Rust door mindfulness?

Transcriptie

1 Rust door mindfulness? BIJ LEERLINGEN MET ASS YVONNE TEUNE BEROEPSPRODUCT 3 LERARENOPLEIDING OMGANGSKUNDE VT JANUARI 2015 plan van aanpak & productverslag Dossiernummer kennisbank Archimedes 6972 Samenvatting Een introductie training in de methode mindfulness. Met als doelgroep diverse havo leerlingen met onrust klachten. De deelnemers hebben geen ervaring op het gebied van mindfulness. De training dient als pilot voor De Ambelt VSO te Zwolle. Hierbij wil ik de deelnemers, de opdrachtgever, de mentoren en mijn begeleider van de HU danken voor de deelname aan het onderzoek. - scriptie mindfulness & ass - 1

2 Mindfulness & het VSO Zwolle, november 2014 Yvonne Teune Beroepsproduct 3 in het kader van Lerarenopleiding Omgangskunde, 2 e graad VT Hogeschool Utrecht, 2014 Stageschool De Ambelt, Hengeveldcollege, te Zwolle Begeleiders: D. (Dick) Bastiaanssen S&W er Hogeschool Utrecht M. (Monique) ter Laarschot IA Hogeschool Utrecht I. (Ilse) Wiersma Adjunct-directrice De Ambelt / Opdrachtgever - scriptie mindfulness & ass - 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding en opdracht 5 Context 5 Hoofdvraag 5 Leeswijzer 6 Terminologie 6 2. Verkennend onderzoek Inleiding Literatuurverkenning Inleiding Onderzoeksvraag en deelvragen Literatuurstudie Conclusie literatuurstudie Praktijkverkenning Onderzoeksvraag en deelvragen Respondenten Werkwijze Dataverzameling en meetinstrumenten Data-analyse Resultaten Conclusie praktijkonderzoek Conclusie verkennend onderzoek Product en criteria Opzet evaluatieonderzoek Tijdsplanning Productverslag Inleiding Evaluatieonderzoek Onderzoeksvraag Respondenten Dataverzameling en meetinstrumenten Data-analyse Resultaten Conclusies 31 - mindfulness & ass - 3

4 4. Literatuurlijst Bijlagen 5.0 Opdracht formulier Contractformulier Opzetformat bevraging Uitwerking bevragingen Toestemmingsformulier ouders Deelname contract Nulmeting leerlingen / deelnemers Nulmeting docenten Mindfulness introductietraining handleiding Evaluatie meting leerling Evaluatie meting docent Impressie trainingselementen Adviesrapport Urenindicatie Presentatie Beoordeling Opdrachtgever Beoordeling Project & Leerverslag mindfulness & ass - 4

5 Inleiding Aanleiding en opdracht In het kader van mijn opleiding Omgangskunde ben ik verplicht een onderzoek uit te voeren op mijn huidige praktijkschool: De Ambelt VSO, te Zwolle. Voor een opdracht heb ik Ilse Wiersma, adjunct-directrice en teamleider, benaderd en met haar een gesprek gevoerd omtrent opdrachten die bruikbaar zijn voor beroepsproduct 3. Ilse Wiersma heeft vastgesteld dat er geen directe problemen of opdrachten ter beschikking zijn omdat de school geen beschikking heeft over een eigen onderzoeksprogramma gericht op LIO afstuderen. Aan de hand daarvan heb ik mijn idee voorgelegd: een training mindfulness te ontwikkelen voor leerlingen met autisme. Zowel mindfulness als autisme intrigeren mij. Met beide onderwerpen heb ik ervaring opgedaan de afgelopen twee studiejaren. Veel leerlingen met autisme hebben last van spanningen en onrust. Voor zowel de leerlingen als voor de docenten kan het beroepsproduct een oplossing bieden in het leren omgaan met stress en spanningsklachten bij leerlingen. Het product dat ik ga ontwikkelen is een pilot-training mindfulness voor en een adviesrapport voor de school waaruit blijkt of mindfulness een bruikbaar middel is voor leerlingen om meer rust te ervaren. Voor het verdere onderzoek wil ik samenwerken met een expert op het gebied van ASS, expert op het gebied van mindfulness, de docenten van leerlingen die de training gaan volgen en uiteraard de leerlingen die het traject samen met mij willen uitproberen en volbrengen. 1INLEIDING Context De Ambelt Hengeveldcollege is een voortgezet speciaal onderwijsinstelling. De school is gelokaliseerd in diverse plaatsen in de directe omgeving van Zwolle. Mijn opdracht geldt alleen voor de locatie Zwolle, Hengeveldcollege aan de Hengeveldweg 6. De school biedt zogenaamd cluster-4-onderwijs voor leerlingen met gedragsstoornissen, psychische problemen of ontwikkelingsstoornissen, soms in samenhang met cognitieve en/of fysieke/somatische problemen. Enkele voorbeelden van problematiek van de leerlingen zijn: ADHD, autismespectrumstoornis (kort: ASS), angsten en gedragsstoornissen. De Ambelt is voorzien van deskundigheid, flexibiliteit en bezit de kennis en kunde om speciale leerlingen te voorzien van alle behoeftes om tot onderwijs te komen. Het docententeam bevat omstreeks 30 professionele deskundige leerkrachten. Diverse onderwijsniveaus worden aangeboden aan omstreeks 185 leerlingen van havo 1 tot en met havo 5. Mindfulness is geen vast onderdeel op deze school. Depressie, faalangst en dergelijke stagnaties van ontwikkeling en problemen komen voor in de praktijkschool. De afgelopen twee stagejaren heb ik kunnen ervaren dat deze klachten een dagelijks beeld vormen bij veel leerlingen. Dit bleek uit toenemende spanningen voor presteren of persoonlijke situaties die lastig kunnen zijn voor bepaalde leerlingen en zij daar moeilijk mee om kunnen gaan. Met als gevolg dat spanning werd opgebouwd. De druk van de maatschappij en de beperkingen die de stoornis met zich mee brengt zijn een vrij logische optelsom voor dergelijke klachten bij jonge leerlingen met ASS. Mindfulness is een vorm van meditatie waarbij je puur het moment waarneemt. Alle lichamelijke sensaties constateert en de omgeving waarneemt zonder te oordelen. Ik denk dat mindfulness een techniek kan zijn voor leerlingen met ASS om de onrust klachten te minderen en eerder te herkennen. Dit kan uiteindelijk leiden tot een positieve bijdrage in het onderwijs, de klas, de docent en de maatschappij. Hoofdvraag De onderzoeksvraag vormt samen met het onderzoeksdoel de kapstok van voor het onderzoek. Om tot een dergelijk onderzoeksvraag te komen heb ik gekeken naar het uiteindelijke doel van het onderzoek en dat is: om leerlingen meer rust in het hoofd te bieden door middel van mindfulness lessen. - mindfulness & ass - 5

6 De hindernis is dat het geen gewone leerlingen betreft, maar leerlingen met een autismespectrumstoornis. Dit is een bijzondere categorie mensen waarbij de nodige aanpassingen verwacht worden om het realistisch en haalbaar te maken voor de doelgroep. Daarbij ben ik uitgekomen op de hoofdvraag: Wat is een goede invulling voor een mindfulness training voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? Leeswijzer In hoofdstuk 1 geeft de inleiding weer waar dit onderzoek over gaat. Het brengt de context van de school in verband met de opdracht. Om de opdracht scherp in kaart te brengen is er een opdrachtformulier toegevoegd aan hoofdstuk 1. Deze is tevens te vinden als bijlage. Hoofdstuk 2 bevat het complete verkennend onderzoek. In literatuur zijn antwoorden gevonden op de onderzoeksvragen en deelvragen. Tezamen met het praktijkonderzoek zijn de conclusies te lezen en de resultaten weergegeven. Hoofdstuk 3 is het resultaat van het verkennend onderzoek. Hierin staat schematisch weergegeven waaraan het product moet voldoen. Hoofdstuk 4 bevat het productverslag. Hierin staat uitgelegd hoe ik tot het product ben gekomen. Hoofdstuk 5 bevat het procesverslag. Hierin staat hoe ik het onderzoek heb meegemaakt en wat het leerrendement is geweest. Hoofdstuk 6 is een literatuurlijst. Alle gebruikte bronnen zijn hier volgens APA-regelement genoteerd. Hoofdstuk 7 is een opvang voor alle bijlagen. Hierin tref je uitgewerkte interviews aan, nulmetingen, resultaten, contractformulieren, handleiding voor de training. Terminologie VSO: ASS: DSM-IV: Pervasief: Voortgezet Speciaal Onderwijs Autisme Spectrum Stoornis; verzamelnaam voor stoornissen uit het autistisch spectrum Het DSM-IV-systeem staat voor Diagnostic and Statistical Manual of mental Disorders. Het is wereldwijd het belangrijkste systeem bij het classificeren van psychische stoornissen. Pervasief betekend alles doordringend. De stoornis ASS is een pervasieve stoornis, wat wil zeggen dat de stoornis doordringt in diverse lagen als sociaal, communicatief, motorisch, perceptie en abstractie. - mindfulness & ass - 6

7 Verkennend onderzoek 2.1 Inleiding In het verkennend onderzoek ga ik op zoek naar informatie vanuit literatuur en respondenten met als basis: Onderzoeksvraag: Wat is een goede invulling voor een mindfulness training voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? De onderzoeksvraag dekt de lading om het product (een handleiding voor de training) te ontwikkelen. 2.2 Literatuurverkenning Inleiding De literatuurverkenning heb ik zo ingedeeld dat ik informatie verkrijg voor de onderwerpen die van belang zijn voor dit onderzoek, als mindfulness, het autisme spectrum, trainingen en oefeningen. Met name de combinatie mindfulness en ASS is een belangrijk onderdeel, omdat dit het fundament is voor de training. 2PLAN VAN AANPAK Onderzoeksvraag voor de literatuurverkenning Deelvragen voor het literatuuronderzoek: Waaruit bestaat een reguliere mindfulnesstraining? Met welke kenmerken van autisme moet ik rekening houden in de training? Welke suggesties worden gegeven in de literatuur als het gaat om mindfulnesstraining voor leerlingen met autisme? Literatuurstudie ASS Autisme Spectrum Stoornis In Nederland staan pervasieve ontwikkelingsstoornissen beter bekend onder autisme en aanverwante stoornissen. De laatste jaren wordt het begrip Autisme Spectrum Stoornis gebruikt om aan te geven dat autisme op vele verschillende manieren tot uiting kan komen (Rigter, 2010). Omdat het een pervasieve stoornis is, is de persoon met autisme op school, op vakantie, thuis en overal autistisch. Het gaat om extreem in zichzelf ( autos betekent in het Grieks zelf ) gekeerde mensen. De term autisme geeft al aan dat de interactie niet spontaan verloopt. Mensen met autisme vormen een divers gezelschap, geen twee met autisme zijn hetzelfde. ASS wordt gezien als de meest complexe en ernstige stoornissen, omdat bij de stoornissen zoveel ontwikkelingsgebieden betrokken zijn (Rigter, p.207; Lieshout, 2009). ASS kenmerkt zich op onder andere de volgende gebieden (Lieshout, 2009; DSM-IV; e.a.): de stoornissen hebben als hoofdkenmerk ernstige problemen op het gebied van sociale interactie; net als problemen met de verbale en non- verbale communicatie; onvermogen om tot relaties met leeftijdsgenoten te komen, die passen bij het ontwikkelingsniveau; een tekort aan het spontaan uitproberen met anderen plezier, bezigheden of prestaties te delen; gebrek aan gevarieerd, spontaan fantasiespel of sociaal imitatiespel, passend bij het ontwikkelingsniveau. Volgens Rigter (2010) is het ontbreken van symbolisch spel en fantastie niet of gebrekkig ontwikkeld; duidelijk rigide vastzitten aan specifieke, niet-functionele routines of rituelen; achterlopen van de taalontwikkeling, behalve bij de stoornis Asperger, volgens Rigter (2010). 1 Het begrip pervasief wat in de DSM-IV wordt gebruikt betekend alles doordringend - mindfulness & ass - 7

8 Mindfulness Dewulf (2010) schrijft dat mindfulness een boeddhistische praktijk is van 2500 jaar oud dat een groter bewustzijn cultiveert met als doel in elk moment van het leven ook de lastige en pijnlijke zo volledig mogelijk te (door)leven. De basis van mindfulness is aandacht brengen in de enige tijd die we hebben om te leven: het huidige moment. In het westen is het bekend geworden dankzij de Amerikaanse microbioloog Jon Kabbat-Zinn (1990). Door mindfulness leer je op een praktische en effectieve manier anders om te gaan met spanningen en stress situaties. De technieken die worden gebruikt hebben als kenmerk om aandacht te richten, bijvoorbeeld op het lichaam, de ademhaling of op de geluiden die er in de omgeving zijn. Door het richten van je aandacht leer je gedachten, geluiden of ongewenste lichamelijk ongemakken gemakkelijk los te laten. Kortom: Bij mindfulness worden technieken aangeleerd, in de vorm van meditaties, die je zelf actief kunt toepassen in lastige situaties, omdat je leert om te gaan met je gevoelens en gedachten in probleem situaties en je aandacht op iets anders focust waardoor de acceptatie geactiveerd wordt (Spek, 2013). ASS + Mindfulness Omdat mensen met autisme informatie op hun eigen specifieke manier verwerken, is het van belang dat zij de mindfulness-technieken op een passende manier aangeboden krijgen (Spek, P.9). Om training te kunnen geven in mindfulness vindt Spek (2013) het belangrijk dat je ervaring hebt in de omgang met mensen met autisme. Ten minste een jaar intensieve ervaring met minstens vier mensen met het ASS. De ervaring is vereist, mede omdat er vaardigheden nodig zijn in de omgang met deze populatie. Zoals het gebruik van (beeld)spraak, kunnen inleven in een gedachtegang van iemand met ASS, problemen kunnen inschatten en voorkomen, helderheid kunnen bieden op een begrijpbaar vermogen voor diegene met ASS. Zoals eerder beschreven is mindfulness van oorsprong een therapievorm waarbij veel verbeelding nodig is. Voor mensen met ASS is iets kunnen verbeelden niet vanzelfsprekend. Sterker nog, Spek (2013) raad het af om verbeelding en beeldspraak te gebruiken in de training, want het kan voor onnodige verwarring zorgen. Een andere tip dat Spek (2013) geeft is dat je niet te snel gaat met de oefeningen of uitleg. Mensen met ASS hebben vaak wat meer tijd nodig dan anderen omdat informatie meer gedetailleerd binnen komt en het verwerken ervan trager kan verlopen. Net zo belangrijk is het kiezen van een prikkelarme oefeningsruimte. Mensen met ASS zijn over het algemeen prikkelgevoelig. Dat houdt in dat de zintuigen voortdurend aanstaan en informatie niet vanzelf gefilterd binnen komt. Door een ruimte te kiezen dat prikkelarm is, kun je voorkomen dat de deelnemers meer gefocust zijn op de prikkels dan op de oefening. Houd rekening met sociale en communicatieve beperkingen van mensen met ASS. Mensen met autisme hebben moeite met deze vaardigheden omdat de inschatting ervan vaak niet logisch verloopt. Tijdens de training zorg je voor acceptatie en vriendelijkheid, omdat mensen met autisme het vaak goed willen doen en leggen de lat doorgaans erg hoog. Door de deelnemers te leren dat het goed is zoals het gaat kunnen ze het moeten loslaten en bewust kiezen om te accepteren. Om mindfulness te geven is het belangrijk dat je zelf praktijkervaring hebt met mindfulness. Je begrijpt de theorie en hebt zelf mindfulness beoefend gedurende minstens een half jaar. De voorkeur heeft het om zelf een opleiding te volgen tot mindfulness trainer, omdat je de nodige kennis moet bezitten om de trainingen te kunnen geven en de groepsdynamica gericht en goed te kunnen begeleiden, aldus Spek (2013). Is meditatie niet te vaag en hebben mensen met autisme niet juist concreet hulp nodig? Hebben mensen met ASS wel baat bij meditatie, want ze ervaren hun gevoelens en lichaam anders en hebben relatief weinig contact met hun lichaam? Spek (2013) beantwoordt deze vragen door in een eerder onderzoek de resultaten inzichtelijk te maken dat de effecten van mindfulness wel degelijk aanwezig zijn bij mensen met ASS. Bij mindfulness word er relatief weinig tot niet stilgestaan bij wat je precies denkt of voelt, en daar wordt het bij gelaten. Dit kan voor mensen met ASS als prettig ervaren worden, omdat zij juist moeite ervaren in de communicatie en de theory of mind is bij hen vaak niet goed ontwikkeld. Bij - mindfulness & ass - 8

9 mindfulness worden concrete oefeningen aangeleerd die toepasbaar zijn in lastige, stressvolle situaties, zonder het nodig is om uitgebreid te communiceren over eigen gedachten en gevoelens. Oefeningen Naast het rekening houden met de spraak en uitleg van de oefeningen, zijn de oefeningen belangrijk. De oefeningen stem je af op de groep en schat je in welke oefeningen de deelnemers kunnen doen. Spek (2013) schrijft dat door de uniekheid van het individu de oefeningen nooit dezelfde uitwerking zullen hebben. De uitwerking kan voor een ieder totaal verschillend zijn. Voorbeelden van oefeningen die Spek (2013) zelf heeft toegepast en omschrijft zijn: met aandacht dingen doen; de bodyscan; de ademhalingsmeditatie; de lichaamsmeditatie; de gedachtenmeditatie; de vijfminutenoefening; de zitmeditatie; de loopmeditatie; Ik ga de oefeningen niet uitschrijven, want deze staan uitgewerkt in het boek Mindfulness bij volwassenen met autisme van Annelies Spek (2013). Wat wel belangrijk is, is om te kijken welk doel een oefening dient, hoe de oefening gedaan moet worden en de tips en valkuilen van de oefening. De voorbereidingen op de mindfulness training, waarvan ik al enkele heb beschreven, vergen aandacht en tijd. Voorbeeld van voorbereiding is het hebben van kennis en ervaring op het gebied van ASS, zelf actief mindfulness beoefenen en er ervaringen in hebt. De samenstelling van de groep bestaat uit hooguit twaalf deelnemers, adviseert Spek (2013) Conclusie literatuuronderzoek Een goede invulling van een training bevat de oefeningen die passend zijn bij de doelgroep. Dat is van de doelgroep afhankelijk, bijvoorbeeld leeftijdsgebonden, IQ gebonden of de grootte van de groep. Een goede invulling voor een training mindfulness voor jongeren met ASS bevat een aangepast programma dan wat er oorspronkelijk in mindfulness trainingen voorkomt. De spraak is aangepast door niet in beeldspraak te spreken en wel concreet taalgebruik toepassen. Duidelijk, rustig en gestructureerd de training neerzetten zodat de jongeren de informatie kunnen verwerken in eigen tempo. Door de invulling aan te passen aan de doelgroep kan mindfulness een bruikbaar middel zijn om spanningen en stress te minderen bij leerlingen met deze klachten. 2.3 Praktijkverkenning Voor de praktijkverkenning ben ik op zoek gegaan naar antwoorden voor onderstaande deelvragen en onderzoeksvraag. Daarvoor heb ik meerdere mensen benaderd en bevraagd, lijsten laten invullen en hun meningen weergeven over bepaalde onderwerpen Onderzoeksvraag en deelvragen Onderzoeksvraag: Wat is een goede invulling voor een mindfulness introductietraining voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? Welke suggesties geven experts op dit gebied? Deelvragen voor het praktijkonderzoek: Welke suggesties geven docenten? Welke ervaringen met mindfulness hebben leerlingen met autisme? En welke suggesties geven zij? - mindfulness & ass - 9

