MINDFUL PARENTING DENKEN + DOEN = DURVEN MYMIND SLIMSLAPEN ADHD & ASS OUDERTRAININGEN BEDWING JE DWANG BRAINGAME BRAIN DOEPRESSIE & PAK AAN

Transcriptie

1 PROTOCOLLEN

2 VOORWOORD PROTOCOLLEN UvA minds is het Academisch Behandelcentrum voor Ouder en Kind in Amsterdam. UvA minds biedt evidence-based protocollaire behandeling voor kinderen en jongeren met psychopathologie en hun ouders, in Amsterdam en omstreken, en ver daarbuiten. Onze werkwijze is snel, kort, overzichtelijk, transparent, en (kosten)effectief. We gaan uit van de eigen kracht van gezinnen: zij weten wat ze nodig hebben voor hun vragen, als zij weten welke oplossingen er zijn. Onze aanpak gaat uit van zorgvuldig opgebouwde kennis van jarenlang wetenschappelijk onderzoek wereldwijd, waaruit blijkt dat standaard protocollaire zorg (kosten)effectiever is dan maatwerk. Wij meten de klachten van kind(eren) en ouders voor en na elke cursus. Dat resultaat laten we zien aan kind, ouders, hulpverlener, en verwijzer. Uit de benchmark blijkt dat onze aanpak drie maal zo kort en anderhalf maal zo effectief is dan het landelijk gemiddelde in de GGZ. Dat is goed nieuws voor gezinnen, en voor inkopers van onze producten! MINDFUL PARENTING 4 Uva minds is een erkende GZ-psycholoog opleidingsinstelling. Wij geven training aan professionals in de door ons ontwikkelde behandelingen. Zo implementeren we onze kennis en ervaring in de jeugdzorg. DENKEN + DOEN = DURVEN MYMIND 6 8 In deze portfolio geven wij een beeld van een aantal van onze producten. Omdat onze interventies voortdurend onderzocht worden en op basis daarvan verder verbeterd, is dit overzicht nooit volledig en up-to-date. SLIMSLAPEN ADHD & ASS OUDERTRAININGEN Susan Bögels (directeur) en Sacha Lucassen (teamleider) 23 juni BEDWING JE DWANG BRAINGAME BRAIN DOEPRESSIE & PAK AAN 18 PRATEN OP SCHOOL: EEN KWESTIE VAN DOEN & SPREEKT VOOR ZICH 20 SOCIALE VAARDIGHEIDSTRAINING & PLEZIER OP SCHOOL 22 TICPROTOCOL 24 WRITEJUNIOR & EMDR 26 ZELF PLANNEN 28 ZELFBEELDTRAINING 30 het UVA MINDS team 2 3

3 MINDFUL PARENTING EEN TRAINING IN AANDACHTIG OUDERSCHAP WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Ouderlijke stress is de oorzaak van veel opvoedings- en ouder-kind relatieproblemen. Bij kinderen en ouders met psychopathologie, of bij problemen zoals een huilbaby, is opvoeden vaak extra stressvol. Maar ook levensgebeurtenissen, zoals een scheiding, ziekte, verlies, of vroeggeboorte, verhogen ouderlijke stress. Mindful Parenting is een bij UvA minds ontwikkelde methode om stress in de opvoeding en (daarmee samenhangende) automatische ouderlijke reactiepatronen te herkennen, begrijpen en verminderen. Mindful Parenting gaat ervan uit dat ouders weten hoe zij hun kind moeten opvoeden, maar dat ouderlijke stress en daarmee samenhangend reactief ouderschap die wijsheid blokkeert. In de cursus leren ouders met aandacht, en zonder oordeel, met hun kind te zijn. Ouders van kinderen van 0-21 jaar met een mentale stoornis, en ouders met opvoedingsstress. De kinderen hoeven niet bij de interventie betrokken te worden om positieve effecten te bereiken voor het gehele gezin. Moeders samen met hun infant (0-1,5 jaar) met een indicatie (huilbaby, vroeggeboorte etc.). 8 wekelijkse groepssessies van 3 uur (specialistische GGZ) of 2 uur (preventief, basisggz), en een followup bijeenkomst 8 weken later. Groepen van 6 (moeders met infants), 10 (specialistisch) of 15 (preventief, basis) ouders. Begeleiding door een mindful parenting trainer. Huiswerk: 30 minuten per dag Minder opvoedstress Betere opvoedvaardigheden Minder reactief ouderschap Minder psychopathologie bij kind EN ouder Betere ouder-kind relatie Betere co-parenting relatie Meer compassie voor kind En zelfcompassie voor ouder Beter gezinsfunctioneren Professor Jon Kabat-Zinn, de grondlegger van het Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR) programma, en Myla Kabat-Zinn, over de Mindful Parenting cursus: We hopen dat dit boek, dat van zó veel subtiliteit en deskundigheid getuigt, aan gezinnen overal ter wereld ten goede zal komen. Professor Mark Williams, de grondlegger van Mindfulness Based Cognitive Therapy (MBCT): Dit briljante boek heeft een enorme praktische waarde en is geschreven met kennis van zaken en grote helderheid. Dit boek is verplicht leesvoer voor iedereen die met kinderen en gezinnen werkt handboeken mindfull parenting Bögels, S.M., & Restifo, K. (2014). Mindful Parenting: A Guide for Mental Health Practitioners. New York: Springer. Bögels, S.M. & Restifo, K. (2013). Mindful ouderschap: Een praktische gids voor hulpverleners. Houten: Lannoo Campus. Bögels, S.M. & Restifo, K. (2013). Mindful ouderschap: Werkboek voor ouders. Houten: Lannoo Campus 4 Bögels, S.M., Hellemans, J., Deursen, S., Römer, M., & Vandermeulen, R. (2014). Mindful parenting: Effects on parental and child psychopathology, parental stress, perceived parenting and marital functioning. Mindfulness, in press. Bögels, S.M., Lehtonen, A., & Restifo, K. (2010) Mindful parenting in mental health care. Mindfulness, 1,

