Prikaz De voornaamste drijfveer achter de opmars naar het oosten was bont. De belangrijkste manier om dit zachte goud in handen te krijgen was niet zozeer de jacht zelf, als wel het onderwerpen van inheemse volken. Zij werden schatplichtig gemaakt en moesten hun tribuut (jasak) betalen in bont. De inkomsten die de Russische handelaars 1 (en via hen de tsaar) hiermee vergaarden waren enorm. Gepaard met het groeiende belang van dit nieuwe wingewest nam het gezag toe van de kanselarij die hierover het beheer droeg, de Sibirski Prikaz. De Moskovische prikazen waren departementen van het centrale bestuur, die hun oorsprong vonden in de verschillende afdelingen van het tsaristisch paleis. Aanvankelijk nam elke prikaz een deel van het paleisbestuur op zich. Omdat het grondgebied en de macht van de tsaar groeiden, breidden de taken zich vervolgens uit naar het bestuur van dit groeiende gebied. Sommige prikazen dankten hun naam dan ook aan de verantwoordelijkheid die ze binnen het paleis hadden gedragen, zoals de Konioesjenny Prikaz (Kanselarij van de Stallen). Andere werden vernoemd naar de taak die ze in het rijk vervulden, zoals de Posolski Prikaz (Kanselarij van Ambassadeurs, i.e. Buitenlandse Zaken). Het grote aantal prikazen - tussen 1500 en 1700 functioneerden 63 van deze kanselarijen - kwam de bestuurlijke efficiëntie niet ten goede. Wanneer een nieuwe prikaz in het leven werd geroepen was het namelijk niet gebruikelijk om een duidelijke taakverdeling af te spreken. Het was dan ook eerder regel dan uitzondering dat de werkzaamheden van de prikazen elkaar overlapten. 2 Mogelijk heeft deze gang van zaken te maken gehad met het willen ontwijken van verantwoordelijkheid voor allerlei zaken. In Moskovië, waar lijfelijke straffen voor misstappen van elke aard geen uitzondering waren, betekende verantwoordelijkheid immers ook aansprakelijkheid. En tussen een order vanuit een prikaz en de uitvoering van die order kon het een en ander mis gaan. Iedere prikaz stond onder leiding van een bojaar, geflankeerd door twee doemny djaken ( hoofdklerken ). In naam van de tsaar formuleerden zij een beleid. Dit triumviraat steunde op een aantal poddjaken ( klerken ) en zeer vele prikasjtsjiken ( ambtenaren ). Hoewel de tsaar de belangrijkste 1 Hoewel hier gemakshalve wordt gesproken over handelaars, wordt vaak onderscheid gemaakt tussen talrijke verschillende groepen Russen in Siberië. Zie bijvoorbeeld: George V. Lantzeff, Siberia in the seventeenth century. A study of the colonial administration (Berkeley en Los Angeles 1943). 2 Ibidem, 3, 7. 13

14 posten binnen het Siberisch bestuur te vergeven had, benoemde en ontsloeg de leiding van de Sibirski Prikaz zelf het merendeel van de klerken en de lokale bestuurders, de zogenaamde vojevoden. Deze vojevoden beschikten voor het bestuur van hun vojevodstvo ( district ) over een eigen bureaucratie en (para)militaire eenheden. In de praktijk hadden zij het derhalve binnen hun district in bestuurlijk, juridisch en militair opzicht voor het zeggen. Gebieden die in de loop van de zestiende en zeventiende eeuw door de tsaar werden veroverd, ondergingen een stapsgewijze bestuurlijke incorporatie. Het bestuur van het ingelijfde gebied werd eerst naar Moskou verplaatst, waar het meestal werd ondergebracht bij de Posolski Prikaz. Vervolgens kreeg het gebied een eigen prikaz toegewezen, die verantwoording verschuldigd was aan de tsaar en de bestuurlijke machthebbers - tot 1711 de Doema, daarna de Senaat. Tenslotte verloren de gebieden als een soort provincies hun afzonderlijke bestuurlijke identiteit. 3 Vóór 1600 had het bestuur over de pas verworven Siberische territoria van de tsaar bij de Posolski Prikaz gelegen. Waarschijnlijk was hiertoe besloten omdat deze kanselarij voorheen de diplomatieke relaties onderhield met de Siberische kanaten. 