10 2.3.2 Respondenten De volgende respondenten maken deelgenoot uit van het onderzoek: Ilse Wiersma, adjunct-directrice van De Ambelt Hengeveldcollege en opdrachtgever van dit beroepsproduct. Havo docent en havo leerlingen voor vooronderstellingen en korte inventarisatie voor het geven van een mindfulness training H. R, (v) omgangskunde docent en mindfulness trainer R. B, (m) mindfulness trainer en eigenaar van trainingsbedrijf Heel Helder Ouders/verzorgers van deelnemers en leerlingen die bevraagd worden door mij Twee havo leerlingen, 16 en 17 jaar oud, van De Ambelt met ervaring met mindfulness Diverse mentoren van leerlingen die deel gaan nemen aan de training. Hen heb ik coöperatie gevraagd in het vastleggen van effectmetingen voor de werking van mindfulness op leerlingen met ASS. Dit zijn mentoren van 5 verschillende havo klassen Werkwijze In een mail naar collega s heb ik de vraag gesteld of zij leerlingen in de klas hebben die ervaring hebben met mindfulness. Het resultaat was dat twee leerlingen een volledige cursus hebben gehad. In eerste instantie heb ik de ouders/verzorgers van beide leerlingen gebeld voor toestemming. Na de toestemming heb ik beide leerlingen g d met de vraag of ik hen mag bevragen over hun ervaringen. Dezelfde week had ik beide leerlingen individueel bevraagd en het resultaat weggeschreven, zie bijlage *** Dataverzameling en meetinstrumenten Een expert hogeschool docent en mindfulness trainer heb ik geïnterviewd aan de hand van een vooraf opgestelde vragenlijst: Zie bijlage 7.1. De vragen zijn gebaseerd op de hoofd- en deelvragen en op onderwerpen waarop ik het antwoord nog niet wist en wel nodig heb om een training te kunnen ontwerpen. Het gesprek heb ik opgenomen via een opname apparaat en het gesprek uitgewerkt als bijlage. De vragen heb ik gebruikt als leidraad voor het gesprek. Het gesprek heb ik flexibel laten verlopen, opdat er meer onderwerpen en inzichten opgedaan konden worden dan dat ik vooraf had kunnen voorspellen. Voor dit gesprek was dit een beste aanpak. De opzet van het interview zijn geïnspireerd door Van Der Donk (2009, 6.4.4) en was gericht op het verkrijgen van antwoorden en inzichten. In het gesprek met een mannelijke mindfulness trainer lag de focus op brainstormen voor de inhoudelijke training. Minder op het verkrijgen van gerichte antwoorden op hoofd- en deelvragen. De hoofd- en deelvragen zijn wel benoemd en beantwoord in het gesprek. Het doel met hem was of hij deelgenoot wilde zijn voor het geven van een training en wat daarvan de randvoorwaarden voor zijn. Het gesprek is opgenomen en uitgewerkt, zie bijlage 7.2. Om met hem in gesprek te gaan was van toegevoegde waarde, omdat hij de kennis en kunde bezit over beide onderwerpen: mindfulness en het autisme spectrum stoornis. Het gesprek was een open gesprek waarbij ik van te voren aandachtspunten genoteerd had op een papier. Het gesprek werkte omdat er voldoende ruimte was om te verdiepen in onderwerpen en om het gesprek te sturen aan de hand van de benodigde informatie. Met twee leerlingen heb ik een individueel gesprek gevoerd over hun ervaringen omtrent mindfulness. Deze twee leerlingen hebben eerder een mindfulness traject gevolgd. De input over hun ervaringen zijn belangrijk om de training vorm te geven. De leerlingen heb ik individueel benaderd en het gesprek is opgenomen via een audio opname en uitgewerkt als bijlage 7.2. De twee leerlingen waren een havo leerling van zestien jaar oud met angststoornis en een havo 4 e jaar leerling van zeventien jaar oud met PDD-NOS ( 2 ). Het gesprek had geen vaste vorm. De enige vaste vragen die ik had waren: welke oefeningen vond je prettig of onprettig en waarom? De verdere inhoud werd bepaald door de leerling en zijn input. Het was een goede aanpak, omdat ik wederom veel ruimte overhad voor verdieping of 2 PDD-NOS - pervasive developmental disorder - not otherwise specified. Nederlands: Pervasieve ontwikkelingsstoornis, niet anders omschreven, afgekort POS-NAO. Een restgroep van het autismespectrum. - mindfulness & ass - 10

11 uitweiding. Ik wilde wel regie hebben over de duur van het gesprek. Daarvoor stelde ik voor om het gesprek kort en bondig te houden voor zover dat mogelijk is. 2.4 Data-analyse De volgende elementen geven antwoord op de deelvragen en eventueel al op de hoofdvraag. In eerste instantie reduceer ik verkregen antwoorden van respondenten tot een samenvatting per respondent. In een korte analyse worden de hoofd- en bijzaken uit elkaar gehaald. Wat overblijft is het belangrijkste van de bevraging. 2.5 Resultaten Expert hogeschool docent en mindfulnesstrainer Voor een mindfulness training is het enigszins belangrijk dat de leerlingen een bepaalde cognitie hebben om de inhoud te kunnen vertalen naar de praktijk. Ook moet het inhoudelijk aangepast zijn aan het autisme, zodat het geen bloemetjestaal is maar feitelijk weergegeven wordt met aandacht voor het denkvermogen van een leerling. Dus een goede introductie en instructie is belangrijk. Innerlijke rust betekent niet dat je je gedachten, gevoelens en gewaarwordingen niet meer voelt, maar dat je je bewust bent dat het er is op dat moment. Er geen oordeel aan vellen. Het niet weg drukken, maar het er gewoon laten zijn. Door acceptatie komt er rust en balans. Met aandacht voor de spanningsboog is het belangrijk om verschillende oefeningen wel te doen en anderen over te slaan. De oefening de rozijn kan prima gedaan worden om alle zintuigen te prikkelen en te activeren. Een uur training is voldoende per keer. Ik zou capabel zijn op zelf de training te geven, omdat mijn rugzak vrij goed gevuld is met informatie over mindfulness en omdat ik docent omgangskunde ben ik capabel om met een groep te werken en de verdieping te bereiken. De voorwaarden voor mindfulness is dat je een houding aanneemt die voor jou comfortabel is. Dus als je een leerling hebt die moeite heeft met zitten of liggen dan moet die de vrijheid hebben om anders te gaan zitten, liggen of staan en eigen keuze daarin te maken. Er is gemerkt dat er studenten zijn die zo n belletje fantastisch vinden en anderen vinden het irritant. Dus in principe heb je niks nodig. Er is geen moeten. Alleen: op deze manier is het voor mij comfortabel. Wel een rustige ruimte nemen, waar niet iemand zo maar binnen kan komen. Dus je kunt een blaadje ophangen op de deur met niet storen. En de ruimte moet niet te koud, niet te warm, niet te donker, niet te licht zijn. Expert mindfulnesstrainer De training kan vier keer een training bevatten. Daarbij goed kijken welke oefeningen er gebruikt worden en met welk doel. De training kan gegeven worden door een gecertificeerd mindfulness trainer, want dan krijgen de resultaten niet te maken met belangenverstrengelingen. Inhoudelijk moet de training aangepast worden aan het ASS. Oefeningen als ademhalingstechnieken, bruikbare oefeningen voor gedachten en piekergedachten staan centraal voor een introductietraining. En oefeningen om beter te kunnen slapen zijn belangrijk voor de training en voor de deelnemers met autisme. Voor de evaluatie zou het handig zijn om de deelnemers te interviewen en dit op beeldmateriaal vast te leggen. Analyse bevraging leerling L. Thuis oefenen met de mindfulness opdrachten is wel belangrijk om mindfulness te laten werken in de praktijk. Zonder oefening gaat het geen of weinig effect hebben. Aandachtsmeditatie- oefeningen en oefeningen voor je gedachtestromen zijn belangrijk om te doen. Gedurende het oefenen wordt het steeds meer een eigen iets en hoef je er niet bewust steeds bij na te denken. Je gaat het integreren. Als er mindfulness aangeboden zou worden op de Ambelt dan zou er animo voor zijn. Acht deelnemers is een maximum, want anders gaat de specifieke aandacht verloren in de groepsgrootte. Stemgeluid van een trainer kan effect hebben op hoe de deelnemers zich kunnen focussen op een oefening. - mindfulness & ass - 11

12 Analyse bevraging leerling H. Mindfulness zal werken voor leerlingen van de Ambelt als er rekening gehouden wordt met de doelgroep en de on- en mogelijkheden van de deelnemers. Oefeningen als ademhalingstechnieken en gedachtestromen zijn belangrijk voor de deelnemers zodat zij wat meer rust kunnen ervaren in piekergedachten. Korte oefeningen die toepasbaar zijn voor het alledaags gebruik kan werken voor leerlingen zodat zij deze kunnen toepassen in de praktijk. 2.6 Conclusies praktijkonderzoek Op basis van het praktijkonderzoek kom ik tot onderstaande samenvattingen. Per hoofd- of deelvraag is een samenvatting toepasbaar. Wat is een goede invulling voor een mindfulness introductietraining voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? Volgens de respondenten is een goede invulling voor een mindfulness introductietraining een invulling waarbij gekeken wordt naar verschillende elementen als spraak, oefeningen, toepasbaarheid, leeftijd, doelgroep, cognitie, inhoudelijk aangepast aan ass. Bijvoorbeeld wat spraak betreft kan het stemgeluid van een trainer van invloed zijn op hoe de deelnemer de oefening ervaart. Stemgeluid is iets wat onmacht veroorzaakt en waar weinig invloed op uitgeoefend kan worden. Waar wel invloed op uitgeoefend kan worden is welke oefeningen er in de training voor komen. Zo is interesse naar oefeningen voor gedachten en gedachtestromen, oefeningen om beter te slapen. Aandachts-meditaties en ademhalingstechnieken worden ook op prijs gesteld door diverse respondenten. Toepasbaarheid voor in de praktijk komt diverse keren naar boven, want mindfulness is uiteindelijk een methode dat flink beoefend moet worden wil het effect hebben in het dagelijks leven. De oefeningen dienen ook toepasbaar te zijn in de praktijk en in de leefomgeving van de deelnemer. Ook leeftijd speelt een rol in de training. Voor de training is het verstandig om deelnemers te selecteren met voldoende cognitie om de vertaalslag te kunnen maken naar de praktijk. Qua aantal deelnemers is tien het maximum. Een training moet niet langer duren dan een uur, aangezien de spanningsboog kort kan zijn en de oefeningen dan minder effect hebben naarmate de duur van de training als te lang ervaren wordt. Is mindfulness bruikbaar als ontspanningstechniek voor jongeren met ASS? Uit het gesprek met een expert mindfulness & autisme blijkt dat mindfulness werkzaam is als ontspanningstechniek voor jongeren met ASS. Niet voor niets dat de trainingen van hem succesvol zijn bij deze doelgroep. Uit de gesprekken met de leerlingen blijkt dat beiden de trainingen als prettig hebben ervaren en dat elementen uit het mindfulness ontspannend werkt voor hen. Hoe ziet een mindfulness training voor jongeren met ASS er uit? De conclusie op de deelvraag wordt beantwoord met een aantal punten. Deze zijn als volgt: een training heeft een juiste balans tussen actief zijn en weer tot ontspanning komen inhoud is aangepast aan het ASS. Dat houdt in: taalgebruik (geen beeldspraak, maar feitelijk vertellen wat er bedoelt wordt), maximaal een uur training om rekening te houden met de spanningsboog, rekening houden met prikkels; dit kan zijn uit de omgeving, geur, geluiden, zicht, etc. verschillende zintuigelijke ervaringen toepassen zodat de deelnemer zelf kan ervaren wat bij hem/haar past niet te grote groepen, aangezien een grote groep het effect van individualiteit verloren kan gaan. Ook zijn er dan meer prikkels om rekening mee te houden. samenstelling van de groepen zijn ook belangrijk: welke leeftijden voeg je samen, welke cognitie, welke motivatie spreek je aan. De juiste oefeningen kiezen voor de hoeveelheid sessies is belangrijk. Er is veel interesse voor aandachts-oefeningen, ademhalingstechnieken en gedachte-meditaties. De juiste ruimte kiezen: de ruimte moet veilig zijn, afgesloten, onverstoorbaar, niet te licht, niet te donker, niet te koud, niet te warm. - mindfulness & ass - 12

13 Wie mag er een mindfulness training geven aan jongeren met ASS? Erkende mindfulness trainers met ervaring met jongeren met ASS zouden capabel zijn om de training te geven aan de doelgroep. Desalniettemin de hogeschool docent mij capabel om zelf de training te geven: Ik heb jou gezien in de cursus Jezelf ontwikkelen als trainer en ik denk dat jij heel goed bent in het creëren van veiligheid, je tempo is ook heel rustig. En ik denk dat het voor leerlingen met autisme snel blokkeren voor alles wat binnenkomt, denk ik dat jij je daar wel goed bij aan kan sluiten. Ik hoor je ook zeggen dat er iemand met je mee gaat kijken en denken. Je bent ook laatste jaar omgangskunde docent! Dus je hebt zowel verstand van pedagogiek, didactiek en omgangskunde ook. 2.7 Conclusies totaal verkennend onderzoek Door middel van het samenvoegen van de literatuurstudie en de praktijkverkenning kom ik tot de volgende conclusies van de onderzoeksvraag en de deelvragen: Onderzoeksvraag: Wat is een goede invulling voor een mindfulness training voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? Een goede invulling voor een mindfulness training voor jongeren met ASS bestaat uit twee componenten: Ten eerste is de training aangepast aan het autisme spectrum stoornis. Het ASS is een pervasieve ontwikkelingsstoornis waardoor de persoon overal en altijd autisme heeft. Mensen met autisme hebben een disfunctie in onder andere communicatie, sociale interactie en een gebrek aan fantasie of zich kunnen verplaatsen in een andere rol en/of persoon. Dit zijn enkele voorbeelden van uiting van autisme. Voor de invulling van de training is het belangrijk om rekening te houden met taal en taaluiting. Taal wordt vaak letterlijk genomen door mensen met autisme. Zij kunnen de vertaalslag van beeldspraak naar een betekenisvolle bedoeling niet of nauwelijks maken. In de oorspronkelijke mindfulness wordt veel gebruik gemaakt van beeldspraken, fantasievolle uitspraken of het beroep doen op een groot verbeeldingsvermogen. Voor de training is het dus belangrijk om de spraak zo letterlijk mogelijk weer te geven. Beeldspraak uitsluiten. Ook kunnen mensen met autisme moeite hebben met het herkennen van gevoelens, met name waar gevoel te ervaren is in het lichaam. Annelies Spek (2013) zegt dat mensen met autisme het al lastig vinden om andermans gevoelens te herkennen en er adequaat op te reageren, ze hebben zelf ook moeite met hun eigen gevoelens waar te nemen en er adequaat op te reageren. Voor de training kun je de deelnemers bewuster maken van gevoelens, grenzen leren (h)erkennen en er adequaat op leren reageren. De bodyscan kan hiervoor een aangewezen oefening zijn om in contact te komen met het lichaam en gevoelens. Mensen met autisme zijn prikkelgevoelig. Dat kan voor verschillende dingen zijn als licht, geluid, aanwezigheid van veel mensen, kleuren, geuren, etc. Zorg tijdens de training dat de omgeving prikkelarm is. Hierbij kun je denken aan de hoeveelheid deelnemers die meedoen aan de training: hoe minder hoe meer prikkelarm. Ten tweede is de invulling gebaseerd op mindfulness en mindfulness-oefeningen waarbij de jongeren met ASS beperkingen ervaren op verschillende vlakken. De beperkingen stroken met de oorspronkelijke mindfulness. Door verschillende doelen te kiezen voor de training kunnen de deelnemers tot hun uiting komen en de effecten van mindfulness ervaren. De trainer zorgt voor een sfeer van acceptatie en vriendelijkheid, waardoor mensen met autisme de lat minder hoog hoeven te leggen en door ze te leren dat het goed is zoals het gaat kunnen ze het moeten loslaten en bewust kiezen om te accepteren. Naast het rekening houden met de spraak en uitleg van de oefeningen, zijn de oefeningen belangrijk. De oefeningen stem je af op de groep en schat je in welke oefeningen de deelnemers kunnen doen. Spek (2013) schrijft dat door de uniekheid van het individu de oefeningen nooit dezelfde uitwerking zullen hebben. De uitwerking kan voor een ieder totaal verschillend zijn. Voorbeelden van oefeningen die Spek (2013) zelf heeft toegepast en omschrijft zijn: met aandacht dingen doen; de bodyscan; de ademhalingsmeditatie; - mindfulness & ass - 13