4 DENKEN + DOEN = DURVEN COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE VOOR ANGSTSTOORNISSEN WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische stoornissen in de kinderleeftijd, 20% van de kinderen heeft er last van. Angststoornissen gaan meestal niet vanzelf over, en hebben ernstige gevolgen voor het kind, zoals schoolproblemen en schooluitval, sociale isolatie, depressie, middelenmisbruik, en tasten de kwaliteit van leven van kind en gezin aan. Denken + Doen = Durven is een bij UvA minds ontwikkelde cognitieve gedragstherapie voor angststoornissen bij kinderen, die (kosten)effectief is bevonden in vele studies, uitgevoerd door heel Nederland. Met behulp van stap-voor-stap exposure, cognitieve uitdaging, experimenten, en taakconcentratie, werken kinderen, individueel of in groepsverband, aan het overwinnen van hun angst. Jeugdigen van 4 tot 18 jaar bij wie sprake is van een (of meer) angststoornis(sen). Ook kinderen met autisme en/of ADHD en angststoornissen, profiteren van de therapie. De ouders worden enkele keren bij de behandeling betrokken. Voor jonge kinderen van 4-8 jaar: 8 groepssessies van 1,5 uur waarbij het laatste half uur met ouders erbij (basisggz) Voor kinderen van 8 tot 18 jaar: Individuele training: 12 sessies met kind en 3 sessies met de ouders (specialistische GGZ) Of groepstraining: 8 groepssessies van 2 uur en 3 groepsoudersessies van 2 uur (basisggz) Of groepstraining: 8 groepssessies van 1,5 uur op school (preventief) Huiswerk: dagelijks. Begeleiding door therapeut die getraind is in cognitieve gedragstherapie. 70% de kinderen is genezen van hun belangrijkste angststoornis na de training, en 70% is genezen van alle angststoornissen een jaar na de training Alle kinderen die de training afmaken verbeteren Sociaal- en schoolfunctioneren van kinderen verbetert Ouders worden minder angstig Opvoeding, gezinsfunctioneren, ouder-kind relatie, en relatie tussen ouders verbetert De kwaliteit van leven van kind en gezin verbetert Kinderen met autisme spectrum stoornis verbeteren even sterk op hun angst, en verbeteren ook wat betreft autisme symptomen handboeken denken+doen=durven Bögels, S.M. (2008). Denken + Doen = Durven: Cognitieve gedragstherapie voor kinderen met angststoornissen: werkboek voor kinderen. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. Bögels, S.M. (2008). Denken + Doen = Durven: Cognitieve gedragstherapie voor kinderen met angststoornissen: werkboek voor ouders. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. Bögels, S.M. (2008). Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten met het cognitief-gedragstherapeutische protocol Denken + Doen = Durven. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. 6 Jongerden, L., & Bögels, S.M. (in press). Family functioning and child anxiety disorders: Comparison to controls and improvement after family- versus child CBT. Journal of Child and Family Studies. van Steensel, F. J. A., Dirksen, C. D., & Bögels, S. M. (2014). Cost-effectiveness of cognitive-behavioral therapy versus treatment as usual for anxiety disorders in children with autism spectrum disorder. Research in Autism Spectrum Disorders, 8(2), Simon, E., Dirksen, C., Bögels, S.M & Bodden, D. (2012). Cost-effectiveness of child-focused and parent-focused interventions in a child anxiety prevention program. Journal of Anxiety Disorders, 26, Simon, E., Bögels, S.M., & Voncken, M. (2011). Effectiveness of parent- versus child-focused prevention of child anxiety disorder. Journal of Clinical Child Psychology, 40, Bodden, D.H.M., Dirksen, C.D., Bögels, S.M., Appelboom, C., Appelboom-Geerts, K.C.M.M.J., Brinkman, A.G., de Haan, E., Ringrose, J. & Nauta, M.H. (2008). Costs and cost-effectiveness of family CBT versus individual CBT in clinically anxious children. Clincial Child Psychology and Psychiatry, 13, Bodden, H.M., Bögels, S.M., Nauta, M.H., De Haan, E., Ringrose, J., Appelboom, C., Brinkman, A.G.M., Appelboom-Geerts, K.C.M.M.J. (2008). Child Versus Family Cognitive-Behavioral Therapy in Clinically Anxious Youth: An Efficacy and Partial Effectiveness Study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 47,