4 Rond 1599 werd het overgedragen aan de Kazanski Prikaz, de kanselarij van Kazan. Vanaf 1614 werd voor het eerst gesproken van een Sibirski Prikaz als departement binnen deze Kazanski Prikaz. Het belang van dit departement groeide in de jaren daarna zo sterk, dat in 1637 besloten werd om de Sibirski Prikaz te verzelfstandigen. Door een personele unie (de bojaar aan het hoofd van de Kazanski Prikaz was aanvankelijk ook leidinggevende van de Sibirski Prikaz) bleven beide prikazen nog enkele jaren nauw verbonden. De taken van de Sibirski Prikaz varieerden van het organiseren van militaire campagnes tot het heffen en innen van belastingen en jasak, van het karteren van het gebied tot het bouwen van grote en kleine forten. Deze taken sproten direct of indirect voort uit de bonthandel. Van de opbrengsten van de handel bleef op alle bestuurlijke niveaus veel aan de strijkstok hangen. De vojevoden maakten dikwijls misbruik van de gelegenheid dat zij zo ver van het bestuurlijke hoofdcentrum verwijderd waren. God was hoog in de hemel en de tsaar ver weg in Moskou, zo werd veelal geredeneerd. Om enigszins toezicht en controle uit te kunnen oefenen, reisden speciale inspecteurs door Siberië. Zij rapporteerden de verrichtingen van de vojevoden en hun ondergeschikten aan de Sibirski Prikaz. Maar of het vervolgens 3 Michael Rywkin, Russian colonial expansion to 1917 (Londen en New York 1988) Lantzeff, Siberia in the seventeenth century, 4. 14

15 vaak tot gerechtelijke vervolging of ontslag van de lokale bestuurders kwam, is maar de vraag. Er waren nu eenmaal niet veel vrijwilligers voor een post in een afgelegen district. Een unieke afdeling van de Sibirski Prikaz was de Sobolinaja Kazna, de Sabelkas. Deze kas beheerde de inname en uitgave van de pelzen die uit Siberië naar Moskou kwamen. Het zachte goud werd in de zeventiende eeuw zo belangrijk voor de Moskovische economie, dat de Sabelkas een soort vervangende schatkist werd, het Russische equivalent van de goudvoorraden die de West-Europese staten aanlegden. 5 Voor de tsaar schuilde de voornaamste taak van de Sibirski Prikaz dan ook in het beheer van deze kas. 6 De bijdrage van Siberië aan de schatkist breidde zich in de tweede helft van de zeventiende eeuw uit naar goud, zilver en andere (edel)metalen, maar ook kostbare materialen als mammoettanden en rivierparels. Tenslotte vormden belastingen op handelswaar en staatsmonopolies op de belangrijkste artikelen in de handel met China een aanzienlijke bron van inkomsten. De Chinese handel bood Russische handelaars de gelegenheid om hun bont te ruilen voor artikelen van goud, zilver of kostbare textiel. Voor de Russische tsaren was deze handel de reden om de vrede met de Chinese keizer te bewaren. Op zijn beurt was deze meer geïnteresseerd in de volken die in het noordelijk en noordoostelijk grensgebied van zijn rijk woonden. Bij onenigheid tussen China en Moskovië was het mogelijk dat zij zich onder Russische bescherming plaatsten, en daardoor voor het Chinese rijk verloren zouden gaan. Hoewel handel voor de Chinese keizer een particuliere aangelegenheid was, wilde hij omwille van de vrede hierover afspraken maken. Met name ten tijde van tsaar Peter was de staatsbemoeienis met de handel op China groot, uit vrees voor politieke onenigheid die uit handelsproblemen zou kunnen voortvloeien. De tsaar had zijn handen vol aan de Europese politiek en zijn streven naar machtsuitbreiding rond de Zwarte Zee. Overigens was bij de Russisch-Chinese onderhandelingen een belangrijke rol weggelegd voor buitenlanders. Zo waren de gezanten van Russische zijde in 1676 en 1692/1693 respectievelijk de Moldaviër Nikolas Spathar (Nicolaj Spafarius) 5 Mark Bassin, Expansion and colonialism on the eastern frontier: views of Siberia and the Far East in pre-petrine Russia, Journal of Historical Geography 14 (1988) 3-21, aldaar C.M. Foust, Russian expansion to the East through the eighteenth century, The journal of economic history 21 (1961) , aldaar