14 de lichaamsmeditatie; de gedachtenmeditatie; de vijfminutenoefening; de zitmeditatie; de loopmeditatie; De vertaalslag van de oefening naar de praktijk is een belangrijk element voor de training. De deelnemers moeten weten wat ze met de oefeningen kunnen en waarom. Geef ze daarom ook deze informatie en bereid ze er op voor om de gekozen oefeningen in de praktijk te oefenen. Deelvragen: Waaruit bestaat een mindfulnesstraining? Bij mindfulness worden technieken aangeleerd, in de vorm van meditaties, die je zelf actief kunt toepassen in lastige situaties, omdat je leert om te gaan met je gevoelens en gedachten in probleem situaties en je aandacht op iets anders focust waardoor de acceptatie geactiveerd wordt (Spek, 2013). Hoe combineert mindfulness met ASS? Mensen met autisme verwerken informatie op een eigen specifieke manier. Daarom is het van belang dat mensen met autisme de mindfulness-technieken op een passende manier aangeboden krijgen. Zoals het gebruik van (beeld)spraak, kunnen inleven in een gedachtegang van iemand met ASS, problemen kunnen inschatten en voorkomen, helderheid kunnen bieden op een begrijpbaar vermogen voor de gene met ASS. Een andere tip dat Spek (2013) geeft is dat je niet te snel gaat met de oefeningen of uitleg. Mensen met ASS hebben vaak wat meer tijd nodig dan anderen omdat informatie meer gedetailleerd binnen komt en het verwerken ervan trager kan verlopen. Net zo belangrijk is het kiezen van een prikkelarme oefeningsruimte. Mensen met ASS zijn over het algemeen prikkelgevoelig. Dat houdt in dat de zintuigen voortdurend aanstaan en informatie niet vanzelf gefilterd binnen komt. Door een ruimte te kiezen dat prikkelarm is, kun je voorkomen dat de deelnemers meer gefocust zijn op de prikkels dan op de oefening. Houd rekening met sociale en communicatieve beperkingen van mensen met ASS. Mensen met autisme hebben moeite met deze vaardigheden omdat de inschatting ervan vaak niet logisch verloopt. Tijdens de training zorg je voor acceptatie en vriendelijkheid, omdat mensen met autisme het vaak goed willen doen en leggen de lat doorgaans erg hoog. Door de deelnemers te leren dat het goed is zoals het gaat kunnen ze het moeten loslaten en bewust kiezen om te accepteren. Wat zijn goede oefeningen voor de training? De expert hogeschool en mindfulness trainer gaf aan in het interview dat zij de rozijnoefening als bruikbaar beschouwt voor een training. Het is een simpele oefening waarbij alle zintuigen benut worden. Dat kan voor jongeren met autisme een prikkelende beleving zijn. Verder gaven diverse respondenten aan dat de bodyscan onmisbaar is in de training. Het is een beleving voor het lichaam en geest en het is een oefening dat standaard is voor mindfulness trainingen. Zo zijn oefeningen voor de aandacht, gedachtestromen en oefeningen om beter in slaap te komen worden aangeraden door Annelies Spek in haar boek (2013) en door diverse respondenten. Een respondent zei dat ze het prettig vond om de loopoefening te doen tijdens een eerdere training, omdat ze dan haar bewustzijn kon gebruiken door te voelen hoe ze loopt. 2.8 Product en criteria Het product dat ontworpen gaat worden bestaat uit een handleiding waarin vier trainingssessies uitgewerkt staan. Het bevat een viertal sessies, omdat het een pilot bevat. Een reguliere mindfulness training omvat acht tot negen maal een sessie. Hierin heb ik een middenweg gekozen. Ook bevat het product een handleiding voor de trainer. Hierin staat onder andere: introductie over mindfulness tips voor de uitvoering - mindfulness & ass - 14

15 antwoorden op eventuele vragen die gesteld kunnen worden door deelnemers verwijzing naar literatuur uitgewerkte oefeningen tijdsbestek nabesprekingsvragen hand-out om mee te geven na iedere sessie huiswerkopdrachten website verwijzing De vorm van het product is een papieren handleiding, voorzien van inhoudsopgave, trainingsschema, paginanummering, hand-out en uitleg van de oefeningen inclusief benodigdheden. Het product is ook digitaal te verkrijgen als pdf bestand. De eisen voor het product zijn: mindfulness oefeningen aangepast aan het ASS mindfulness oefeningen aangepast aan jongeren tussen jaar toereikend voor docenten met een mindfulness achtergrond hanteerbaar voor collega s bedoeld als introductietraining en geenszins als een volledige erkende mindfulness training vier trainingssessies voorzien van de juiste informatie voorzien van de juiste bronvermeldingen en bronverwijzing een papieren handleiding het product is gebaseerd op de conclusies van het verkennend onderzoek De doelgroep waar de handleiding voor dient zijn jongeren tussen de 14 en 18 jaar, havo cognitie, met ASS. In geval van het onderzoek is het geschreven voor jongeren van De Ambelt VSO te Zwolle. Het doel van het product is het introduceren van aangepaste mindfulness voor deze jongeren. De pilot dient om te onderzoeken of de methode mindfulness bruikbaar is voor De Ambelt om de jongeren meer rust te bieden in het hoofd en lichaam. De methode dient gebruikt te worden als stressreductie of om beter om te leren gaan met grenzen, gevoelens en gedachten. Ook kan het gebruikt worden bij faalangst. Voor het onderzoek is het de vraag of deze mindfulness introductietraining rust en ontspanning als resultaat heeft voor de deelnemers. De deelnemers kunnen rust en ontspanning ervaren tijdens en na de training. De effecten worden gemeten door middel van vragenlijsten met schaalverdeling. De vragenlijsten worden na de laatste training afgenomen. Het product dient gebruikt te worden door een docent of mindfulness trainer die zelf minstens een jaar ervaring heeft met het beoefenen van mindfulness of zelf een volwaardige mindfulnesstraining heeft gevolgd. De trainer dient zich goed ingelezen te hebben en verstand van groepsdynamica, pedagogiek en didactiek. Om les te geven aan leerlingen met ASS dient de trainer ervaring te hebben met de doelgroep. Dit kan door middel van ervaringen in het onderwijs als in het kennis hebben van de karaktertrekken van iemand met autisme. 2.9 Opzet evaluatieonderzoek In dit hoofdstuk beschrijf ik hoe ik het evaluatieonderzoek wil gaan aanpakken. Hiervoor wordt er een nieuw onderzoeksvraag geformuleerd: - Welke mate van rust en ontspanning ervaren leerlingen nadat ze hebben deelgenomen aan de ontworpen introductietraining mindfulness? Om tot een evaluatie te komen heb ik een nulmeting ontworpen voor leerlingen en hun mentor. ( 3 ) De nulmeting is ontworpen voor de leerling om een idee te krijgen van spanning en ontspanning in lichaam en geest. Voor de docenten is het ontworpen om inzicht te krijgen in de spanning en 3 De nulmetingen zijn opgenomen als bijlage. Zie hiervoor: bijlage 5.6 en mindfulness & ass - 15

16 ontspanning vanuit het perspectief van de mentor. Beide nulmetingen worden vooraf aan de training ingevuld door de respondenten. Hiervoor heb ik de mentoren en leerlingen opgezocht en het formulier uitgereikt. De respondenten vullen het formulier in waarna ik complete formulieren verzamel. Na de training is er een effectmeting om te meten wat voor effect de trainingen hebben gehad op de leerlingen. En is het effect ook zichtbaar voor de mentor van de leerling? De effectmeting is in de vorm van een invulformulier dat de deelnemers uitgereikt krijgen. Het formulier ( 4 ) bevat de oefeningen die beoefend zijn tijdens de training en de betreffende ervaring wordt weergegeven in een kolom. De vragen die betrekking hebben op de onrust ervaringen en welk effect mindfulness daarbij voor hen heeft gehad zijn belangrijke vragen voor de effectmeting. De nulmeting en het evaluatieformulier leg ik naast elkaar neer en trek er conclusies uit. Wat was het startpunt van de deelnemer en welke effecten heeft het mindfulness gehad na de training. De metingen geef ik weer in een samenvatting. De samenvatting wordt een adviesrapport voor Ilse Wiersma, opdrachtgever en adjunct-directie van De Ambelt havo-afdeling Tijdsplanning Het volgende schema geeft de tijdsplanning weer betreft het ontwikkelen van het product, het gebruik van het product, de evaluatie en het schrijven van het afrondende product- en procesverslag. Taak Ontwerp ontwikkelen Ontwerp uitproberen Ontwerp evalueren Schrijven productverslag Schrijven procesverslag Afronding BP3 Maand November December Januari vakantie Hieronder een toelichting per taak. Ontwerp ontwikkelen houdt in: conclusies verkennend onderzoek samenvoegen ontwerp criteria formuleren literatuur gebruik voor het ontwerp evaluatiemethoden ontwikkelen meetinstrumenten ontwikkelen en direct inzetten Ontwerp uitproberen houdt in: vier keer mindfulness training verdeeld over drie weken data: 28 november 3 december 5 december 10 december Ontwerp evalueren houdt in: feedback ontvangen opdrachtgever Ilse Wiersma feedback ontvangen schoolopleider Monique ter Laarschot docenten van deelnemers uitnodigen voor een presentatie presenteren onderzoek 4 Het evaluatieformat is opgenomen als bijlage mindfulness & ass - 16

17 3Productverslag 3.1 Inleiding Het productverslag is direct gekoppeld aan het Plan van Aanpak. Ten behoeve van het onderzoek geef ik in het productverslag alleen de evaluatie weer. In het productverslag schrijf ik de ontwikkeling van het product en de resultaten van het onderzoek. Aan de hand van de resultaten schrijf ik een aanbeveling als eindproduct voor De Ambelt, Hengeveldcollege te Zwolle. PRODUCTVERSLAG 3.2 Evaluatieonderzoek Onderzoeksvraag Om tot een evaluatieonderzoek te komen heb ik gebruik gemaakt van de volgende onderzoeksvraag: welke effecten ervaren havo leerlingen met ASS na het volledig volgen van de mindfulness introductiepilot? Het evaluatieonderzoek is gebaseerd op de effecten van mindfulness op de deelnemers. De lessen zijn zo gevormd dat de deelnemers de basis technieken ervaren en eenmalig dit thuis toepassen ter vergroting van het effect van de oefening. Is mindfulness daarbij een toereikend middel om meer rust te ervaren in het lijf en hoofd van leerlingen met een ASS indicatie? Dit is onderzocht en de conclusies worden weggeschreven onder het kopje conclusies en resultaten Respondenten De betrokkenen bij de evaluatie zijn de volgende respondenten: Ilse Wiersma, adjunct-directrice van De Ambelt Hengeveldcollege en opdrachtgever van dit beroepsproduct. Als opdrachtgever was het belangrijk dat zij betrekking had bij de evaluatie ter overleg en beoordeling. De mentoren, 4x, van diverse havo klassen zijn betrokken bij de evaluatie om de effecten van de introductietraining te meten. De mentoren hebben een nulmeting ingevuld dat de spanning- en onrust meet zoals de mentoren deze inschatten bij de deelnemer. Aan het eind van de training is er een evaluatiemeting afgenomen. De volgende mentoren zijn deelgenoot: o R. Udo, havo 5 (vrouw) o P. van Elburg. Havo 4 (vrouw) o L. Lasker. Havo 3 (vrouw) o E. Baaten. Havo 4 (vrouw) De deelnemers waren een tiental havo leerlingen met ASS. Zij zijn belangrijk bij de evaluatie om de effecten te meten van de mindfulness introductietraining. Na uitval van viertal deelnemers, bleven de volgende zes over voor de introductietraining: o Leerling N.K. 14 jaar. Havo 3 o Leerling M.S 15 jaar. Havo 3 o Leerling A.S 17 jaar. Havo 5 o Leerling C.S 18 jaar. Havo 4 o Leerling S.- 16 jaar. Havo 5 o Leerling J.- 17 jaar. Havo 5 Uitval van een viertal leerlingen was om de volgende redenen: 1x leerling kreeg geen ouderlijke toestemming om te participeren aan het onderzoek 2x leerling hadden geen baat en geen motivatie om de gehele training te volgen 1x leerling is afgemeld door haar mentor om persoonlijke redenen - mindfulness & ass - 17

18 3.2.3 Dataverzameling en meetinstrumenten Om de onderzoeksvraag te beantwoorden heb ik gebruik gemaakt van verschillende dataverzamelingsmethoden. De methoden heb ik naar eigen inzicht gekozen en bruikbaar geacht ten behoeve van het onderzoek. Om te beginnen met het onderzoek heb ik gebruik gemaakt van een papieren nulmeting. De nulmeting is opgesteld voor zowel mentor als deelnemer/leerling waarin beiden een overeenkomend inhoud hebben. De vragen zijn wel anders opgesteld. De nulmeting voor de leerling/deelnemer bestaat uit 12 schaalvragen. De vragen zijn gericht op het ervaren van lichamelijke- en mentale toestanden in het kader van spanningen en onrustklachten. Ook zijn er een tweetal open vragen waarbij de deelnemer aangeeft wat diegene doet wanneer hij of zij gespannen is en of wat de acties zijn om ontspanning te ervaren. De vragenlijst laat ruimte over om neutraal te scoren. De score werd afgestemd per vraagstelling. De vragen zijn opgesteld naar inzicht dat ik heb opgedaan bij de verkenning van het onderzoek. De vragen zijn opgesteld om antwoord te krijgen op de hoofd- en deelvragen. Doordat ik zelf de vragen heb opgesteld kan ik niet tot nauwelijks oordelen op de valide en betrouwbaarheid. In eerste instantie had ik de vragen kunnen laten beoordelen door een mentor en/of deelnemer om de vraagstelling te beoordelen en of ik op deze wijze de effecten meet. De nulmeting voor mentoren bevatten elf schaalvragen. De vragen zijn gebaseerd op ervaringen die de mentoren hebben met de deelnemers ten opzichte van spannings- en onrust klachten. Het formulier bevat ook een tweetal open vragen waar de respondent zelf een invulling kan geven aan het antwoord. De score is afgestemd op de vraagstelling. De vragen zijn naar eigen inzicht geformuleerd aan de hand van de verkenning, de hoofdvraag en de deelvragen van het onderzoek. De antwoorden geven een indicatie over het vertrekpunt van de deelnemer vooraf aan de training. De nulmeting en het evaluatieblad worden vergeleken en de antwoorden worden als resultaten geïnterpreteerd. Het papieren evaluatieformulier is opgesteld met vijf open vragen en twee schaalvragen die verdeeld zijn in tabellen met gesloten schaalvragen. De schaalvragen zijn suggestief gesteld en de respondent verbind zijn of haar score aan. De score zijn effectmetingen aan de hand van de training en de oefeningen die beoefend zijn tijdens de training. Bij vraag 2 worden de oefeningen ingedeeld in prettig en minder prettig en waardoor. De respondenten kunnen hierdoor aangeven hoe zij de oefeningen hebben ervaren en wat maakte dat zij deze score daaraan verbinden. De score heeft bij vraag 4 de mogelijkheid om neutraal te zijn. Zowel de open vragen als de schaalvragen zijn ervaringsvragen waarna de respondent een mening geeft. Dit allen zijn interpretatievragen en verwachtingsvragen. De open vragen hebben een opbouw. De vraagstelling verdelen in verschillende soorten vragen leverde antwoorden op die minder suggestief zijn en direct een persoonlijk antwoord vereisen. Dit was een goede aanpak, omdat de effectmeting hierdoor persoonlijk is per respondent. Het evaluatieformulier word door de respondenten ingevuld direct na de laatste training. Hiervoor krijgen de respondenten pen toegereikt en in rust vullen zij individueel het formulier in Data-analyse De data heb ik geanalyseerd op de volgende wijze. De gesloten schaalvragen (stellingen) heb ik horizontaal weggeschreven. Voor de open vragen geldt het samenvatten van de gegeven antwoorden. De antwoorden staat onder elkaar genoteerd. Voor de format van de diverse metingen zie bijlagen 6.12 ( 5 ) De resultaten van de data-analyse staat onder het kopje resultaten Resultaten De resultaten staan hieronder weergegeven exact zoals de respondent heeft ingevuld. De gegevens zijn zonder interpretatie van mij. De gegevens zijn onder meer weggeschreven in grafieken, tabellen en verzamelen van antwoorden van open vragen onder elkaar. 5 Bijlage 5.9 Metingen Leerlingen - mindfulness & ass - 18

19 Nulmeting leerlingen / deelnemer De nulmeting voor leerlingen / deelnemer heb ik horizontaal vergeleken. Per stelling staan de antwoorden in grafiek aangegeven. Een maximale score van 5 is mogelijk. Een minimale score van 1 is mogelijk. Stelling 1 6 Overdag ervaar ik lichamelijke rust 4 2 Weinig (1) Veel (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling 2 6 Ik voel mij onspannen vandaag lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Nauwelijks (1) Continu (5) Stelling 3 6 Als ik spanning heb ervaren dan ben ik weer snel ontspannen 4 2 Moeilijk (1) Makkelijk (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling 4 6 Ik ben vaak gespannen 4 2 Nauwelijks (1) Continu (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 - mindfulness & ass - 19

20 Stelling 6 6 Ik pieker 4 2 Nauwelijks (1) Continu (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling 7 6 Ik pieker voordat ik in slaap val 4 2 Nauwelijks (1) Continu (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling 8 Ik maak mij zorgen Nauwelijks (1) Continu (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling 9 Ik doe geregeld ontspanningsoefeningen Nooit (1) Regelmatig (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 - mindfulness & ass - 20

21 Stelling 10 (open vraag) Dit doe ik om mij ontspannen te voelen Antwoord lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Lezen Schrijven Tekenen Muziek luisteren Tekenen Even alleen rustig achter de computer mobiel of dergelijke Massage Drinken Muziek luisteren Telefoon Tekenen Schrijven Lezen Rustige muziek luisteren Stelling 11 (open vraag) Dit doe ik als ik gespannen ben lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Antwoord Stelling 12 6 Onrustig rondlopen Gamen Even ergens rustig ontspannen op de computer mobiel of dergelijke Massage Ik voel wat er gebeurt in mijn lichaam bij spanning Spanning wegwerken Ook muziek luisteren of erover praten Slapen Liggen Flippen Plannen hoe ik het kan oplossen 4 2 Moeilijk (1) Makkelijk (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling Ik heb het door wanneer ik druk ben met piekeren, zorgen maken, plannen, oordelen, etc. 2 Nauwelijks (1) Continu (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 - mindfulness & ass - 21

22 Stelling 14 Ik voel mij vaak overprikkeld Nauwelijks (1) Continu (5) 0 lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 lln 7 lln 8 Stelling 15 Ik voel mij vaak overprikkeld door Geluid(en) Andere mensen Licht Spraak Anders: geesten, aanrakingen en toetsen - mindfulness & ass - 22