5 MYMIND AANDACHTSTRAINING VOOR ADHD EN AUTISME-SPECTRUM STOORNIS Naar schatting 5% van de kinderen heeft ADHD en 1% autisme spectrum stoornis (ASS). Beide diagnoses komen steeds meer voor, hetgeen samenhangt met het complexer worden van onze samenleving en de toename van cognitieve prestatie-eisen en stress. Aandachtsproblemen liggen ten grondslag aan beide stoornissen (en de overlap tussen de stoornissen), en stress verhoogt de aandachtsproblemen en daarmee samenhangende gedragsproblemen van kinderen met ADHD en ASS. Ouders van kinderen met ADHD en ASS hebben veel ouderlijke stress, en hebben zelf ook vaker aandachtsproblemen. WAT IS DE OPLOSSING? My mind is een op mindfulness gebaseerde aandachts- en gedragscontrole training. Kinderen leren door meditatie-oefeningen, aangepast aan hun ontwikkeling en cognitieve vermogen, bewust te worden van afleiding, van stress, van emoties, van eigen impulsen, zonder direct te reageren. Hierdoor ontstaat rust en overzicht, en verbetert de regulatie van emoties en impulsen, en de concentratie. Ouders volgen een parallelle mindful parenting training, waar zij leren hun kind te begeleiden in meditaties, en mindfulness leren toepassen in hun relatie met hun kind, en voor eigen aandachtsproblemen. Kinderen en adolescenten van 9-18 jaar met een diagnose ADHD en/of ASS en hun ouders. 8 wekelijkse groepssessies van 1,5 uur (in kindgroepen 8-12 en adolescentengroepen 13-18) en parallelle oudersessies, en een follow-up sessie 8 weken later. My mind training voor jeugdigen met ernstige ASS of ADHD kan ook individueel aangeboden worden aan kind en ouders. Als de behandeling apart wordt aangeboden: Basiszorg In combinatie met diagnostiek en andere behandeling: Specialistische zorg Huiswerk: dagelijkse meditatieoefeningen, minuten voor kinderen, 30 minuten voor ouders Begeleiding door therapeut die getraind is in Mindfulness en MYmind. WELKE RESULTATEN? Verbetering aandacht en vermindering hyperactiviteit en impulsiviteit Verbetering planning en organisatie Verbetering communicatie Vermindering emotieregulatieproblemen Vermindering gedragsproblemen en agressie Beter sociaal, schools, en gezinsfunctioneren Minder conflicten tussen ouders en kind Ouders verbeteren ook op eigen ADHD symptomen als daar sprake van was Minder ouderlijke stress Minder reactief opvoeden groepssessie 1 KRIJGER II Ga in een spreidstand staan 2 Draai je linkervoet een stukje naar binnen en je rechtervoet naar voren. Buig je rechterbeen een beetje. Bögels, S.M. (2015). MYmind: mindfulness for children with ADHD, and their parents. New York: Guilford. Bögels, S., Peijnenburg, D., & Van der Oord, S. (2013). Mindfulness voor kinderen en adolescenten met ADHD en hun ouders. In: Braet, C. & Bögels, S.M. (2013). Protocollaire behandeling van kinderen en jeugdigen deel II. Amsterdam: Boom 4 Hoe voelt het nu in je lichaam? Bruin, E.I. de, Blom, R., Smit, F.M.A., Steensel, B., & Bögels, S.M. MYmind: Mindfulness training for Youngsters with ASD and their parents: Feasibility and outcome data. Journal of Autism, under review. van de Weijer-Bergsma, E., Formsma, A. R., de Bruin, E. I., & Bögels, S. M. (2012). The effectiveness of mindfulness training on behavioral problems and attentional functioning in adolescents with ADHD. Journal of Child and Family Studies, 21(5), Oord, S. van der, Bögels, S.M., & Peijnenburg, D. (2012). The effectiveness of mindfulness training for children with ADHD and mindful parenting for their parents. Journal of Child and Family Studies, 21, Bögels, S.M., Hoogstad, B., Dun, L. van, Schutter, S. de, & Restifo, K. (2008). Mindfulness training for adolescents with behaviour disorders and their parents. Behavioral and Cognitive Psychotherapy, 36, Wissel van kant en Spreid je armen uit. Probeer een paar seconden te 5 Doe beide kanten 3 herhaal de oefening. blijven staan. Wat voel je keer. in je lichaam? 8 9

6 SLIMSLAPEN COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE VOOR SLAAPPROBLEMEN BIJ JONGEREN WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Veel jongeren hebben last van slaapproblemen, terwijl juist tijdens de puberteit belangrijke ontwikkelingen plaatsvinden in de hersenen waarvoor slaap van cruciaal belang. Tussen de 4 en 13% lijdt aan primaire insomnia. Slaapproblemen leiden tot problemen met school en schooluitval, depressiviteit, ADHDsymptomen, verminderd cognitief functioneren en een groot aantal gedragsproblemen. Slaapproblemen bij jongeren ontstaan voor een belangrijk deel door hormonale en sociale veranderingen in de puberteit. Insomnia is echter goed te behandelen met gedragsmatige technieken met positieve effecten op de korte en lange termijn. Slim Slapen is een aan de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met UvA minds ontwikkeld protocol voor insomnia bij adolescenten, en bestaat uit cognitieve gedragstechnieken en gepersonaliseerde bedtijden slaaphygiene adviezen. Jongeren leren technieken aan waarmee ze zelf hun slaapproblemen kunnen aanpakken, dit werkt zowel curatief als preventief. Jongeren van 12 tot 18 jaar met problemen met in- of doorslapen, die langer dan 3 maanden bestaan en gemiddeld minstens 3 keer per week voorkomen. Jongeren melden zich aan via de website en kunnen daar meteen de diagnose-vragenlijsten invullen. Bij screening van insomnia wordt een intake gesprek gehouden en kunnen jongeren, afhankelijk van de aard en de ernst van de klachten, instromen in een van de vormen van behandeling met SlimSlapen. Er is een face-to-face groepsvorm die bestaat uit 6 sessies van 2 uur, in groepen van 8-10 jongeren, en een internet vorm, 6 consulten individueel. Afname van inslaapproblemen met 50%, en diepere en stabielere slaap. Verbetering van executieve functies, zoals geheugen, volgehouden aandacht. De verbetering van de slaap heeft brede effecten op het functioneren van jongeren. website slimslapen.nl eerste groep deelnemers - de klankbordgroep De Bruin, E.J., Waterman, D., & Meijer, A.M. (2013). SlimSlapen: cognitieve gedragstherapie voor insomnia (CGT-i) bij adolescenten. In Breat & Bögels, Protocollaire behandelingen voor kinderen en adolescenten met psychische klachten, deel 2, Boom, Amsterdam. De Bruin, E.J., Oort, F.J., Bögels, S.M., & Meijer, A.M. (2013). Efficacy of internet and group administered cognitive behavioral therapy for insomnia in adolescents; a pilot study. Behavioral Sleep Medicine, 12,