23 Nulmeting docent / mentor analyse De nulmeting voor docenten oftewel mentoren van de deelnemende leerlingen bevatten schaalvragen en open vragen. De ingevulde formulieren zijn te vinden in bijlage 6.7. ( 6 ) Alle stellingen 6 lln 1 lln 2 lln lln 4 lln 5 lln Bijlage 5.7 Nulmeting docenten - mindfulness & ass - 23

24 Open vraag 1 Om te ontspannen helpt dit voor de leerling: Antwoord lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 Muziek luisteren Bevo les volgen? Lichamelijk bezig zijn bijv. staan ipv zitten en klusjes doet etc.? - Lezen Tekenen Open vraag 2 Als de leerling gespannen is doet hij/zij dit: lln 1 lln 2 lln 3 lln 4 lln 5 lln 6 Antwoord Soms opstandig gedrag Meer eigen plan trekken Weglopen uit situaties? ijsberen wandelen drentelen? - Lezen Tekenen Evaluatiemeting leerlingen Zes evaluatiemetingen van deelnemers heb ik tot mijn beschikking. Voor het effectmeting van het onderzoek acht ik het weinig. Het format bestaat uit vijf open vragen waarin zij gericht antwoord kunnen geven. Het eerste tabel-vraag bevat de oefeningen die beoefend zijn in de training. Hierbij geeft de deelnemer aan hoe hij/zij de oefening heeft ervaren. Vraag 4 zijn schaalvragen waarin de deelnemers ook voor de optie neutraal kunnen kiezen. De antwoorden zijn grotendeels horizontaal verwerkt. Vraag 1 Is dit de allereerste keer dat je mindfulness oefeningen hebt beoefend? En wat vond je er van? lln 1: ja, wel leuk en rustgevend. lln 2: ja en is niet mijn ding lln 3: ja, vond het meestal leuk lln 4: ja, wel rustig lln 5: dit is de eerste keer en dat vond ik eigenlijk heel rustgevend lln 6: - Vraag 2 Oefening Prettig? Minder prettig? Korte ademhalingsmeditatie 5x 1x Waardoor? Prettig: je kwam tot rust omdat het fijn is op je ademhaling te concentreren veel gefocust het brengt mij tot rust zorgt voor rust Minder prettig: geen reden - mindfulness & ass - 24

25 De rozijnoefening 2x 4x Prettig: je voelde iets wat je nooit eerder voelde ik voelde mij er neutraal bij Minder prettig: wil wel iets kunnen eten was best apart. Beetje ongemakkelijk het voelde raar en awkward (Engels voor raar) te lang wachten voor eten De vijfminuten oefening 4x 2x Prettig: je komt tot rust omdat het kort maar krachtig is rustgevend het brengt mij tot rust Minder prettig: geen reden te snel De gedachtenmeditatie 4x 2x Prettig: je kwam tot rust zodat je beter rust krijgt in je hoofd het brengt mij tot rust word ik rustig van Minder prettig: geen reden ik ga dan heel negatief denken De loopmeditatie 1x 5x De bodyscan 5x 1x Prettig: leuke nieuwe ervaring Minder prettig: ik kreeg last van mijn voeten te langzaam ik loop heel snel ik vind sloom lopen vervelend ik stootte overal en nergens tegen aan Prettig: je komt tot rust je leert jezelf iets kennen ligt heel relaxt het brengt mij tot rust lekker tot rust komen, leuk voor het slapen Minder prettig: koppijn van op de grond liggen - mindfulness & ass - 25

26 Vraag 3 Is mindfulness een toepasbaar middel voor havo leerlingen van De Ambelt om meer rust te ervaren? Waarom wel of niet? Leg uit. lln 1: wel want in de havo krijg je veel stress door huiswerk lln 2: niet voor mij. Vind het niet fijn lln 3: als de leerlingen zelf de keuze mogen maken wel lln 4: ik denk het niet, dan mis je te veel. Met toestemming kan wel lln 5: - lln 6: - Vraag 4 A 6 lln 1 lln 2 5 lln 3 lln 4 lln 5 4 lln Na de mindfulness introductietraining ervaar ik lichamelijke rust (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) ik ben bewuster geworden van mijn lichamelijke sensaties (niets veranderd (1) meer bewust (5) Ik ben bewuster geworden van mijn gedachten (niets veranderd (1) meer bewust (5) Ik maak mij minder zorgen over dingen sinds de training over mindfulness ( (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) Ik pieker minder sinds de training van mindfulness (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) Ik val beter in slaap sinds de training van mindfulness (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) Ik beoefen mindfulness thuis (nauwelijks (1) continu (5) - mindfulness & ass - 26

27 Vraag 4 B 6 lln 1 lln 2 5 lln 3 lln 4 lln 5 4 lln Ik beoefen mindfulness oefeningen op school (niet (1) continu (5) Als ik gespannen Het lukt mij nu om Ik voel mij minder Ik heb het door ben weet ik nu prikkels beter te overprikkeld wanneer ik te druk welke oefening ik filteren door mijn dankzij de training ben met denken kan doen om te ontspannen (geen idee (1) ja, ik weet een oefening (5) aandacht ergens (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) (als zorgen anders op te leggen (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) maken, piekeren, etc.) (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) Sinds de mindfulness training heb ik meer inzicht gekregen in mijn gedachtestromen (niets veranderd (1) duidelijke verbetering (5) Sinds de mindfulness training lukt het mij beter om op mijn ademhaling te letten (niet (1) duidelijke verbetering (5) Sinds de mindfulness training lukt het mij beter om gedachten los te laten Vraag 5 De mindfulness introductietraining vond ik te lang (2x) / te kort (1x). Waardoor? Leg uit. lln 1: ik vond het wel leuk zolang het duurde, het mocht wel langer duren lln 2: die dingen doe ik zelfs sneller lln 3: vond het precies lang genoeg omdat we genoeg tijd hadden om alles te doen lln 4: het werd moeilijk om mijn focus er bij te houden lln 5: ik vond het niet te lang of te kort lln 6: - - mindfulness & ass - 27

28 Vraag 6 Als mindfulness aangeboden zou worden bij mij op school dan zou ik daar aan mee doen ja (3x) / nee (2x). Omcirkel en leg uit. lln 1: het is wel rustgevend lln 2: het werkt eerder stressend lln 3: omdat het best prettig is om rust te hebben op school lln 4: ik zou wel willen, maar het er simpelweg geen tijd voor lln 5: het voelt fijn en dan hoef ik geen schoolwerk te doen lln 6: - Vraag 7 Ik vind het belangrijk dat mindfulness aangeboden wordt op De Ambelt: ja (2x) / nee (2x): omdat, lln 1: meer kinderen het kunnen gebruiken lln 2: het werkt eerder stressend lln 3: het sommigen mensen kan helpen lln 4: aanbod is leuk, maar ben bang dat niemand het gaat doen dus het is onnodig lln 5: ik ben neutraal over dit onderwerp lln 6: - Evaluatiemeting mentor De evaluatiemeting voor mentoren heeft een week na de training plaatsgevonden. De mentor dient daarvoor eerst een observatie te constateren of er effecten zichtbaar zijn na de training mindfulness. Voor originele volledig ingevulde formulieren zie bijlage Vraag 1 lln J lln J.M lln M lln N lln S lln C 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 7 Bijlage 5.10 Evaluatieformulier Mentor - mindfulness & ass - 28

29 Vraag 2 Wat heb jij als mentor van de deelnemer(s), aan effecten gemerkt tijdens/sinds de mindfulness training bij de deelnemers? lln J: eerlijk gezegd heb ik er niet veel van gemerkt. Nu hebben ze ook veel vaklessen, dus misschien kom het daardoor. lln JM: niets, hij spreekt er niet over. lln M: niets, hij spreekt er niet over. lln N: niets, hij spreekt er niet over. lln S: eerlijk gezegd heb ik er niet veel van gemerkt. Nu hebben ze ook veel vaklessen, dus misschien kom het daardoor. lln C: Eigenlijk niks, ze vond het wel leuk Vraag 3 Wat schat jij in dat effecten zouden kunnen zijn voor de deelnemers aan de hand van de training? lln J: Wanneer dit vaker en langer zou zijn, zouden er denk ik meer effecten te meten zijn. Met name het stuk bewustwording. lln JM: Betere zelfkennis en meer innerlijke rust/vrede lln M: Betere zelfkennis en meer innerlijke rust/vrede lln N: Betere zelfkennis en meer innerlijke rust/vrede lln S: Wanneer dit vaker en langer zou zijn, zouden er denk ik meer effecten te meten zijn. Met name het stuk bewustwording. lln C: Ik weet het niet, want ik heb te weinig kennis over mindfulness Vraag 4 Denk jij dat mindfulness als stressreductie methode toepasbaar kan zijn voor deze doelgroep? Waardoor denk je dat? Mentor 1: Ja, voor sommigen wel. Ze zouden hier handvatten kunnen krijgen om met stress om te gaan. Mentor 2: Alleen als deze veelvuldig kan oefenen. Deze lln vinden het lastig om aan te voelen wanneer je een dergelijke methode in moet zetten. Mentor 3&4: Ja, omdat de leerlingen vaak een vol hoofd hebben en niet weten hoe te ontspannen op een goede manier Vraag 5 Een volledige mindfulness training bevat 8 tot 9 sessies van 1,5-2,5 uur per keer. De introductietraining bevat 4 sessies van 45 minuten. Denk jij dat de gemeten effecten representatief zijn? Mentor 1: Ik denk wel dat het representatief is, maar ik denk dat je nu nog weinig effect hebt kunnen constateren Mentor 2: nee, want ik kan dit niet inschatten. Mentor 3&4: Geen idee Grove impressie training flip over De leerlingen hebben op flip over een impressie geschreven over drie verschillende onderdelen: de trainer (hoe hebben ze haar ervaren?) mindfulness (wat is het eerste woord dat in ze opkomt?) setting (hoe hebben ze de omgeving ervaren waarin de training plaatsvond?) Trainer: Begripvol Rustig en vriendelijk Aardig Relaxed Zeer mooi stem Heel goed Mindfulness: Kalmerend Rustig Fijn Relaxt Rustgevend Beetje stressend Het is rustgevend - mindfulness & ass - 29

30 Setting: Wit lokaal = fijn en goed voor rust Lokaal te luid Les iets te lang De grond is oncomfortabel Alles goed behalve lawaai Veel buiten geluiden Fijne reserve matjes Volgende keer rustiger plekje. Niet vlak voor de pauze Conclusies De vraag vanuit de school luidt: is mindfulness training voor leerlingen met autisme van de Ambelt, VSO, geschikt om meer innerlijk rust te ervaren? Bovenstaande vraag heb ik onderzocht door middel van literatuur- en praktijkverkenning. Onder deze vraag zijn meerdere vragen opgesplitst in deelvragen en onderzoeksvragen. Tezamen met de antwoorden van de deel- en onderzoeksvragen wordt het antwoord gevormd dat in de conclusie beschreven staat. Het verkennend literatuuronderzoek beschrijft dat met het hanteren van een aantal aanpassingen, gericht op het ASS, het mogelijk is om mindfulness toe te passen bij jongeren met ASS. De aanpassingen kunnen zijn in de richting van het aanpassen van de spraak. Geen gebruik maken van figuurlijk taalgebruik en wel degelijk feitelijk blijven. De inhoud van oefeningen aanpassen is belangrijk omdat de reguliere oefeningen veel verbeelding gebruiken in de woorden en gedachten. Dit is niet toepasbaar voor mensen met ASS. Zolang je een gestructureerd programma hanteert kunnen mensen met ASS meekomen met mindfulness en de oefeningen thuis zelf verder toe-eigenen. Het verkennen praktijkonderzoek geeft een volgend antwoord op de vraag of mindfulness een geschikt middel is voor jongeren met ASS. In de praktijk ben ik op zoek gegaan naar antwoorden op de onderzoeksvraag wat is een goede invulling voor een mindfulness introductietraining voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? Welke suggesties geven experts op dit gebied? De deelvragen die daarbij verbonden zijn: Welke suggesties geven docenten? Welke ervaringen met mindfulness hebben leerlingen met autisme? En welke suggesties geven zij? Diverse respondenten hebben, een ieder met een eigen referentiekader en expertise in mindfulness, antwoorden gegeven op onderzoeksvragen. Zo zijn er ook respondenten bij die geen weet hebben van mindfulness en wel daarover hun mening geven. Alle respondenten hebben kennis over het autisme spectrum stoornis. In het verkennend onderzoek geven de experts aan dat mindfulness mogelijk is voor jongeren met ASS. Door verschillende aangepaste mindfulness oefeningen te gebruiken kunnen de jongeren zich wellicht prettiger voelen in de training. Want niet iedere oefening sluit aan. Door het gebruik maken van verschillende oefeningen kunnen de jongeren ontdekken welke oefening wel prettig is en welke minder prettig. De leerlingen die bevraagt zijn geven beiden aan dat zij de nodige ervaring hebben met mindfulness. Door hun ervaring geven zij aan dat mindfulness toepasbaar is voor de doelgroep van De Ambelt. Ook hierbij zijn aanpassingen voor de doelgroep van belang. De nulmeting van de leerlingen geeft weer dat het grootste gedeelte tamelijk lichamelijke rust ervaart overdag. De ontspanning die zij ervaren de dag van de afname was gemiddeld tot gespannen. Als de leerling spanning heeft ervaren dan vinden vier van de acht het moeilijk om snel weer ontspannen te zijn. Dat verklaart ook dat het grootste gedeelte veel spanning voelt. Piekeren voor het slapen of in slaap vallen is voor 5 van de 8 een probleem. Net als overdag piekeren, druk zijn in het hoofd. Zes van de acht deelnemers doet weinig tot nooit ontspanningsoefeningen. En als zij zich gespannen voelen dan zijn activiteiten als wandelen, muziek luisteren, slapen of afleiding zoeken. - mindfulness & ass - 30

31 Het grootste gedeelte van de deelnemers geeft aan wel te voelen wat er in het lichaam gebeurt bij spanningen. Daardoor heeft iedereen het door wanneer diegene druk is met piekeren, zorgen maken, plannen en oordelen. De mentoren hebben dezelfde vragen voorgelegd gekregen en over het algemeen komen de antwoorden overeen met wat de deelnemers in hebben gevuld. De metingen lijken gemoedelijk. Volgens de antwoorden van de mentoren over hun leerling hebben ze het over het algemeen weinig last van onrust. De deelnemers geven aan dat de ze de training als rustgevend hebben ervaren, leuk en voor één deelnemer was de gehele training niet prettig. Hij geeft meerdere keren aan dat de oefeningen als stressend waren, weinig ontspanning en niet zijn ding is. De oefeningen die tijdens de training voorkwamen zijn verschillend ervaren. De deelnemers konden aangeven of ze de oefening als prettig of onprettig hebben ervaren en wat daarvan de reden is. De korte ademhalingsmeditatie is door 5 deelnemers als prettig ervaren en ze benadrukken het door aan te geven dat het voornamelijk rust brengt in het hoofd. De rozijnoefening was een vreemde ervaring voor de meeste deelnemers. Wellicht kan dit iets te maken hebben met focus en een gewoonte totaal op een andere wijze beleven. Dit kan als lastig ervaren worden voor jongeren met ASS, omdat het een verschuiving brengt in wat eerder als normaal beschouwt werd en nu niet. De vijfminutenoefening deed het ook goed bij de deelnemers. Het werd als kort en krachtig ervaren. De oefening biedt rust en voor één ging de oefening te snel. Dit kan met het verwerken van de oefening te maken hebben. Wellicht heeft deze deelnemer meer tijd nodig om de oefening te begrijpen en tegelijkertijd de oefening te beoefen waarbij hij zijn lichaam, hoofd en focus nodig heeft. De oefening die het minst aantrekkelijk was, is de loopmeditatie. De deelnemers hadden bijna allen er moeite mee. Verschillende redenen kwamen naar boven als te snel lopen, te langzaam lopen, moeite met de weg vinden en last krijgen van lichamelijke sensaties. De overige oefeningen als de bodyscan en de gedachtenmeditatie werden wederom als prettig ervaren, over het algemeen genomen. Is mindfulness toepasbaar voor de doelgroep? De deelnemers hebben geantwoord met dat als de leerlingen zelf een keuze mogen maken dat het dan wel een middel kan zijn om meer rust te ervaren. Twee deelnemers zagen het niet zitten omdat je dan te veel lesstof kunt missen. En één deelnemer vond de gehele training niet prettig en zal dit ook niet aanraden voor anderen. Wat de deelnemers hebben aangegeven in de evaluatie is onder meer dat het grootste gedeelte meer lichamelijke rust heeft ervaren na de training mindfulness. Ook is de bewustwording bij twee deelnemers vergroot en bij twee deelnemers is er niets veranderd. Er is ook niets veranderd bij minstens drie deelnemers in de categorie minder zorgen maken en beter in slaap vallen. Geen van de deelnemers beoefent mindfulness thuis sinds de training. Net zo min als op school. Vier van de zes deelnemers weet nu welke oefening hij kan doen sinds de mindfulness training als diegene zich gespannen voelt. Toch geeft het grootste gedeelte aan weinig tot geen verandering te ervaren sinds de mindfulness training in de categorie meer inzicht hebben, bewustwording, het letten op ademhaling, of het loslaten van gedachten. De volledige training van viermaal was voor de helft van de deelnemers precies voldoende. Niet te lang en niet te kort. En als mindfulness aangeboden zou worden op school dan zou het overgrote deel daar weer aan mee doen. De effecten dat zij aangeven komen neer op rust en rustgevende werking van mindfulness op de doelgroep. Meer kinderen kunnen de training gebruiken, volgens twee deelnemers van de training. De mentoren hebben conclusies getrokken uit de observaties die zij hebben verricht ten opzichte van hun leerlingen, de deelnemers van de training. Uit alle constateringen blijkt er geen verandering te hebben plaatsgevonden of de verandering/het effect is niet opgemerkt. De mentoren schatten in dat betere zelfkennis en meer innerlijke rust/vrede effecten zouden kunnen zijn van de training. En hoe vaker en langer de training zou zijn, hoe meer effecten er gemeten kunnen worden. Als stressreductie methode voor De Ambelt achten de mentoren mindfulness toepasbaar mits het veelvuldig beoefent wordt. - mindfulness & ass - 31

32 Of dat de metingen representatief zijn voor dit onderzoek is niet met zekerheid te zeggen. De mentoren denken dat de introductietraining te weinig effectmeting kan verrichten. De behaalde resultaten acht ik niet voldoende voor het onderzoek. De training wilde ik laten plaatsvinden met minstens tien havo deelnemers. In eerste instantie is dit gelukt, maar na uitval van vier deelnemers na de eerste sessie, heb ik te weinig deelnemers over voor een representatief evaluatie en effectmeting. Een volgende keer zou ik meer dan twaalf deelnemers selecteren op IQ, motivatie, expressie, sekse (ik denk dat sekse een rol speelt in het verwoorden van gevoelens en gedachten. Ik schat in dat meiden daar sterker in zijn dan jongens), leeftijd en de toewijding naar de training. De resultaten die zijn behaalt had ik ook zodanig verwacht. De deelnemers hebben allen geen ervaring met mindfulness vooraf aan de training. Mindfulness is een methode dat op hoog frequente basis getraind moet worden. Het is een training van jezelf. Het eigen maken van mindful leven vergt weken, maanden soms jaren. Het is niet haalbaar om de effecten van de training te ervaren na een éénmalige beoefening. Desondanks werden de oefeningen als rustgevend ervaren door de deelnemers. Dit konden de deelnemers ook terug geven tijdens de training, na iedere oefening. Dat mindfulness niet voor iedereen geldt als een toepasbaar middel, is logisch. Mindfulness is een methode dat je aan moet spreken en wil accepteren als levenswijze. De verbeteringen die ik aan het product wil toepassen is de duur van de training. De oefeningen acht ik voldoende en goed. Dit geven de deelnemers ook terug. De duur per sessie had langer gemogen om de oefeningen beter te beoefenen. Want mocht er tijd te kort zijn (wat geregeld gebeurde) dan is het effect van rust en ruimte direct verloren gegaan in het haasten tegen de klok. De training zelf dient ook in een rustige omgeving plaats te vinden. Het tijdstip dat de training plaatsvond was gedurende een pauze van leerlingen. Dit gaf veel onrust en afleiding voor de deelnemers, desalniettemin was het direct een oefening om ondanks de geluiden van buitenaf je te richten op bijvoorbeeld de ademhaling. Als pilot was viermaal een sessie voldoende om kennis te maken met mindfulness. Als volwaardige training is viermaal te kort. Het product, de handleiding, werkte naar succes. De handleiding vond ik duidelijk en precies voldoende uitgeschreven. De tijdsindicatie was meer naar eigen inzicht toe te passen. Sommige oefeningen verliepen vlotter dan andere. En andere nabesprekingen duurde langer dan andere. De handleiding bood ruimte voor eigen improvisatie. De tips die ik gebruikers van het product mee wil geven is dat zij in allereerste plaats zelf ervaring hebben met mindfulness en het lesgeven in mindfulness. De doelgroep vergt aandacht en zorg tijdens de oefeningen. Niet iedere deelnemer is toegankelijk of verbaal tijdens de nabesprekingen of tijdens de oefeningen. De gebruik dient hiermee om te kunnen gaan. In het adviesrapport ( 8 ) schrijf ik de effecten van mindfulness bij jongeren met autisme, zoals ervaren tijdens de training. Het advies rapport impliceert of mindfulness een toegevoegde waarde is voor De Ambelt om zich er verder in te ontwikkelen en het als een methode te gebruiken voor de school. 8 Bijlage 5.12 Adviesrapport - mindfulness & ass - 32

33 Literatuurlijst Boeken Baltussen, M., & Clijsen, A., & Leenders, Y., e.a. (2003) Leerlingen met autisme in de klas. Meppel: Drukkerij Giethoorn ten Brink Bruin, C. de. (2005) Geef me de vijf. Doetichem: Graviant educatieve uitgave Catry, P & Decuypere, J. (2010). Mindfulness voor kinderen. Gids voor onderwijs, hulpverlening en ouders. Leuven/Den Haag: Acco Donk, C. van der & Lanen, B. van (2012). Praktijkonderzoek in de school. Bussum: Coutinho Dewulf, D. (2010). Mindfulness. Werkboek. Krachtig in het hier en nu. Utrecht/Antwerpen: Kosmos Uitgevers Kraijer, D.W. (2007) Handboek autismespectrumstoornissen en verstandelijke beperking. Steenwijk: Grafisch Productiebedrijf Gorter 4 LITERATUURLIJST Lieshout, T., van. (2009) Pedagogische adviezen voor speciale kinderen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum Migchelbrink, F. (2008). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Amsterdam: SWP Rigter, J. (2010) Ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeugdigen. Bussum: Uitgeverij Coutinho Spek, A. (2013). Mindfulness bij volwassenen met autisme. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers Williams, C. & Wright, B. (2006). Hulpgids Autisme. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds Websites mindfulness & ass - 33

34 Bijlage 5.0 Opdrachtformulier Gegevens student Gegevens opdrachtgever Naam: Yvonne Teune Naam: Ilse Wiersma Studentnummer: School: De Ambelt Adres: Stadsweg 4 Adres: Hengeveldlaan 6 Postcode / plaats: 8084 PJ t Harde Postcode / plaats: Zwolle Telefoonnummer: Telefoonnummer: yvonne.teune@student.hu.nl / y.teune@ambelt.nl i.wiersma@ambelt.nl Het onderwerp van de opdracht dat de student in de komende tijd gaat verkennen is: Mindfulness-lessen ontwikkelen voor havo leerlingen 3 e t/m 5 e schooljaar, met autismespectrumstoornis in het speciaal onderwijs. En op basis daarvan een advies uitbrengen naar de school waarin de effecten aantonen of mindfulness een toepasbaar methode is voor spanningen stressreductie. Het doel dat de school heeft met de opdracht en/of het probleem dat opgelost moet worden is: Het middel mindfulness toepassen in een pilot voor enkele leerlingen met ASS die onrust ervaren. Het doel is uittesten of mindfulness lessen een positieve uitwerking hebben op leerlingen met ASS. 5 BIJAGEN De school wil graag dat de student onderzoekt of het volgende product geschikt is om het gestelde doel te bereiken of het probleem op te lossen: Is mindfulness training voor leerlingen met autisme van de Ambelt, VSO, geschikt om meer innerlijk rust te ervaren? Van de student wordt verwacht met de volgende personen op school samen te werken: Leerlingen van havo 3-5 Docenten van havo leerlingen Expert op het gebied van autisme en mindfulness Erkende mindfulnesstrainer Literatuur (o.a.): o Dock, C. van der & Lanen, B. van (2012). Praktijkonderzoek in de school. Bussum: Coutinho o Migchelbrink, F. (2008). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Amsterdam: SWP o Catry, P & Decuypere, J. (2010). Mindfulness voor kinderen. Gids voor onderwijs, hulpverlening en ouders. Leuven/Den Haag: Acco o o Spek, A. (2013). Mindfulness bij volwassenen met autisme. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers Blackmore, S. (2009) Het mysterie van het bewustzijn. Amsterdam: BV Uitgeverij De Arbeiderspers De student wil na afronding van beroepsproduct 2 de volgende leervragen beantwoord hebben: Ik wil ontdekken of een mindfulness training een positieve bijdrage levert voor jonge leerlingen met ASS en welk effect het op mij heeft als docent omgangskunde; Ik wil leren om systematisch te werken aan het verkrijgen van een antwoord op een probleem en welk effect het op mij heeft om systematisch te werk te gaan. Datum afronding verkenning: september 2014 Naam opdrachtgever: Ilse Wiersma Handtekening: Naam student: Yvonne Teune Handtekening: - mindfulness & ass - 34

35 Bijlage 5.1 Contractformulier Gegevens student Gegevens opdrachtgever Naam: Yvonne Teune Naam: Ilse Wiersma Studentnummer: School: De Ambelt Adres: Stadsweg 4 Adres: Hengeveldlaan 6 Postcode en plaats: 8084 PJ t Harde Postcode en plaats: Zwolle Telefoonnummer: Telefoonnummer: yvonne.teune@student.hu.nl / y.teune@ambelt.nl i.wiersma@ambelt.nl De opdrachtgever en student hebben samen onderstaande punten afgesproken. De student levert aan het einde van beroepsproduct 3 het volgende product: Een introductie handleiding geschreven voor docenten waarin mindfulness en mindfulness oefeningen uitgewerkt zijn. En een adviesrapport voor de Ambelt havo afdeling. Waaraan de volgende eisen worden gesteld (uitvoerig beschrijven): geschikt voor de doelgroepen te weten jongeren met een IQ boven de 107 (havo/vwo niveau) en een ASS stoornis zo geschreven dat hij direct binnen de onderwijssituatie is toe te passen geeft in het adviesrapport duidelijk aan wat de voorwaarden zijn om te kunnen deelnemen Van de student wordt verwacht met de volgende personen binnen school samen te werken: Betrokken mentoren van de leerlingen / deelnemers Ilse Wiersma, opdrachtgever Het product moet gepresenteerd zijn op de volgende datum: Donderdag 15 januari 2015 om 15:00u In tweevoud opgemaakt te (plaats) : op (datum): Datum en plaats: Naam opdrachtgever: Ilse Wiersma Handtekening: Naam student: Yvonne Teune Handtekening: - mindfulness & ass - 35

36 Bijlage 5.2 trainer Opzetformat bevraging expert hogeschool docent en mindfulness - mindfulness & ass - 36

37 Bijlage 5.3 Uitwerking bevragingen Bevraging Docent Omgangskunde aan de HU, Instituut Archimedes. Datum: 11 september 2014 Duur: 43 minuten opname H: Vertel even, waarvoor je mij wil interviewen? Y: Voor mijn beroepsproduct drie heb ik mij gericht op mindfulness en autisme. En nu ga ik op mijn huidige school een introductietraining geven, samen met een mindfulness trainer, zodat ik uiteindelijk een adviesrapport kan uitbrengen of mindfulness bruikbaar is of juist helemaal niet voor havo leerlingen van de Ambelt, VSO. En daarvoor wil ik wat interviews doen, en onder andere met jou wat ik heel leuk vind, omdat je nu ook mindfulness trainer bent. Heb je al eigenlijk een training gegeven? H: Ja, ik moest juist zo vreselijk lachen om die trainers opleiding die ik gedaan heb, daar kan iedereen zich voor inschrijven. En om een diploma te krijgen hoef je geen eigen training te geven of zelfs niet met een training meegekeken te hebben. Of een stage gelopen te hebben. En ik vind dat erg komisch en ergens ook wel een beetje gevaarlijk want ik weet iets van gespreksvaardigheden en hoe mensen in elkaar zitten, dus ik durf zoiets wel aan, maar iemand die daar nog nooit van gehoord heeft en zo van een kappersvakschool komt of die opgeleid is tot dierenarts of zo die kan dat ook doen en die mag dat dan ook doen. Y: De training geven? H: Ja, joh. En ik ben een docent en hoe zit dat dan met de pedagogisch en didactische vaardigheden? Met name de pedagogische! Y: Is dat in elke opleiding zo? H: Nee, niet bij elke mindfulness opleiding zo. Dus ik weet er een hoop van door de cursus, maar de vaardigheden heb ik niet geleerd in de cursus. En de vaardigheden heb ik later bij de cursus van Edel Maex life gezien. Ervaren. Dus zonder dat zou ik mij geen complete trainer durven voelen. Maar goed. Jij gaat dit gesprek opnemen en mijn input gebruiken? Y: Ja, het doel komt er op neer wat een goede invulling kan zijn voor een mindfulness training voor havo leerlingen met autisme. H: Cognitief niveau is wel belangrijk. En wat een goede introductie is Y: Ja, want de introductie is specifiek voor jongeren die ik en de mentoren gaan selecteren op onrust klachten en spanningsklachten. Er is ook heel veel depressie, maar daarin ga ik mij niet in mengen. Het is puur de innerlijke onrust. En daarbij kom ik ook op mijn eerste vraag: wat versta jij onder innerlijke onrust? H: Nou, ik ben er wel ervaringsdeskundige in ik heb heel veel innerlijke onrust, en daar ben ik niet uniek in. En wat ik daaronder versta is het complex van gedachten, gevoelens en lichamelijke gewaarwordingen waardoor je een soort beklemming of beweging voelt waardoor je moeite hebt met focussen en moeite hebt met leren. Of een keuze maken, lekker slapen wordt ook belemmert als je onrust voelt. De drie vormen een barrière om voluit te kunnen concentreren en gaan voor iets, plezier hebben, nou ja: leven! Y: Innerlijke rust is dan alles tegenovergestelde. H: In principe wel en dan ga ik nu naar de mindfulness toe. Innerlijke rust betekend niet dat je die gewaarwordingen, gedachtes en gevoelens niet meer hebt, want die heb je. Het hoort bij je persoon, hoe je op dat moment bent. En wat mindfulness zorgt dat niet zo zeer voor innerlijke rust, amar voor een stukje afstand, dat je gaat waarnemen He, wat voel ik nu eigenlijk, wat denk ik nu eigenlijk? Bij de gewaarwordingen denk ik aan klapperende tanden of zwetende handen en dat die drie aspecten als het ware opmerkt en zegt He, ik heb dat! Dat je kiest. Want onrust vind ik dat je er in meegesleept word en je kunt het ook helemaal negeren en wegdrukken. Dat is de andere kant en volgens mij wordt die onrust dan alleen maar groter, want je duwt het ondergronds en dan duwt die aan de andere kant weer net zo hard terug. Dus dan is de mindfulness de rust dat je opmerkt en dat je in balans bent tussen de twee klippen Ik merk het op, ik ga er niet in mee en ik druk het ook niet weg. Maar het is zoals het is en het komt en het gaat. En het bepaalt niet mijn handelen. Of mijn voelen. Y: Dus als je je verdrietig voelt dan blijf je verdrietig alleen je bent je er bewust van. H: Ja, en er zit ook iets in van het is oké! Want ik ben nu verdrietig en dat is zo. En dat voelt misschien niet altijd even leuk, maar ik denk dat als je er aandacht aan geeft zonder helemaal - mindfulness & ass - 37

38 in je verdriet op te gaan en kunt opmerken dat in verdriet ook een goed gevoel is. Als jouw iets overkomt en je bent niet verdrietig dan ga je dat gek vinden van jezelf. Y: Het klinkt als een volwassen besluit om het zo op te merken. Laat ik het zo zeggen: ik denk dat het voor jongeren best lastig kan zijn om inderdaad stil te staan en jezelf te observeren en daarin een keuze te maken. Of hoe zie jij dat? H: Ik denk dat in die zin dat leeftijd er niet toe doet. Iedereen kan het leren. Er zat bij mij in de groep een juffrouw van de kleuterschool en zij deed dat met kleuters. En die vonden dat geweldig! Dus dan denk ik dat als je het met havo leerlingen wil doen die autistisch zijn dan moet je gewoon goed kijken wat voor hen mindfulness inhoud en wat hun niveau is. Y: Ben je er ervaren mee? Met mensen met autisme? H: Niet als student of leerling, nee. Ik ken natuurlijk wel mensen met bijvoorbeeld Asperger in mijn omgeving. Y: Want het autisme kenmerkt zich best wel door zwart-wit denken, taal letterlijk nemen, woordgrappen lastig vinden, humor lastig vinden. In ieder geval: taal komt letterlijk binnen zoals het gegeven wordt. H: Ja, dan zal je je taalgebruik aan moeten passen aan de leerlingen. Ja, het kan met leerlingen met autisme ook. Y: Dat word ook zeker aangeraden door mindfulness trainers die werken met mensen met autisme, om je spraak aan te passen. Dit is ook wetenschappelijk onderzocht onder andere door Annelies Spek. Zij heeft het onderzocht met volwassenen. Met kinderen wordt er nu ook onderzoek gedaan, maar daar zijn nog geen resultaten van, meende ik. Ik ben wel benieuwd wat de leerlingen vinden van zo n introductiecursus. H: Ik denk dat het heel belangrijk is dat je een doel hebt. En dat is een beetje tegenstrijdig met mindfulness, want daar heb je eigenlijk geen doel dan stil te staan en te observeren. Maar wat voor een doel heb jij met de leerlingen? Wat wil je bereiken? Y: Wat ik met ze wil bereiken is dat voordat ze mee gaan doen krijgen ze een nulmeting en in die nulmeting gaan zij aangeven in welke mate zij spanningen ervaren, onrust, waar dat zich afspeelt. Ik maak een soort profiel per leerlingen. Er aan ongeveer tien leerlingen mee doen. En dan na vier keer een training van anderhalf uur krijgen zij achteraf weer een meting in hoeverre zij rust hebben ervaren tijdens en of ze die rust of de oefeningen kunnen meenemen naar hun eigen klaslokaal of op de fiets. En dat wordt gemeten hoe de leerlingen effectief rust kunnen ervaren in hun hoofd in hun lijf. Denk jij dat mindfulness daarbij kan helpen in het onderwijs? H: Ik denk dat wel. Het is een rare tegenstrijdigheid in het doel, want het is een meditatieve staat van zijn en je hebt dan de formele meditatie dat je echt gaat zitten en mindfulness beoefent, maar in feite ben je de hele dag op die manier aanwezig, dat lukt natuurlijk niet. Maar het heeft geen andere bedoeling dan stil te staan en te observeren en dat strijd met rustig worden. Kijk, dat het t effect is dat hebben onderzoeken wel bewezen, met die onderzoeken van Jon Kabbat-Zinn in Amerika met oude mensen die eigenlijk uitbehandeld zijn en weet ik veel wat. En het werkt! Het brengt een verandering in de hersenen teweeg. Alleen je kunt niet zeggen dat je mindfulness doet met dit en dit doel, want dan ben je niet meer stil aan het staan, maar je bent al onderweg. Je gaat ergens naar toe. Als je een doel hebt ben je altijd onderweg. En een doel is altijd er nog niet zijn. Terwijl mindfulness is: je bent er! Het is hier en nu. Het is helemaal volmaakt en compleet en jij ook. Dus die tegenstrijdigheid, daar krijg je mee te maken. Y: En wat raadt jij mij aan? H: Ja, ik zit nu ook te denken van hoe los je dat nu op? En ik denk stiekem van Jij mag dat doel wel hebben, maar laat de leerlingen dat doel niet hebben! Want je doet de nulmeting en dat je heel zorgvuldig open vragen moet stellen en misschien ook wel gesloten vragen, maar geen suggestieve vragen. Want dan kunnen ze dat meenemen en gaan ze sociaal wenselijke antwoorden geven. Dan zou je eerder kunnen vragen van: wanneer ben je mindful geweest deze week en dat je ze eerder een uitleg hebt gegeven over wat mindful zijn inhoud. Y: En mindful kan ik ook omschrijven als aandachtig? H: In hun woorden aandacht. En het is open, milde aandacht. Als zij geen doel hebben dan gaan zij ook niet hun best doen, want als jij je best gaat doen dan ben je er nog niet. Terwijl mindfulness is: ik ben er. Ik hoef helemaal niets meer. En ik weet niet hoe jij ze mindful wil laten zijn. Hoe ga jij dat doen? Ga je dat met meditaties doen? Y: Ja, ik denk het wel. Over de invulling van de training.. ik heb een aantal oefeningen en die zijn compleet uitgeschreven speciaal gericht op het autisme, dus heel concreet, heel gericht en - mindfulness & ass - 38