7 ADHD EN ASS OUDERTRAININGEN TWEE COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCHE TRAININGEN VOOR OUDERS VAN KINDEREN EN ADOLESCENTEN MET ADHD EN ASS WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Kinderen en adolescenten met ADHD en Autisme spectrum (ASS) vragen om opvoeden plus nodig. Ouders hebben psycho-educatie nodig om een visie op de problematiek van hun kind te ontwikkelen; om goed te begrijpen wat de problematiek inhoudt en wat hun kind nodig heeft. Ouders dienen therapeut thuis te zijn, ze moeten veel extra steun en structuur bieden en hun kinderen en/of adolescenten trainen in de executieve functies. Deze functies zijn: Starten en volhouden van een taak, prioriteiten stellen, plannen en organiseren, emotieregulatie, inhibitie, flexibiliteit, timemanagement en metacognitie. Uit onderzoek komt naar voren dat cognitieve gedragstherapeutische oudertrainingen bij uitstek effectief zijn bij jeugdigen met ADHD en ASS. In deze trainingen krijgen ouders psychoeducatie, leren ze hoe ze de executieve functies van hun kind kunnen trainen en oefenen ze hoe ze extra steun en structuur kunnen bieden Deze ouderbegeleiding kan apart of in combinatie met medicatie en/of MYmind gevolgd worden. Ouders van kinderen en adolescenten met ASS of ADHD van alle leeftijden. Barkley training voor ouders van kinderen met ADHD, zeven sessies. Ten Brink training voor ouders van pubers met ADHD, zeven sessies. Training voor ouders van kinderen met ASS, zes sessies. De oudertraining kan ook individueel op maat worden aangeboden. Als de behandeling apart wordt aangeboden: Basiszorg. Als de behandeling in combinatie met diagnostiek en andere behandelingen wordt aangeboden: Specialistische zorg. Huiswerk: dagelijks. Begeleiding door therapeut die getraind is in cognitieve gedragstherapie. Verbetering van planning en organisatie bij kinderen Vermindering van gedragsproblemen bij kinderen Verbetering van ouderlijke opvoedingsvaardigheden Verbetering van de ouder-kind relatie Barkley training is erkend door het NJI. werkruimte UVA MINDS handboek ADHD training Barkley, R. A. (1997). Defiant children: A clinician s manual for assessment and parent training. Guilford Press. Ten Brink, E. (2003). Pubers met ADHD: een ouder trainingsprogramma, Pearson Assessment and Information ten Brink, E. (2003), een overzicht van behandelprogramma s. In: Kind en Adolescent Praktijk, pag Lee, P., et al. (2012). A meta-analysis of behavioural parent training for children with attention deficit hyperactivity disorder. In: Research in Developmental Disabilities, 33, Aman, M.G. et al.: the Research Units on Pediatric Psychopharmacology Autism Network (2009). Medication and parent training in children with pervasive developmental disorders and serious behavior problems: Results from a randomized clinical trial. Journal of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry; 23 (epub). McConachie H, Diggle T. (2007). Parent implemented early intervention for young childeren with autism spectrum disorder: a systematic review. Journal of Evaluation in Clinical Practice; 13:

8 BEDWING JE DWANG EEN COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCH PROTOCOL VOOR KINDEREN EN ADOLESCENTEN MET EEN OBSESSIEF COMPULSIEVE STOORNIS WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Alle kinderen hebben een korte periode in hun leven last van dwanghandelingen en dwanggedachten, die gaan vanzelf over. Bij 0,6 tot 2% van de kinderen ontwikkelt zich een dwangstoornis, ook wel obsessieve compulsieve stoornis (OCD) genoemd. De dwanghandelingen en dwanggedachten beheersen dan hun leven, ze zijn er minstens één uur per dag, maar meestal veel langer, mee bezig. De dwangstoornis veroorzaakt aanzienlijk leed en de ontwikkeling van het kind stagneert. Dergelijke dwangstoornissen gaan niet vanzelf over, ze moeten behandeld worden. Bedwing je Dwang is een vorm van cognitieve gedragstherapie, specifiek voor kinderen, gericht op het verminderen van de dwanghandelingen en dwanggedachten en het onder controle krijgen van de angst. Het is een effectieve, evidence-based behandeling. Jeugdigen van 9 tot 18 jaar die last hebben van dwanghandelingen en/of dwanggedachten en hun ouders. Er zijn 12 tot 20 individuele sessies voor de jeugdige. De ouders worden intensief bij de behandeling betrokken, de mate waarin dit gebeurt is afhankelijk van de leeftijd van het kind. Deze behandeling kan alleen binnen de Specialistische zorg worden aangeboden. Huiswerk: dagelijks. Begeleiding door therapeut die getraind is in Bedwing je dwang. Sterke vermindering van dwanggedachten en dwanghandelingen Beter sociaal en schools functioneren Minder spanningen tussen ouders en jeugdigen. Bedwing je Dwang is erkend door het NJI. werkboeken bedwing je dwang De Haan, E., & Wolters, L. (2009). Behandeling van de Dwangstoornis bij Kinderen en Adolescenten. Bohn Stafleu van Loghum. Wolters, L. (2008). Bedwing je dwang/werkboek. Bohn Stafleu van Loghum. Haan, E., et al. (2007). Behandeling van dwangstoornis: na het protocol, Kind en Adolescent Praktijk. 6, Haan, E. de (2008): Protocollaire behandeling voor kinderen en adolescenten met een dwangstoornis. In: S. Bögels & C. Braet: protocollaire behandeling voor kinderen met psychische klachten