39 letterlijk. Wat denk jij dat mooie oefeningen kunnen zijn voor leerlingen met autisme in vier keer training? Wat sowieso voor moet komen? H: Ik zou in ieder geval een variant op de rozijn oefening bedenken. Want in het hier en nu je volle aandacht geven aan iets kan dat kan met je gedachten maar ook met alle zintuigen, dus ik zou al die zintuigen gebruiken. Iets laten zien, iets laten horen, iets laten proeven. Y: Waarom niet met een rozijn? H: Dat weet ik niet Kijk, de rozijn is natuurlijk zo bekent dat zelfs cabaretiers er grappen over maken in hun show. Ach misschien ook wel de rozijn, maar kies iets wat bij je leerlingen past! Kijk en de rozijn is natuurlijk een onverwachte. Het heeft uiteindelijk met veiligheid en vertrouwen te maken. Je kunt ze ook iets met ogen dicht laten proeven. Wat proef je nu? En als je het denken, voelen en gewaarworden afloopt dan heb je die aspecten al. En ik weet niet hoe lang de spanningsboog is van die leerlingen. Want de volwassenen beginnen met 15 minuten en in de cursus ga je gelijk in het begin drie kwartier stil zitten. Dat moet je van de leerlingen niet willen. Dat redden volwassen mensen al niet eens die stijf stonden van de stress. Die hebben er al moeite mee om drie kwartier een body scan te doen. Y: en nu is het dat ik al wel iets van mindfulness weet, ik lees er al een tijdje over. En ik beoefen het ook al. Ik heb natuurlijk de minor mindfulness gedaan, maar een training geven is toch wat anders. Sterker nog ik heb al een paar keer gehoord dat het niet verstandig is om een training te geven omdat ik nog niet goed zou kunnen weten, stel ik krijg input vanuit de leerlingen of er gebeurt iets onverwachts, dat ik dan niet goed zou kunnen weten wat ik dan moet doen. Omdat je een erkende mindfulness trainer weet toch wel wat meer van de oefeningen, de effecten. Hoe denk jij daar over? H: Ik heb jou gezien in de cursus Jezelf ontwikkelen als trainer en ik denk dat jij heel goed bent in het creëren van veiligheid, je tempo is ook heel rustig. En ik denk dat het voor leerlingen met autisme snel blokkeren voor alles wat binnenkomt, denk ik dat jij je daar wel goed bij aan kan sluiten. Ik hoor je ook zeggen dat er iemand met je mee gaat kijken en denken. Je bent ook laatste jaar omgangskunde docent! Dus je hebt zowel verstand van pedagogiek, didactiek en omgangskunde ook. Wat kan er gebeuren wat jij niet zou kunnen hanteren? Y: Ja, dat weet ik niet. H: Stel dat je er aan begint, wat is het ergste wat jou kan overkomen? Y: Ik weet niet wat het ergste is. Maar het advies ligt er wel om een erkend mindfulness trainer in te huren daarvoor. H: tja, wat moet ik daar nu op zeggen (lachen) Y: Je hebt al samengevat in wie ik zou kunnen zijn met de training. H: Wie je zou kunnen zijn? Laat ik het zo zeggen. Ik zie het jou wel doen. Ik weet niet wat er allemaal in die minor voorbij is gekomen, maar dan denk ik in ieder geval de basis van mindfulness plus dat je docent bent plus dat je omgangskundige bent. Ja. Maar die adviseur heeft waarschijnlijk goede redenen gehad om dit advies te geven. Y: Het was niet specifiek gericht naar mij. H: Nee, oké. Weet je wat de achterliggende gedachten waren? Y: Ja, omdat het toch wel belangrijk is voor dat wat er kan gebeuren dat het op een juiste manier wordt opgevangen en aangestuurd wordt. H: Maar het had niks met jou te maken. Y: Klopt. H: Dan begrijp ik het advies niet. Y: In literatuur komt ook dit advies naar voren. En mijn vraag is of ik de training mag en alleen kan doen. In hoeverre is het dan gewaarborgd van wat ik doe? H: Maar je doet het toch niet alleen? Want je hebt toch iemand met wie je voor bespreekt en overlegt en naderhand het bespreekt? Y: Ja, en zij is geen mindfulness trainer maar wel mijn opdracht gever. En nu wil ik met een erkende mindfulness trainer de training vormgeven en dan het liefst dat diegene de training gaat geven. Dan is het waarschijnlijk gewaarborgd en ik kan meteen observeren. H: Ik merk dat ik het heel moeilijk vind om hier iets over te zeggen, want wat kan er nu mis gaan als je aan een kind vraagt om eens stil te zitten en observeer eens je gedachten, je gevoelens en je gewaarwordingen? Dan kan iemand verdrietig of boos worden, maar daar kan een docent mee omgaan. En als je dat goed inleid, dan zie ik hier geen risico niet in. En als ik zeg dat je dit gewoon kunt gaan doen dan neem ik de verantwoordelijkheid, daar voel ik mij niet helemaal veilig en vertrouwd bij. Ik weet het eigenlijk niet. Vanwege de autistische kinderen. Kijk als de negen kinderen niet zo empatisch zijn en ze gaan wachten tot het huilen van degene over is. En als de sfeer in de groep goed is dan hebben ze dat geduld. - mindfulness & ass - 39

40 Y: Ik wil jou wat vragen over de randvoorwaarden voor het geven van zo n training. Wat is nu echt heel belangrijk om bij de training te hebben? H: Kan niks bedenken? De voorwaarden voor mindfulness is dat je een houding aanneemt die voor jou comfortabel is. Dus als je een leerling hebt die moeite heeft met zitten of liggen dan moet die de vrijheid hebben om anders te gaan zitten, liggen of staan en eigen keuze daarin te maken. Ik heb gemerkt dat er studenten zijn die zo n belletje fantastisch vinden en anderen vinden het super irritant. Dus in principe heb je niks nodig. Er is geen moeten. Alleen: op deze manier is het voor mij comfortabel. I kzou wel een rustige ruimte nemen, waar niet iemand zo maar binnen kan komen. Dus je kunt een blaadje ophangen op de deur met niet storen. En de ruimte moet niet te koud, niet te warm, niet te donker, niet te licht zijn. Maar dat kun je sturen. En jij hebt je instructies. En ze vinden het vast leuk om te mogen kiezen tussen op een stoel zitten, kussen, ogen open, ogen dicht. Je kan elk moment van de dag mindful zijn. Y: Een uur of anderhalf is genoeg? H: Jazeker! Want in een uur kun je al een heleboel doen. En ik zou afwisselen. En ook de duur van de meditatie. Laat ze er maar aan wennen. Ze kunnen lopen, zitten, liggen. Y: Je bent zelf docent en je bent veel bezig met mindfulness. Denk jij dat het onderwijs een draagvlak kan zijn voor mindfulness en specifiek in het speciaal onderwijs? H: Ik denk dat als iedere docent mindful aanwezig zou zijn in de klas dan zouden de leerlingen dat vanzelf overnemen. Want leren door imiteren gebeurt natuurlijk heel veel. Er wordt van sommige kanten gelachen want het is heel zweverig en je kan het niet tellen en niet meten, wat overigens niet waar is want er zijn onderzoeken die wetenschappelijk aangetoond hebben dat mindfulness werkt. En van meditatie is sowieso aangetoond dat het een verandering in de hersenen teweeg brengt. Maar ik denk dat een heleboel mensen het ook eng vinden en dat daar de grootste weerstand in zit. Denk dat als je mindful aanwezig bent dat het heel veel goed kan doen in het onderwijs. Als je zelf mindful aanwezig bent betekent het dat je zelf aan het stuur staat van wat je doet en dat zien jouw studenten en leerlingen ook en je kunt het ze ook leren. Door er gewoon te zijn kun je ze op een gegeven moment het ze zelf ook leren. En als je het hebt over innerlijke onrust en zelf aan het stuur staat dat wens je iedereen toe. Dus als het aan mij ligt gaat het op alle niveaus van het onderwijs gebruikt worden. Maar ja zodra het een moeten is en iemand een zendingsdrang heeft dan gaan de hakken in het zand. Ik ben zelf een keer een cursus begonnen met een kwartier meditatie. En er waren een paar in de weerstand en er waren er een paar die vonden het fantastisch. Ik heb het ook niet nabesproken. En in de workshops daarna is de meditatie herhaaldelijk terug gekomen. En het enige wat ik gedaan heb is een bandje afgedraaid met een meditatie er op. Een volgende bijeenkomst vroegen ze waarom ik dat had gedaan, nou gewoon daar en daarom. Ik vind het zelf waardevol en ik wilde het met jullie delen. Klaar. Dan mag ik een beetje zendeling was. En het gekke was dat hoe vaak het aan bod kwam en medestudenten deden de meditatie dus het kwam niet meer van de juf, stonden ze er open voor, werd het gewoner en ging de weerstand weg. Y: Mooi! H: Ja, heel mooi! En ik heb er niets voor hoeven doen. Wel mindful met de weerstand omgaan. En ze zeggen wel eens, daar waar van binnen een storm woedt vinden dat niet fijn in een keer een kwartier zitten niet fijn. En ik zag meteen waar de onrust toesloeg, maar dat is ook weer leerzame ervaring voor jou als docent, want dan kun de leerling helpen z n innerlijke rust weer terug te vinden. Y: Mooie ervaring. H: Hele mooie ervaring. Ik dacht, kan mij het schelen ik ga het gewoon proberen. Y: Ik had een tijdje met mijn leerlingen afgesproken dat we de dag begonnen met een weerbericht. Een weerbericht met hoe je je voelt. Dus als je bozig was dan kon het wel eens bewolkt zijn of gaan onweren. Noem maar op. Dat is ook natuurlijk veel verbeelding en dat was wel wat lastig. Maar gedurende het oefenen werd het steeds helderder en werd het vanzelf aangegeven. H: Met je autistische leerlingen? Wat leuk! Y: Ja! Heel leuk! En dan schreef ik soms op wat iemand had gezegd en dan deed ik aan het einde van de dag weer een weerbericht en kon ik zien of er verbetering kwam bij de leerling of dat het hetzelfde bleef gedurende de dag. Een mindful moment om stil te staan bij hoe je je voelt. H: Het zijn natuurlijk allemaal leerlingen met een redelijk cognitief niveau dus je kunt ze via de cognitie wel dingen leren. Y: Ja, alleen het voelen kan alleen erg lastig zijn. - mindfulness & ass - 40

41 H: Tja, daar weet ik niet zo veel van autisme af, maar wat ik meen te weten is dat empathie, dus voelen hoe het voor een ander kan zijn, lastig is, maar zelf voelen ze natuurlijk net zoals ieder anders. Want ze voelen. De mensen voelen. Y: Heb jij nog iets aanvullends, iets aanvullends of een opmerking? H: Ik zit te denken dat vier keer een uur best goed is. Y: Want? H: Ik denk dat je binnen dat uur al goed moet kijken wat je gaat doen, wat biedt je aan en in welke volgorde. Y: Zou het niet korter of langer moeten zijn? Qua aantal momenten en misschien niet qua aantal uren? H: Geen idee. Dat weet je pas als je het gedaan hebt en als je geëvalueerd hebt. Maar dat is onderzoek doen en dat is ook erachter komen. Kijk als het allemaal perfect is dan krijg je ook geen feedback van wat anders kon en dan is het heel lastig om op te sporen. Vier keer lijkt mij een mooi aantal en een uur, gelet op de leeftijd, ook goed. En inderdaad de vragen bij de nulmeting zijn natuurlijk heel belangrijk! Hoe je die formuleert. Dat je ze zo opstelt dat de leerlingen met hun eigen antwoorden komen en niet de gewenste. Ik zou degene die je hebben geadviseerd om de training niet zelf te geven, om die door te vragen en te vragen waar de beren op de weg zitten. Waar heeft het mee te maken dat ik de training niet zelf kan geven? En als je voor 30 EC s mindfulness geleerd hebt en je hebt voor 210 uren docent omgangskunde geleerd Nog meer? Y: Nee. Bedankt!! Ik vond het een fijn gesprek en ik kan veel met jouw input. H: Ach, Yvon je bent een hele eigen stijl van trainer heb ik gezien bij jou, daar is een markt voor, laat ik het zo maar zeggen. Want je hebt zo n rust en zelfvertrouwen. In ieder geval aan de buitenkant, aan de binnenkant kan ik niet kijken. En je hebt een welkom gevoel naar de groep toe, wat er is is er. En dat heb je al. Mooi! Iedere leerlingen mag zeggen wat diegene wil. Y: Ik heb er zin in. Bedankt, harstikke leuk. Conclusie Voor een mindfulness training is het enigszins belangrijk dat de leerlingen een bepaalde cognitie hebben om de inhoud te kunnen vertalen naar de praktijk. Ook moet het inhoudelijk aangepast zijn aan het autisme, zodat het geen bloemetjestaal is maar feitelijk weergegeven wordt met aandacht voor het denkvermogen van een leerling. Dus een goede introductie en instructie is belangrijk. Innerlijke rust betekent niet dat je je gedachten, gevoelens en gewaarwordingen niet meer voelt, maar dat je je bewust bent dat het er is op dat moment. Er geen oordeel aan vellen. Het niet weg drukken, maar het er gewoon laten zijn. Door acceptatie komt er rust en balans. Met aandacht voor de spanningsboog is het belangrijk om verschillende oefeningen wel te doen en anderen over te slaan. De oefening de rozijn kan prima gedaan worden om alle zintuigen te prikkelen en te activeren. Een uur training is voldoende per keer. Ik zou capabel zijn op zelf de training te geven, omdat mijn rugzak vrij goed gevuld is met informatie over mindfulness en omdat ik docent omgangskunde ben ik capabel om met een groep te werken en de verdieping te bereiken. - mindfulness & ass - 41

42 Bevraging expert mindfulness trainer en ASS specialist bij instantie Karakter Datum: 12 september 14 Duur: 50 minuten Belangrijk: Persoonlijke ervaringen vanuit het bedrijf Heel Helder laat ik achterwege. Inclusief namen en toenamen van personages in het gesprek. Evenals onderbrekingen en tussengesprekjes. (eerste paar zinnen ontbreken..) Y:. Omdat de depressieklachten zo hoog liggen, dat wat ik de laatste jaren heb gemerkt wil ik dit onderzoek uitvoeren. Een introductie training opzetten, een verkennend onderzoek omdat ik HBO geschoold ben en niet universitair. Wat het doel is, is om docenten te vragen naar leerlingen die onrust gevoelens ervaren. Geen depressie want dat is een andere categorie. Gewoon leerlingen die onrust ervaren en rust willen ervaren. Dan wil ik de leerlingen vragen of ze mee willen doen in de training voor vier keer. Hen laten ondertekenen, ik heb daar al een format voor gemaakt. En dan na vier keer krijgen ze een evaluatie meting hoe zij de training hebben ervaren. Dus eerst een nulmeting. De docenten krijgen ook een nulmeting en een evaluatie meting wat zij hebben ervaren bij de leerling. En uiteindelijk wil ik een advies rapport uitbrengen aan Ilse Wiersma, zij is mijn opdrachtgever, dit is wel bruikbaar voor De Ambelt, hier zou ik mee doorgaan. Aan de leerlingen was te zien dat het effectief was. Kortom: een adviesrapport aan de Ambelt om eventueel door te gaan met mindfulness. R: Leuk Y: Ja, en nu heb ik een aantal mindfulness trainers gesproken en zij hebben mij geadviseerd om zelf de training niet te doen want ik heb ben geen gecertificeerd mindfulness trainer. Dus dat is niet echt gewaarborgd, Plus als ik het zelf zou doen ik ben al twee jaar te vinden op De Ambelt dus de leerlingen kennen mij wel dan kunnen de effecten heel anders zijn dan dat als iemand het geeft. Het blijft een onderzoek. En ik moet er niet te veel zelf in zitten. R: Ja, je moet het belang van het onderzoek en de training uit elkaar halen. Anders heb je belangenverstrengeling en dat doet je onderzoek niet ten goede. Wil je wat weten over hoe ik werk of hoever ik hier in sta? Y: Ja, graag R: Ik ben psychomotorisch therapeut en ik werk als mindfulness trainer bij Karakter in Zwolle en ik heb een eigen praktijk Heel Helder. Waar ik nu steeds enthousiaster over word is autisme. Ik werk samen met *** in Amsterdam met ***. Zij is hoogleraar psychiatrie, orthopedagogiek en zij doet onderzoek naar een heel aantal mindfulness variaties voor kinderen. Voor kinderen en hun ouders. Dus dat zijn parallelle groepen waarin je de kinderen traint en op hetzelfde moment een andere trainer de ouders traint. Negen weken lang, anderhalf uur. En twee maanden is er een follow up bijeenkomst. Daar loopt onderzoek op. Daar gaan we binnenkort wat over publiceren. en dan komen de eerste bevindingen van kinderen en autisme in een wetenschappelijk tijdschrift te staan. Dus we zijn lekker bezig daarmee. Ik ben nu ondertussen vijf jaar bezig met kinderen met autisme en nu ongeveer met de achtste groep bezig. Y: Wat gaaf. R: En daar word ik steeds enthousiaster over en mijn collega s ook. Daardoor krijg ik ook steeds meer verwijzingen van anderen. Het is iets wat werkt. En waarom werkt het nu bij autisme? Nou, daar heeft Annelies Spek die ken jij al vast wel onderzoek naar gedaan bij volwassenen en er zijn wat aspecten waaruit is gebleken dat het werkt. Namelijk op de prikkelverwerking. De prikkels komen bij autistische mensen ongedifferentieerd binnen dus ze kunnen weinig onderscheid maken tussen belangrijke en onbelangrijke dingen. Het komt zo baf binnen. En je moet je kunnen voorstellen dat voor iemand met autisme een dag heel stressgevoelig kan zijn. Als je hier in deze ruimte zit met geluid en het licht of iets jeukt in je trui. Dus omgaan met prikkels en rustpunt vinden dat is een heel belangrijk item. En omgaan met piekeren en gedachten. Blijven hangen in gedachten of heel veel gedachten hebben. Dat is het tweede aspect. En het derde aspect is beter in slaap komen. Volgens mij waren dat de drie belangrijkste aspecten. wat kinderen teruggeven is dat ze zichzelf wat tot rust kunnen brengen. En dat is geweldig want we zijn bijna vergeten dat bij autisme veel geprobeerd wordt om de omgeving aan te passen. En dat er rekening gehouden wordt met autisme, dat moet ook gebeuren. Maar dat een autist er ook zelf wat aan kan doen. Als het hem lukt om gedachten wat meer los te laten, of beter in slaap te komen of zichzelf tot rust te brengen dan heb je al heel veel belang. En daarbij trainen wij die ouders. Want we krijgen alle ouders - mindfulness & ass - 42

43 binnen bij de training als ik ze vertel dat als je een kind hebt met een ontwikkelingsprobleem dat het heel stressvol is. En dat het meer aandacht vraagt dan een ander kind. En dat met die stress er een training voor is dan willen de ouders wel mee doen. Want de stress is vaak torenhoog. Moeders met pubers waarbij ze altijd hebben geprobeerd om het probleem dat bij het kind ligt te compenseren en hun kind de wereld in te loodsen. En hun aandacht is heel erg gericht op hun kind en niet zo zeer bij hunzelf. En dat put uit, eigenlijk. Mindfulness zorgt er voor dat ouders weer wat meer voor zichzelf gaan zorgen. En dat is wat ouders ook terug geven. Op het moment dat je de stress opmerkt en wat hebt om de stress wat te laten zakken dan krijg je daar veel voor terug. Je verbetert daarmee het contact tussen ouder en kind. En dat is ook een belangrijke ondervinding vanuit het onderzoek. Daar ben ik wel enthousiast over! Y: Kan me voorstellen! Wat een gaaf concept. Want zo heb je het hele cirkeltje te pakken. En wat mooi dat je dit aanbiedt. R: Ja, er zijn ook steeds meer aanmeldingen. Maar veel ouders weten ook niet dat het er is. En bij Karakter attenderen mijn collega s mensen er nu op dus we hebben nu een nieuw plan. Dus dat is in het kort hoe we met mindfulness en autisme bezig zijn. Y: Mooi! En heb je ook ervaring met het onderwijs? R: In het onderwijs heb ik zelf nog niet gewerkt. Ik heb er wel veel gedachten over als het wat dichterbij is. Het liefst heb ik een groepje op een school om met hen te kunnen praten. Y: En, werkt het een beetje? R: Ja, scholen zijn er wel enthousiast over. Y: Het is ook nog vrij nieuw he, dat mindfulness R: Ja en aan de andere kant bestaat mindfulness al heel lang. En het is heel bekent. En mensen worden er nu ook mee dood gegooid. Maar die specifieke mindfulness bij autisme is niet zo heel bekent, nee. En vooral nog niet in combinatie met kinderen en autisme. Een eerste oefening van de training is bijvoorbeeld dat je naar je kind kijkt alsof het iets is wat je nog nooit hebt gezien. Vervolgens vijf minuutjes op een dag. En dat is zo n openbaring voor veel ouders! Want ze zien vaak nog alleen het probleem. Of wat mis kan gaan. Vertel verder, wat is jouw plan? Heb jij een protocol geschreven voor de training? Of wat ga je verder doen? Y: Ik ga vier keer een training geven, want het is een introductietraining en het moet niet te veel in beslag nemen voor de leerlingen. Want zij missen toch iedere week een uur. Een uur per keer. Wat ik nog moet doen is de randvoorwaarden vaststellen voor de training. Ik heb drie dingen die ik goed kan gebruiken: ik heb een aantal vragen voor jou. En het tweede is om een training op te zetten en welke oefeningen belangrijk zijn en of wij deze training samen zouden kunnen ontwerpen? En het derde is of jij de training zou willen geven? R: Ja. Y: Dus dat zijn drie punten waar ik zo op terug ga komen. Dan kun je er nu al over na gaan denken. R: Waar ik nu aan zit te denken is dat het protocol waar wij nu mee werken, dat zit heel goed in elkaar. Waar ik nu in werk is nog een beschermd protocol. Y: En onder het protocol versta je? R: De hele module, kop tot staart. Van intake tot aan afronding. Y: Oké, duidelijk. R: We hebben een werkmap en een trainer handleiding. Y: Net als wat er in het boek van Annelies Spek beschreven staat? R: Ja, dat is vergelijkbaar. Het hele verhaal staat vast. Wat je kan doen is dat je kijkt of je kijkt of je vier sessies items probeert te selecteren. Wat zou je in vier keer willen doen. Ik denk dat het wel werkt om dat uit te schrijven. Aan de andere kant zou je ook een eerste stuk van een reguliere mindfulness training doen en om het er bij te laten. Ik heb wel wat sessies meegebracht: sessie 1 zou kunnen zijn wat is aandacht, aandacht voor ademhaling, aandacht voor lichaam en de vierde sessie zou kunnen zijn hoe kan ik dit toepassen. Dat is heel kort. Y: Het kan dus een struikelblok zijn om niet alle mindfulness aspecten in een training te verwerken? R: Ja, want het hebt de helft van een sessie dus ook de helft van de resultaten. - mindfulness & ass - 43

44 Y: Dit zou ook gebruikt kunnen worden om naderhand aan te geven dat er nog ontbrekende onderdelen zijn, en dat het handig zou zijn om hier eventueel mee door te gaan voor verdere effecten. R: Ja, wat jij eigenlijk moet doen is om op een laagdrempelige manier de Ambelt warm te maken voor mindfulness. Voor het product. Zo van ik heb er affiniteit mee en er zijn leerlingen die er aan mee willen doen. Hoe sta jij hier in?. En dat je het op zo n manier presenteert. Heb je ook gedacht aan de ouders? Wat ga je daar mee doen? Y: De ouders krijgen een toestemmingsformulier, maar verder inhoudelijk ga ik niets met ouders doen. Zou jij de training willen doen? Met de randvoorwaarden die er nu zijn. R: Tja, ja. Maar dan moeten we kijken hoe we het financieel zouden doen en wanneer het beste de training gegeven kan worden. Y: Want hoe kijk jij naar het financiële gedeelte? R: Je kunt op de site kijken hoeveel een training per kind kost. Dat zal niet gelden voor nu. Normaal kost ik ** euro per uur, dus euh. Dus dat zou kunnen voor zo n project. Y: Dus per keer ** euro en een uur voorbereidingstijd gerekend. Dat ga ik overleggen met de opdrachtgever. (Overleg hoe we het zouden kunnen bolwerken; netwerken, uren berekenen, videomateriaal als evaluatie, doelgroep, protocollen) Y: Een vervolgstap voor ons: ik ga de randvoorwaarden naar jou terugkoppelen. Dat eerst. R: Ja Y: Ik wil jou ontzettend bedanken voor je tijd en je informatie. Wij spreken elkaar zeer snel weer. Conclusie De training kan vier keer een training bevatten. Daarbij goed kijken welke oefeningen er gebruikt worden en met welk doel. De training kan gegeven worden door een gecertificeerd mindfulness trainer, want dan krijgen de resultaten niet te maken met belangenverstrengelingen. Inhoudelijk moet de training aangepast worden aan het ASS. Oefeningen als ademhalingstechnieken, bruikbare oefeningen voor gedachten en piekergedachten staan centraal voor een introductietraining. En oefeningen om beter te kunnen slapen zijn belangrijk voor de training en voor de deelnemers met autisme. Voor de evaluatie zou het handig zijn om de deelnemers te interviewen en dit op beeldmateriaal vast te leggen. - mindfulness & ass - 44

45 Bevraging leerling L. 16 jaar. 20 november 14 Duur: 17 min Locatie: De Ambelt Y: Je bent een leerling van de Ambelt en mag ik vragen wat jouw indicatie is? Waarom je hier op school zit? L: Angststoornis Y: En hoe oud ben je? L: zestien Y: Voor mijn onderzoek wil ik een mindfulness training gaan geven. Daar heb ik een paar oefeningen voor. Hier heb ik het boekje en daar staan wat oefeningen voor. Bijvoorbeeld de bodyscan, lichaamsmeditatie, ademhalingsmeditatie, gedachtenmeditatie. En nog meer. Herken jij toevallig al iets? L: Ik herken de meeste namen wel maar het is al een tijdje terug dus ik weet niet meer goed wat het inhoud. Y: Wat voor ervaring heb jij met mindfulness? L: Ik heb 8 of 9 lessen gedaan bij Karakter met R. B. (Y: Ha, die ken ik) En dat was dan volgens mij een uur en een kwartier per keer. Het was heel veel praten, niet alleen over mindfulness maar ook over andere dingen. Beetje gewoon over hoe het ging. In een groepje van drie mensen zat ik dan. En dan deed je een aantal oefeningen iedere keer en ook weer nieuwe oefeningen erbij. En ja in het begin was het wel lastig om je zo te concentreren zeg maar, maar laten merk ik dat als hij erbij praat dat ik er dan op ga concentreren dan kom ik wel tot rust en kan ik mijn gedachtes laten gaan. Dat was voor mij wel het belangrijkst. Y: Weet je nog hoe het begon? Je kwam daar binnen en dan? L: Ja, we hadden dan poefjes of kussens en matjes daar klaar liggen en dan gingen we bespreken hoe het gaat. Volgens mij begonnen we vaak met ademhalingsoefeningen. Y: En dan zittend of liggend? L: In het begin zei hij vaak liggend of zittend maar dat mochten we op een gegeven moment zelf bepalen. Wat je zelf fijner vindt. En daarna liet hij soms een filmpje zien of een nieuwe oefening. Y: Met een opbouw er in begrijp ik. L: Ja Y: En moest je dat ook thuis oefenen? L: Aan het einde van de les spraken we af en liet hij je de opdracht opschrijven. Hoe je de oefening kunt gaan doen en hij liet het ook wel aan jezelf over hoe vaak je dat ging doen. Hij zei niet hoe vaak je iets moest doen of je moet dat doen. Dan is het misschien lastiger om het vol te houden. Dus samen overleggen welke momenten je de oefeningen gaat doen zodat je wel wat vaste momenten hebt waarop je een oefening doet en dan door de weeks vergat ik het ook wel eens maar een aantal keer ging het ook wel goed. En ja dat helpt ook wel om er beter in te worden. Het is ook wel iets waar je voor moet oefenen wil het effect hebben. Het is niet iets dat op het een op andere moment werkt. Y: Ja, het is jezelf flink trainen op een bepaalde manier. Wat voor oefeningen vond jij prettig om daar te doen? L: De gedachtenmeditatie. Wat ik mij nog kan herinneren is iets met wolkjes of een trein dat je in gaat beelden. Je bedenkt wat er in je om gaat en dan sta je daar bij stil, wat voel ik in mijn lichaam, wat denk ik allemaal en op dat moment dat je dat hebt gedaan dan laat je het wolkje wegvaren en dan op naar een volgende ervaringen. En als je dat hebt gedaan dat helpt mij om tot rust te komen. Door bijvoorbeeld op je ademhaling te gaan letten. Op zo n manier kun je tot rust komen en de gedachtes laten gaan. En de bodyscan vond ik ook heel fijn. Vooral als hij er bij praat dan ga je er samen bij langs. Bijvoorbeeld van je hoofd naar beneden en soms begin je ook bij je voeten omhoog. Soms voel ik helemaal niks en dan soms wel. Y: Leuk om dat zo te oefenen. Heeft het gewerkt voor je of doe je het nog steeds beoefenen? L: Ik doe het niet meer zo bewust alles langs gaan of er stil bij staan. Vaak wel als ik in bed lig even met mijn gedachten en voelen. Daar bij stil staan. Y: Lukt het ook op school? L: Ja dat zou wel moeten kunnen, maar daar ben ik te afgeleid voor. Het is gewoon een ding van mij. Ik ben altijd bezig met gedachten en als ik dan in een drukke omgeving zit dan denk ik - mindfulness & ass - 45

46 steeds. Dan lukt het mij niet goed om op iets anders te concentreren. Of nergens op te concentreren. Dat is voor mij niet echt handig. Y: Hoe zou jij het vinden als het hier op school wel aangeboden zou worden? Of dat er een ruimte vrij zou kunnen komen om oefeningen te doen? L: Ik weet het niet. Y: Hoe denk jij over de combinatie mindfulness & de Ambelt? L: als in de zin van een les of het alleen doen? Y: Nou in eerste instantie: stel er zou een mindfulness docent zijn waar je naar toe zou kunnen gaan of dat er per week een les gegeven zou worden? Zou jij er dan naar toe gaan? L: Dat zou ik wel heel fijn vinden. Ik denk niet dat ik uit mijzelf ergens zou gaan zitten, maar als er een echt moment is per week of er is iemand waar ik naar toe zou kunnen gaan dan zou ik dat doen. Y: R. B. vertelde mij in een gesprek met hem dat hij met ouders de training voor jongeren combineert. Is dat bij jou ook zo het geval geweest? L: Volgens mij was het geval dat de ouders niet elke week kwamen maar zo af en toe een bijeenkomst om oefeningen te doen of dingen te bespreken. Of hoe het met de kinderen gaat. Y: Jouw moeder is ook geweest dan? Hoe was dat? L: Ja, zij is ook geweest en heb het er met haar niet zo veel over gehad. Y: En werd het ook teruggekoppeld naar je eigen docent? Hoe het gaat bij de mindfulness? L: Dat weet ik niet zo Y: Je vertelde ook dat je met drie deelnemers bij de training zat. Ik wil de training gaan doen met tien deelnemers. Per keer. Is dat teveel denk je? L: Ik denk dat het er aan ligt hoe druk de deelnemers zijn en hoe dicht je bij elkaar zit. Ja, dat heb jij wel veel leerlingen om op te focussen. Y: Stel, jij zou een van de deelnemers zijn. Plus ikzelf. Zou jij je dan gemakkelijk kunnen voelen? Of belemmert door de aantallen? L: Ik zou het persoonlijk prettiger vinden om met minder mensen in een ruimte te zitten. Dat komt ook door mijn angststoornis. Ik kan mij gewoon niet concentreren als er teveel om mij heen gebeurt. Ik denk dat 8 deelnemers beter zou zijn. Ook denk ik dat het belangrijk is dat de leerlingen gemotiveerd zijn en dat ze het echt willen. Y: Klopt, dat kan een verschil uitmaken. De deelnemers die geselecteerd worden, gaan ook akkoord met de training en de inhoud. Y: Welke oefeningen vond je prettig of minder prettig tijdens de training? L: Oef, dan moet ik even terug denken. Y: Zal ik wat oefeningen toelichten? (Samen wat oefeningen ophalen, voorbeelden geven) L: Er waren niet echt perse dingen die ik niet prettig vond. De duur van de training vond ik soms wel wat lang. De training duurde soms anderhalf uur lang. Dan raakte ik mijn concentratie ook kwijt en ga ik bedenken hoe laat het zou zijn. Het is wel met de vijfminuten oefening dat ik het in het begin wel heel moeilijk vond. Dat je zo even snel overal bij langs gaat en dat je snel moet focussen. Dan ga je dat doen en dan kan ik niet helemaal op mijn gemak de oefening doen. Y: Het gaat dan te snel? L: Ja. Y: Denk je dat het ook belangrijk is wat voor stemgeluid iemand heeft of de oefening daardoor beter zou kunnen werken? L: Jij hebt wel een fijne stem. Rustig en laag. Y: De training wordt vier keer gegeven. Wat raadt jij mij aan: welke oefeningen moeten er in zitten? L: Beginnen met de ademhalingsmeditatie om te aarden is wel belangrijk. De gedachtenmeditatie is ook belangrijk. Euhm. Bijvoorbeeld de loopmeditatie, zonder schoenen lopen, er bewust op letten hoe je loopt en hoe de grond onder je voelt dat vond ik wel prettig. Dat zijn de belangrijkste. O ja, de bodyscan hoort er ook zeker bij! Dat is wel de basis van mindfulness denk ik. Y: De top vier hoor ik. Ha ha. L: En is het dan vier keer en daarna houdt het op? Y: Ja, dit is een pilot en met de resultaten ga ik de Ambelt laten zien of mindfulness zou werken voor de leerlingen of niet. L: En als de resultaten goed zijn is er dan een kans dat het op de Ambelt blijft? - mindfulness & ass - 46

47 Y: Laat ik het hopen! Dat zou erg tof zijn als dat gebeurd. Juist specifiek voor Ambelt leerlingen ook al klinkt dat fout want zij moeten als zo veel en er gebeurt al zoveel om hen heen. Ik schat in dat het voor de meesten goed kan werken om wat meer grip te krijgen. Een extra iets om de maatschappij in te komen. L: Ja, dat is gewoon zo. Hier zijn ook veel leerlingen die veel nadenken, piekeren en veel meemaken. Dus je zegt niets raars. Het is gewoon zo. Y: Dat heb ik gemerkt de afgelopen twee stage jaren. Je mag er ook over nadenken of je het leuk zou vinden om met de training mee te doen! Heb jij nog iets voor mij? Tips voor de training? L: Nee niet echt. Y: Bedankt Leonie! Conclusie Thuis oefenen met de mindfulness opdrachten is wel belangrijk om mindfulness te laten werken in de praktijk. Zonder oefening gaat het geen of weinig effect hebben. Aandachtsmeditatie- oefeningen en oefeningen voor je gedachtestromen zijn belangrijk om te doen. Gedurende het oefenen wordt het steeds meer een eigen iets en hoef je er niet bewust steeds bij na te denken. Je gaat het integreren. Als er mindfulness aangeboden zou worden op de Ambelt dan zou er animo voor zijn. Acht deelnemers is een maximum, want anders gaat de specifieke aandacht verloren in de groepsgrootte. Stemgeluid van een trainer kan effect hebben op hoe de deelnemers zich kunnen focussen op een oefening. - mindfulness & ass - 47