9 BRAINGAME BRAIN EEN COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPEUTISCH COMPUTERSPEL OM EXECUTIEVE FUNCTIES TE TRAINEN WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? AD(H)D komt voor bij ongeveer 5% van de kinderen. Kinderen met AD(H)D hebben problemen in hun de executieve functies. Deze functies zijn: Starten en volhouden van een taak, prioriteiten stellen, plannen en organiseren, emotieregulatie, inhibitie, flexibiliteit, timemanagement en metacognitie. Uit onderzoek komt naar voren dat kinderen met AD(H)D hun aandacht beter kunnen richten als leerstof wordt aangeboden in de vorm van een computerspel. Bij het cognitieve gedragstherapeutische computerspel Braingame Brain worden kinderen specifiek getraind in het verbeteren van hun werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit. Kinderen van 9 tot 12 jaar met ADHD en hun ouders. Een computerprogramma van 25 sessies van 1 uur dat (op 2 sessies na) thuis gespeeld wordt onder leiding van de ouders, binnen zes weken. Tijdens de behandeling is er telefonisch en via contact met de ouders over de vorderingen. Als de behandeling apart wordt aangeboden: Basiszorg Als de behandeling in combinatie met diagnostiek en andere behandelingen wordt aangeboden: Specialistische zorg Huiswerk: dagelijks Begeleiding door therapeut die getraind is in Braingame Brian Verbeterde executieve functies, met name werkgeheugen, inhibitie en flexibiliteit computerruimte UVA MINDS Prins, P. et al, (2010). Braingame Brian: An Executive Function Training Program with game-elements for children with cognitive control problems. University of Amsterdam; Lucertis; & Shosho. The Netherlands. werkgeheugen inhibitie flexibiliteit 16 Prins, P. et. Al:. (2011). Gebruik je hersens! Het verbeteren van executieve functies bij kinderen door oefening en training. De Psycholoog, 46(11), ten Brink, E.. et al. (2011). BRAINGAME BRIAN. Achtergrond, evaluatie en implementatie van een Executieve Functietraining met game-elementen voor kinderen met cognitieve controleproblemen. Kind en Adolescent Praktijk, 10(4), ten Brink, E, Dovis, S., Ponsioen, A., Geurts, H., van der Oord, S., de Vries, M., & Prins, P. (2013). Braingame Brian: een executieve functietraining met gameelementen voor kinderen met ADHD. In: Braet, C., & Bögels, S. M. (Eds.). (2013). Protocollaire behandelingen voor kinderen en adolescenten met psychische klachten 2. Amsterdam: Boom. 17

10 DOEPRESSIE en PAK AAN TWEE COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCHE PROTOCOLLEN VOOR KINDEREN EN JONGEREN MET EEN DEPRESSIEVE STOORNIS WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Alle kinderen en met name de adolescenten voelen zich wel eens somber, maar als deze stemming er het grootste deel van de dag is, de meeste dagen, en langer dan een paar weken aanhoudt, en er sprake is van duidelijk verminderd functioneren en de jeugdige significant lijdt spreken we van een depressieve stoornis. Bij 1 % van de kinderen en 4,8 % van de adolescenten komt dit voor. Ze zijn lusteloos, hebben slaap- en concentratieproblemen en gewichtsverlies of toename, zijn prikkelbaar en vermoeid, en hebben een gevoel van waardeloosheid. Hun stemming is laag en ze hebben gedachten aan de dood. De kans op recidive is 70%, de kans op suïcide is aanzienlijk, behandeling is daarom geïndiceerd. PAK AAN en DOEPRESSIE zijn effectieve groepsbehandelingen. Beide behandelingen zijn gestoeld op cognitieve gedragstherapie. Wij maken de behandelingen individueel op maat met extra cognitieve technieken. Jeugdigen tussen de 9 en 18 jaar met een depressieve stoornis en hun ouders. Pak aan is een groepsbehandeling voor kinderen van 9-13 jaar met een depressie, van 18 sessies. Doepressie is een groepsbehandeling voor adolescenten van 12 tot 18 jaar met een depressie, van 16 bijeenkomsten. Wij bieden deze behandelingen ook individueel, op maat aan. Er zijn 14 tot 25 individuele sessies voor de jeugdige. De ouders worden bij de behandeling betrokken, de mate waarin dit gebeurt is afhankelijk van de leeftijd van het kind en de klachten. Deze behandeling kan alleen binnen de Specialistische zorg worden aangeboden. Huiswerk: dagelijks Begeleiding door therapeut die getraind is in cognitieve gedragstherapie voor depressie. Depressieve symptomen verminderen of verdwijnen School-, sociaal-, en gezinsfunctioneren verbetert Ouder-kind relatie verbetert Doepressie en Pak aan zijn beide erkend door het NJI werkboeken pak aan C, Braet & Stark, K., (2010). Pak aan: een werkboek om je sombere buien te overwinnen. Boom Cure & Care. Braet, C., (2010) cognitieve gedragstherapie bij kinderen met depressie: therapeutenboek. Boom Cure & Care Stikkelbroek, Y., Bouman, H., & Cuijpers, P. (2005). De doepressiecursus. Dordrecht: eigen beheer. Braet, C.& Nauta M. (2010).: Cognitieve technieken bij kinderen. In: S. Bögels & P. van Oppen: Cognitieve therapie: theorie en praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghem. Timbremont, B. & Braet, C. (2005): Doepresssie bij kinderen en adolescenten: recente inzichten. In: Kind en Adolescent Praktijk,

11 PRATEN OP SCHOOL: EEN KWESTIE VAN DOEN EN SPREEKT VOOR ZICH TWEE PROTOCOLLEN VOOR KINDEREN MET SELECTIEF MUTISME WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Bij ongeveer 1 of 2 % van de kinderen komt selectief mutisme voor. Dit betekent dat het kind niet praat in situaties waarin verwacht wordt dat er gesproken wordt, zoals op school. Dit zwijgen interfereert sterk in het dagelijks functioneren, en de stoornis openbaart zich meestal op kleuterleeftijd. Vroeg ingrijpen heeft een betere prognose dan wachten en voorkomt dat er andere stoornissen ontstaan. Cognitieve gedragstherapie waarbij met hulp van ouders en leerkracht stapsgewijs geoefend wordt om de angst om te spreken te overwinnen. Er zijn twee programma s: Praten op School: Een Kwestie van Doen en Spreekt voor Zich. De laatste behandeling wordt deels via internet aangeboden; een blended behandeling. Kinderen tussen 3 en 12 jaar met selectief mutisme en hun ouders. Voor kinderen van 4-8 jaar: Spreekt voor zich. Tussen de 20 en 35 sessies, Blended behandeling. Voor kinderen van 3-12 jaar: Praten op school: een kwestie van doen. Gemiddeld 22 sessies op school. Bij beide behandeling worden leerkrachten en ouders betrokken. Behandeling alleen mogelijk in specialistische zorg. Huiswerk: dagelijks Begeleiding door therapeut die getraind is in gedragstherapie Overwinnen van angst om in het openbaar te spreken Toename van spreken in openbaar Sociaal- en schools functioneren verbetert Ouder-kind relatie verbetert Praten op School: Een kwestie van Doen is erkend door het NJI 20 Güldner, M. (2013). Selectief mutisme bij kinderen (eboek-pub).lannoo Meulenhoff-Belgium. de Jonge, M. V., ( 2009), Website: E-health, blended behandeling Jonge, de, M. V., de Pagter, J. D., & van Vloten-Hairwassers, H. V. B. (2013). Dapper worden in het luiderslot. Kind & Adolescent Praktijk, 12(3), Steinhausen, H., et al (2006). A long-term outcome study of selective mutism in childhood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47, Güldner, M. et. al. (2010). Evaluatie van een behandelprotocol voor Selectief Mutisme. Kind en Adolescent Praktijk,4, Cohan, S.. et. al. (2006). Practitioner review: Psychosocial interventions for children with selective mutism: A critical evaluation of the literature from Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47,

12 SOCIALE VAARDIGHEIDSTRAINING & PLEZIER OP SCHOOL TWEE COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPEUTISCHE PROTOCOLLENVOOR HET ONTWIKKELEN VAN SOCIALE WEERBAARHEID BIJ KINDEREN WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Uit een recent onderzoek bleek dat gemiddeld 21% van de kinderen tenminste twee keer per maand slachtoffer was van een pestincident. Pesten komt op alle scholen en bij alle leeftijden voor en kent een piek in de groepen 7 en 8 van de basisschool en klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs. Op langere termijn hebben kinderen die regelmatig gepest zijn, vaak een laag zelfvertrouwen en lage zelfwaardering en ook vaker last van angsten of angststoornissen, depressiviteit, lichamelijke klachten en lagere schoolprestaties. Gepeste kinderen hebben een verhoogd risico op relatieproblemen en op het ontwikkelen van ernstige psychopathologie tot ver in de volwassenheid. Kinderen met psychopathologie, zoals angststoornissen, depressie, ASS of ADHD, lopen een verhoogd risico om gepest te worden vanwege hun minder goed ontwikkelde sociale vaardigheden Cognitief gedragstherapeutische sociale vaardigheidstrainingen zijn gericht op het vergroten en verbeteren van de sociale vaardigheden en weerbaarheid, en het zelfbeeld. Het is een evidence-based behandeling. Kinderen van 9-12 jaar en aanstaande brugklassers met een psychiatrische stoornis die vastlopen in sociale contacten met leeftijdsgenoten. Sociale Vaardigheidstraining voor kinderen van 9-12 jaar: 12 sessies en 3 ouderavonden. Plezier op School training voor aanstaande brugklassers. Twee hele dagen in de zomervakantie vlak voor de start van de middelbare school. Ouders zijn bij beide behandelingen betrokken bij het voor- en nagesprek. Als de behandeling apart wordt aangeboden: de basiszorg Als de behandeling gecombineerd wordt met andere behandelingen en diagnostiek: specialistische zorg. Huiswerk: dagelijks. Begeleiding door therapeut die getraind is in cognitieve gedragstherapie. Betere contacten met leeftijdgenoten Weerbaarder tegen pesten Beter kunnen verplaatsen in anderen Positiever zelfbeeld Betere stemming Meer zelfvertrouwen Jeugdigen functioneren beter in het dagelijks leven Plezier op school is erkend door het NJI. trainingsruimte UVA MINDS E. van Rijn & S. Vermeyden, (2009) Behandeld trainen: Sociale en cognitieve behandelprogramma s voor kinderen met ontwikkelingsstoornissen. Gorcum B.V. M.Faber, (2000), Plezier op school, zomercursus voor aanstaande brugklassers voor omgaan met anderen. RIAGG Maastricht 22 Fisher, N., & Happé, F. (2005). A training study of theory of mind and executive function in children with autistic spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 35, Neef, M., Vet, L. & Serra, M. (2010), Sociale vaardigheidstraining voor jongeren met een autismespectrumstoornis: een onderzoek naar de effecten. Het verbeteren van de omgang met anderen is van groot belang voor het welzijn en het functioneren, Kind en adolescent praktijk, 9 (2), Hermes, A. (2008). Evaluatieonderzoek naar de Effectiviteit van de Zomercursus Plezier op School. Faculteit Psychologie: Open Universiteit 23

13 TICPROTOCOL EEN COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCH PROTOCOL VOOR KINDEREN MET TICSTOORNISSEN OF GILLES DE LA TOURETTE WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Alle kinderen hebben wel eens last van tics, maar dat is meestal van voorbijgaande aard. Bij 4,8 % van de kinderen is sprake van niet-chronische tics (motorische of vocale), de tics komen en gaan We spreken van een ticstoornis bij 1 % van de kinderen waarbij de tics chronisch zijn, dat noemen we Gilles de la Tourette. Tics kunnen zodanig frequent en hinderlijk zijn dat ze ernstig interfereren in het dagelijks leven. Het zijn naast de tics ook de bijkomende verschijnselen die een significant lijden veroorzaken en de dagelijks functioneren belemmeren. Deze bijkomende verschijnselen zijn: impulsiviteit, hyperactiviteit, snel afgeleid, risicovol gedrag, automutilatie, driftbuien, dwang versus drang, ontwikkelingsstoornissen, angsten en depressieve klachten. Met het Ticprotocol leren kinderen hun tics te verminderen en onder controle te houden. Het is een vorm van cognitieve gedragstherapie. Het behandelprotocol is gebaseerd op twee technieken: het tegenhouden van tics (exposure en responspreventie) en de tegenbeweging maken (habit reversal). Kinderen van 7-13 jaar met ticstoornissen of het syndroom van Gilles de la Tourette en hun ouders. Het eerste deel neemt 12 sessies in beslag het tweede deel 10 sessies. Een deel van de kinderen heeft mindere sessies nodig. De sessies zijn individueel, ouders worden ook bij de behandeling betrokken. Deze behandeling kan alleen binnen de Specialistische zorg worden aangeboden. Huiswerk: dagelijks Begeleiding door therapeut die getraind is in het ticprotocol Tics verminderen sterk en zijn onder controle handboeken Tics methode C. Verdellen, J. v.d. Griendt, S. Kriens & I. van Oostrum. (2011) Tics, Werkboek voor kinderen. Amsterdam: Boom C. Verdellen, J. v.d. Griendt, S. Kriens & I. van Oostrum. (2011) Tics, Therapeutenboek. Amsterdam: Boom 24 Verdellen, C.W.J. (2007). Exposure and response prevention in the treatment of tics in Tourette s syndrome. Amsterdam: Boom. Bos, N. & Hoeksma, K. (2008): Ticstoornissen bij kinderen; welke behandelingen zijn bewezen effectief?. In: Kind en Adolescent praktijk,

14 WRITEJUNIOR en EMDR TWEE PROTOCOLLEN VOOR KINDEREN EN ADOLESCENTEN MET EEN POSTTRAUMATISCHE STRESSSTOORNIS WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? De meeste kinderen die een traumatische ervaring meemaken verwerken die zelf en op een goede manier. Als echter de verwerking stagneert ontwikkelen zij een Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS), die hun verdere ontwikkeling belemmert. Zij krijgen herbelevingen, vermijden plaatsen, mensen of gedachten die aan het trauma doen denken, zijn schrikachtig, hebben problemen op het gebied van slapen, emotieregulatie, concentratie, stemming en lichamelijke klachten. Writejunior is een vorm van cognitieve gedragstherapie waarbij kinderen, samen met de therapeut, en hun ouders, een boek gaan schrijven/tekenen over hun trauma ( vanaf 7 jaar op de computer). EMDR is de afkorting van: Eye Movement Desensitization and Reprocessing. In EMDR worden traumatische herinneringen voor de geest gehaald in combinatie met een afleidende stimulus, zoals een beweging van een hand voor de ogen. Het zijn beide snelle, effectieve behandelingen, gericht op het verwerken van de traumatische ervaringen. Jeugdigen van 2 tot 18 jaar met een Posttraumatische stress stoornis en hun ouders. Bij peuters en kleuters vindt de behandeling met ouders en kind samen plaats. Oudere kinderen worden meestal individueel behandeld. De vorm en frequentie van de ouderbegeleiding hangt af van de leeftijd van het kind en het soort trauma. PTSS n.a.v. eenmalig trauma kan meestal binnen 6 sessies behandeld worden: Basiszorg PTSS n.a.v. complex of meermalig trauma duurt langer dan 6 sessies: Specialistische zorg Begeleiding door therapeut die getraind is in EMDR of WRITEjunior. De herinneringen verliezen hun kracht en emotionele lading De traumatische ervaringen worden verwerkt De PTSS verdwijnt Spanningen bij ouders over het trauma verminderen EMDR en WRITEjunior zijn beide erkend door het NJI handboek WRITEjunior Lucassen, S., & Van der Oord, S. (2012). WRITEjunior. Protocol schrijftherapie voor getraumatiseerde kinderen en adolescenten van 4-18 jaar. Uitgeverij SWP. Hornsveld, H., & Berendsen, S. (2009). Casusboek EMDR. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Website: en 26 Oord,van der, S. & Lucassen, S. (2009) Treatment of post-traumatic stressdisorder in children with writing therapy. Clinical Psychology and Psychotherapy, Lucassen, S. & Overdam, N. (2010) Trauma?Geheim?Traumatisch geheim. (2010) In: Kind en Adolescent Praktijk, Beer, R. & Roos de, C. (2008): EMDR bij kinderen.en adolescenten. In: E. ten Broecke et al. (Eds): Praktijkboek EMDR. Amsterdam: Harcourt. Rodenburg, R. et al. (2009) Efficacy of EMDR in children: A metanalysis. In: Clinical Psychology Review,

15 ZELF PLANNEN EEN COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCH PROTOCOL VOOR ADOLESCENTEN MET ADHD WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Adolescenten met AD(H)D hebben moeite met zich te concentreren en hun leven te organiseren en te plannen. Hierdoor lopen ze vaak vast op de middelbare school en in hun dagelijks leven. Hun ouders en docenten verwachten dat ze zelfstandiger worden en meer verantwoordelijkheid neme, gezien de levensfase waarin ze verkeren. Zelf willen ze meer zelfstandig zijn en meer vrijheden krijgen, maar hun gebrek aan plannings- en organisatie vaardigheden, belemmert dat. In de individuele cognitieve gedragstherapie ZELF PLANNEN leert deze adolescent hoe zijn dagelijks leven en schoolwerk te plannen en organiseren op een effectieve en efficiënte manier aangepast aan zijn AD(H)D problematiek. Jongeren tussen de 12 en 16 jaar met AD(H)D die op de middelbare school zitten en hun ouders. Er zijn 8 individuele sessie voor de jongere zelf en 3 sessies voor de ouders. Als de behandeling apart wordt aangeboden: Basiszorg Als de behandeling in combinatie met diagnostiek en andere behandelingen wordt aangeboden: Specialistische zorg Huiswerk: dagelijks Begeleiding door therapeut die getraind is in cognitieve gedragstherapie Beter plannen en organiseren Schoolresultaten verbeteren Jongeren nemen meer verantwoordelijkheid Vergroting autonomie Minder conflicten tussen ouders en jongere zelf plannen handboeken M. Kuin, B. Boyer en S. van der Oord, (2014) Zelf plannen, werkboek M. Kuin, B. Boyer en S. van der Oord, (2014) Zelf plannen: trainershandleiding, training voor jongeren met ADHD 28 Kuin, M. et. al.. (2013) Zelfplannen; cognitief gedragstherapeutische planning- en organisatietraining voor adolescenten met ADHD. In: Directieve therapie, pag Oord, S. et al. (2008): Efficacy of methylphenidate, psychosocial treatments and their combination in school-aged children with ADHD: A meta-analysis. In: Clinical Psychology Review, pag

16 ZELFBEELDTRAINING EEN COGNITIEF GEDRAGSTHERAPEUTISCHE TRAINING VOOR HET VERBETEREN VAN HET ZELFBEELD VAN KINDEREN WAT IS DE OPLOSSING? WELKE RESULTATEN? Het beeld dat iemand van zichzelf heeft, het zelfbeeld, kan grote invloed hebben op het functioneren. Het zelfbeeld is beïnvloedbaar door bijvoorbeeld reacties van de omgeving en gedachten over het zelfbeeld. Deze gedachten kunnen kloppend zijn of onjuist. Kinderen en jongeren met een negatief zelfbeeld hebben vaak gedachten over hun zelfbeeld die niet kloppen; zij vinden zichzelf vaak niet de moeite waard zonder dat dit terecht is. Ze ervaren minder snel een competent gevoel dan een persoon met een positief zelfbeeld. Een negatief zelfbeeld is een risico voor psychische problemen en sociale moeilijkheden. De zelfbeeldtraining, gebaseerd op de volwassen COMET training van Korrelboom, is een cognitief gedragstherapeutische behandeling, waarbij kinderen en adolescenten leren om positiever naar zichzelf en de wereld te kijken. Samen met de therapeut wordt gewerkt aan het zelfbeeld aan de hand van een aantrekkelijk werkboek met vele opdrachten. Door herhaaldelijk positieve gedachten op te roepen, worden deze toegankelijker gemaakt. Hiervoor wordt gewerkt met imaginatie, zelfspraak, lichaamshouding, gezichtsuitdrukking en muziek. Kinderen en jongeren tussen de 8 en 18 jaar. Er zijn 6 á 7 sessies voor het kind/de jongere. De zelfbeeldtraining kan individueel of in groepsvorm worden gegeven. Als de behandeling apart wordt aangeboden: Basiszorg Als de behandeling in combinatie met diagnostiek en andere behandelingen wordt aangeboden: Specialistische zorg Huiswerk: dagelijks Begeleiding door therapeut die getraind is in cognitieve gedragstherapie Positiever zelfbeeld Minder depressieve symptomen Minder gedragsproblemen in het algemeen groepssessie 30 Galesloot, E. B., van Steensel, F. J. A., Kuin, M., & Bögels, S. M. (2014). Competitive Memory Training (COMET) for Low Self-Esteem in Children and Adolescents: A Pilot Study. Master thesis E. B. Galesloot, University of Amsterdam. 31

17