48 Interview Leerling H. 17 jaar. PDD-NOS. Datum afgenomen: 20 november 14 Tijd: 40 minuten Locatie: De Ambelt Hengeveldcollege Y: Ik wil een mindfulness introductietraining gaan doen met 4 keer een training de komende weken. Voor het onderzoek heb ik jou gevraagd omdat jij al eens een keer mindfulness training hebt gevolgd. En straks vraag ik jou ook wat je prettig er aan vond en wat niet. Wat is jouw ervaring met mindfulness? H: Bij mindfulness was het zo.. ik moet er even over na denken.. Ik ben er naar toe gegaan omdat ik problematiek met mijn ouders had gekregen. Omdat mijn ouders begonnen te merken dat ik heel erg afgezwakt was. Wat ik heel erg heb, en dat komt door hoe ik ben opgevoed door mijn ouders als hulpverleners, is dat ik mij aan moet passen. En dat is mij ook geleerd. Als mens moet je sociaal gedrag laten zien. Bij anderen sociaal gedragen. En dat is ook goed natuurlijk, en het klopt ook allemaal. Alleen daardoor vind ik het heel lastig en heb ik een beetje een gewoonte gekregen om de gevoelens die ik bij mijzelf heb om die bij mijzelf te houden. Zo van dat hoort niet en dat moet je nu niet doen. En daar heb ik problemen mee gehad die ik dan gewoon achter mij hield, gevoelens ook, soms hele zware gevoelens en mijn ouders wisten daar helemaal niks van. Omdat ik daar nooit over vertelde. En ja daar moet je niet je ouders bij halen, want het is gewoon normaal of zelf regelen. En dat vonden mijn ouders heel vervelend, dat ik hun nooit heb verteld welke problemen ik mee zat. Ik heb soms zelfs, en dat past wel bij mij: ik blijf dingen vast houden. Ik blijf hele nare gevoelens vasthouden van dingen die jaren geleden zijn gebeurd en gevoeld. Nu niet meer hoor. Vrij minder. Maar die had ik toen heel erg. En als er toen een soort hetzelfde situatie ontstaat dan herleefde ik weer hetzelfde gevoel. Dan voelde ik weer de zware pijn of de eenzaamheid of wat het ook zou kunnen zijn. En mijn ouders vonden dat heel vervelend. Ze voelden dat er afstand tussen ons kwam. Qua communicatie heel veel misverstanden, want mijn ouders hadden een heel beeld van mij want het zijn hulpverleners dus ze hebben altijd een vast beeld van hoe iemand is qua gedrag en problemen. En dat is ook vaak goed allemaal, alleen omdat ik niet heel erg openlijk ben naar mijn ouders, misten zij een paar punten en daardoor hun manier van problemen oplossen zorgden er juist voor dat er meer problemen ontstonden. Dus daarom zijn we daar naar toe gegaan.. Y: Waar zijn jullie naar toe gegaan? H: We zijn naar Karakter gegaan. En dat was eerst kijken naar de mogelijkheden die we kunnen hebben uit dat mindfulness. Ik ging er naar toe zodat ik weer wat opener kon zijn qua gevoelens qua openbaar zijn qua connectie en communicatie. En mijn ouders waren meer van dat ze niet alles voor mij invullen over hoe ik denk over bepaalde dingen. Want ik verander ook. En dat vinden ze heel lastig. Ik heb een tijd gehad, voor mijn pubertijd dat ik in mijn autisme vast kwam te zitten met problemen. En dat bleef ook de hele tijd constant. Totdat ik in mijn pubertijd begon te komen en toen veranderde drastisch. En dat zijn mijn ouders niet gewend geraakt en ze gaan dus niet mee in verandering. Ik ben nu anders dan vorig jaar was bijvoorbeeld. En dat snappen zij niet. Zij denken van o, het duurt wel een paar jaar voordat H. veranderd. Maar ik verander sneller. Dat vonden ze lastig om daar mee om te gaan. Daarom zijn hun naar mindfulness gegaan. Y: Want jij kreeg training en tegelijkertijd kregen jouw ouders ook training. Ook van R. B (expert mindfulness & autisme)? H: Ik van R. B. en zij van iemand anders. Y: R. B. ken ik ook. Een gesprek mee gehad. H: Ja, en het hielp dat zij ook training kregen want toen ze dachten dat ze hun zoon niet meer kenden toen raakte ze in paniek. Mn vader vooral, qua emotioneel gezien. Want hij heeft het wel sterk dat hij vergelijkt met hoe hij vroeger was. (5:54 ) (ik sla een stukje over. H. vertelt zo veel. Niet relevant) (7:02 ) H: in totaal ben ik zo n 9 a 10 keer bij R. B (expert mindfulness & autisme) geweest en daar iedere week een dag naar toe gegaan. Op een woensdag volgens mij. Ik heb vooral oefeningen gedaan qua gedachtes en gevoelens. Maar het enige wat ik er lastig aan vond.. ik - mindfulness & ass - 48

49 ben opgevoed door hulpverleners dus ik ken al die trucjes van tot tien tellen en breng je gedachten in orde. Dat zit er al een beetje automatisch in mijzelf dus toen ik meedeed dacht ik steeds o dit ken ik wel, dit is niet meer nodig. Dus ik dacht o dit weer, och dat doe ik al jaren! Y: Terwijl het voor de anderen misschien helemaal nieuw is.. H: Ja, helemaal nieuw. Dus ik had zo n beetje dat gevoel. Dat ik wat geavanceerder was dan de rest van de groep. Wat eigenlijk ook wel weer verkeerd is en dat begrijp ik dan ook wel weer direct. Dus soms dacht ik dat ik er geen zin in had en zat ik soms te schoppen om dat andere mensen het lastig vinden om te accepteren om daar naar toe te gaan. Want je hebt een probleem en dat willen ze dan niet toegeven dat ze een probleem hebben en dan denk ik ja het is toch beter als je het toegeeft, want dan kan je tenminste loslaten. Dan hoef je ook niet steeds te ontkennen en kun je samen naar een oplossing zoeken. En dat brengt dat soort begrip, ja dat heb ik wel maar andere mensen weer niet. En de een vind het gemakkelijker om over z n gevoelens te praten en de ander weer makkelijker over z n gedachtes. Dat verschilt per persoon heel sterk. Bij de ene oefening vond ik het alweer herhaling, want ik ken al zo veel oefeningen. Soms waren ook wel een beetje extra. Ik keek ook wel meer naar andere mensen.. Iedere week had je wel een ander onderwerp. En alles paste wel wat bij elkaar. Maar toch weer anders. De een ging over gedachtestromen en de ander over hoe je negatieve en positieve gedachten kunt scheiden en hoe je van negatief naar positief kunt gaan, bijvoorbeeld. Y: Maar het bouwt elkaar wel op? H: Ja, het een heeft echt invloed op het andere. Y: Welke oefeningen vond je wel fijn en met welk effect? H: wat ik heel erg heb gemerkt is dat geen enkele oefening mij specifiek heeft geholpen in waarvoor de oefening bedoeld was. Toen ik klaar was met de mindfulness toen heb ik er niet heel veel aan gehad want de oefeningen waren niet voor mijn problematiek. En daar was ik wel bang voor. Het heeft mij wel geholpen, alleen op een andere manier dan ik had verwacht heeft het geholpen. Y: Want wat was jouw eerste doel? H: Mijn eerste doel was gewoon kijken wat het is. Om te proberen of de oefeningen mij hulp kunnen bieden om mijn probleem op te lossen. Wat ik heel erg heb gemerkt is dat ik negen week achter elkaar twee uur bezig ben geweest met mindfulness en gedachten en gevoelens. Naarmate ik er zo veel tijd in heb gestoken ben ik er veel rustiger in geworden. Qua gevoel en qua gedachtes. Ik begreep wel heel goed waar het over ging alleen ik was niet zo heel bewust van wat ik dacht en voelde. En dat ik zo veel per dag aan het checken was wat ik dacht en of ik er nog steeds zo over dacht. En waarin mindfulness mij heeft geholpen is mij bewust maken van nu denk ik er zo over en qua gedachtes dacht ik vrij negatief. Omdat ik eerst alle negatieve dingen zie en daarna pas wat positieve Y: En mindfulness helpt je om positiever te denken? H: Positiever, bewuster en alerter van He H! Je zit weer negatief te denken! Je moet nu even rustig worden en positief gaan denken. En de mindfulness heeft mij geholpen dat als ik in zo n situatie zit dat ik dan - want normaal dan ben ik dagen bezig om te bedenken dat wat ik dacht overdreven was of negatief en nu heb ik gemerkt na de mindfulness oefeningen dat het mij maar een paar minuutjes kost om te bedenken. Dus ik kan bedenken dat het complete onzin is wat ik dacht en dat ik het niet hoef te denken en dat het ook niet erg was dat ik het dacht. Dus bewust worden wanneer ik negatief denk of ergens een te groot probleem van maak. Of dat als ik gedachten heb van hoe mijn toekomst er uit gaat zien dan ben ik op tijd als ik te ver er in ga. En dat voorkomt wel dat ik in zo n negatieve spiraal terecht kom. Vroeger ging ik soms wel eens huilen als ik zo dacht zo van mijn hele leven gaat kapot en dit komt nooit meer goed. Van nu zou ik dan denken tja, ik ben nog maar jong en dat is maar een vierde van mijn leven dus dan kan ik nog zo veel doen!. En dan bleef dat negatieve gevoel mij vasthouden en nu lukt het mij om er anders over na te denken. Y: Je kunt het nu van je af zetten. H: Ja Y: Lukt het ook op school? Dat loslaten? H: Ja, juist heel erg! Wat ik nog wel heb is dat (onverstaanbaar).. uitleg krijg over autisme van verschillende mensen. Een vond ik heel interessant over dat autisme in kaders werd gebracht over welke problematieken er aan gekoppeld zijn. Over de verschillende kenmerken van autisme en dan is het een of twee punten waar ze dan last van hebben en het waren er wel - mindfulness & ass - 49

50 vier of acht ik vind communicatie maken met mensen of communicatie zoeken met mensen heel lastig. Ik ben heel gemakkelijk met dat ik het heel spannend vind, en dan word ik angstig en ga ik heel negatief denken. Ik ga denken van mensen denken heel slecht over mij en ik ben de vervelendste jongen in wereld. En niemand vind mij aardig. Dat is mijn zwakte zeg maar. Dat ik zo denk. Zulk soort problemen heb ik dan wel echt gehad. Of dan zie ik mensen op school en dan zie ik ze heel erg met elkaar kletsen en praten en dan heb ik nu wel het begrip dat het iets is wat ik heel lastig vind. En dan begrijp ik dat ik het lastig vind ik dat ik het moet accepteren dat het bij mij anders mag. Accepteren dat ik het niet durf, maar wel dat ik het kan. Dat heb ik wel wat meer dan hiervoor. (16:23)... H. herhaalt steeds hetzelfde in een andere zinsvorm. Dit laat ik weg. (16:50) Y: Dus dat loslaten en accepteren heb jij mij mindfulness geleerd. H: Vroeger zou ik alles perfect willen doen en als ik het niet kon dan deed ik wat fout. Ja en accepteren had ik al wel. Maar nu is het besef van accepteren anders. (.) Y: Dus als het nu niet lukt dan is er weer een kans. H: Ja, en een paar maanden na mindfulness merkte ik dat ik wat opener werd thuis. Dus ik durfde weer te vertellen wat ik voelde en durfde ik ook naar mensen toe te gaan voor hulp. En dat ik niet meer zo veel in dingen blijf dwalen. Niet meer als iets fout gaat dat ik dan mezelf niet daarin in straf, maar eerder denk ja jammer, pech. Volgende keer beter. Y: Dan vind je jezelf ook nog steeds oké door zo te denken H: Ja en dat stimuleert het positief denken. Als je zo blijft denken dan word het ook steeds positiever. In plaats van te denken dat alles drastisch fout gaat. En door mindfulness heb ik dat wel geleerd, niet door de oefeningen, maar door de aandacht en tijd die ik er in heb gestoken. En doordat ik mensen heb gezien met hun problemen, heb ik gemerkt dat ik niet de enige ben die last had van iets, maar dat er dus ook meerdere zijn daarmee. (19:34). (voorbeelden en invullingen geeft H.) (20:45) Bij de laatste lessen merkten we al wel dat groepsgenoten vriendelijker waren geworden en opener in het vertellen van hun verhaal. En dat er niet meer het gevoel van raar zijn er speelde, maar dat het een groep was dat geholpen wilde worden. Want als andere mensen ook vertellen wat hun problemen zijn dan voel je je veiliger in de groep omdat anderen ook ergens mee zitten. Beter dan mensen die helemaal geen problemen hebben en zich perfect voelen. Y: Dat denk jij dan, dat diegene perfect is H: Ja, dat denk ik dan. En als ik dan zou moeten samenwerken met iemand waar alles alleen maar goed gaat dan vind ik moeilijker dan iemand die ook problemen heeft want die is dan opener. Y: Hoe zou jij het vinden als mindfulness hier op de Ambelt aangeboden zou worden? H: Dat is een lastige, zou ik zeggen want de Ambelt is wel een school voor autistische kinderen en de leeftijd maakt heel veel uit. Want de eerste jaars vertonen ander gedrag dan de laatste jaars, net als ik. In de groep heeft dat ook veel invloed, want je hebt dan ander groepsgedrag. Ik merk dat in de havo groep, waar de mensen wat slimmer zijn en wat meer nadenken over hun acties en handelingen dat ze zich wat makkelijk en normaal gedragen, wat socialer. Anders dan de ZMOK leerlingen, Zeer Moeilijk Opvoedbare Leerlingen. De mensen die impulsief zijn. De meeste autisten hebben wel impulsen, maar wij de havo leerlingen zijn wat slimmer daarin en kunnen er over nadenken of we iets wel of niet moeten doen. En als je dan mindfulness hebt dan ligt het er net aan hoe je dat geeft, want niet iedereen wil zich aanpassen? Of iets van de opdrachten toepassen. Je moet opletten wat voor doelgroep je aanspreekt. (.overslaan van herhaling ) (24:44 ) Y: Maar je zou het wel aanraden? H: Ik zou het wel aanraden. Ja, want het helpt wel. ( weer veel herhaling ) (26:12 ) Y: Mindfulness is voor iedereen persoonlijk. H: Ja, want (herhaling).. Ik zou de training beginnen met mensen die al accepteren dat ze een probleem hebben en gemotiveerd zijn om mee te doen. Want als ze hulp zoeken dan staan ze ook open voor wat komen gaat. Wat ik ook heel erg merk is dat ze niet altijd dezelfde hulp - mindfulness & ass - 50

51 zoeken. Dat ze daarin specifiek zijn. Zo is de Ambelt een school waar iedereen zijn eigen problemen heeft. Dus zou mindfulness wel kunnen werken, maar dan zou er eerst tijd genomen moeten worden om te kijken wat voor vorm van mindfulness aanpassen aan de doelgroep. Als je de doelgroep zou selecteren op leeftijd, problematieken of iets anders dan zou mindfulness zeker werken voor de Ambelt. Y: Het hoeft natuurlijk niet altijd een probleem te zijn voor iemand die deelneemt. Het hoeft niet zo zwaar te zijn. Het kan ook gewoon iets zijn dat je wil versterken aan jezelf. H: Ik ben iemand die begrijpt wat de waarde is van het meedoen aan een training. Anderen zullen dat wellicht niet zo hebben. Y: Tja,.. jij hebt het ook moeten leren en ontdekken. Dus, dan zal dat voor de anderen ook zo gelden. Zeg. Je zei dat je met 5 mensen een training had. Voor mijn training wil ik acht tot tien deelnemers hebben. Hoe zou jij dat vinden zo n grote groep? H: Ja, dat is wel een grote groep. Dat ligt er echt aan hoe zwaar de problematiek is Y: Ze gaan geselecteerd worden op onrust klachten of piekergedachten. Geen zware depressies of iets in die richting. H: Dan zou het wel waarschijnlijk kunnen. Want zoals je al hebt gezegd het is vrij persoonlijk wat mindfulness voor je doet. Met zo n grote groep zal het wel sneller in groepsverband zijn dan persoonlijke aandacht. Ja, want daar ga ik vanuit. Want als je tien mensen hebt die je moet helpen dan moet je heel erg aandacht besteden. En daar is niet zo veel tijd voor met zo veel mensen. Y: Dus het wordt wat algemener dan dat het persoonlijk is. Dat is dan de valkuil volgens jou, oké. H: Ja, want dan ben je wat meer verloren in zo n grote groep en komen de oefeningen misschien minder goed binnen. ( Overslaan herhaling en duizenden voorbeelden ) Y: Over oefeningen gesproken, welke oefeningen raad jij aan om te doen tijdens de viermaal training? H: Wat ik zou aanraden is zeker de ademhalingsoefeningen en de gedachtenoefeningen. De gedachtestroom stopzetten of kalmeren. Dat zorgt ook voor een rustige sfeer in de groep. En de afwisseling tijdens de training dat is wel belangrijk. Dus als je een pieker oefening hebt dan is het ook wel belangrijk om daarna rustig te worden. ( Overslaan herhaling en voorbeelden.) Y: Een beetje in balans de oefeningen uitvoeren. H: Ja en dan de oefeningen koppelen aan hoe de leerlingen hier op school zijn, of waar ze mee te maken hebben. Net als dat je je boeken bent vergeten. ( Overslaan herhaling en voorbeelden..) Wat ook helpt is een oefening dat je helpt om af te sluiten van de omgeving. Dat helpt om de focussen en beter te concentreren. Want als ik bijvoorbeeld huiswerk moet maken in de klas dan let ik eerst op iedereen in de klas. Maar als ik dan eerst ga focussen dan kan ik mij beter concentreren. Even een paar tips geven hoe ik weer tot rust komen en hoe ik mij kan focussen. Y: Oké, dat neem ik mee. Laten we het hier bij laten. Ik bedank jou voor je tijd en moeite en je vele voorbeelden. Conclusie Mindfulness zal werken voor leerlingen van de Ambelt als er rekening gehouden wordt met de doelgroep en de on- en mogelijkheden van de deelnemers. Oefeningen als ademhalingstechnieken en gedachtestromen zijn belangrijk voor de deelnemers zodat zij wat meer rust kunnen ervaren in piekergedachten. Korte oefeningen die toepasbaar zijn voor het alledaags gebruik kan werken voor leerlingen zodat zij deze kunnen toepassen in de praktijk. - mindfulness & ass - 51

52 Bijlage 5.4 Toestemmingsformulier Ouders Beste ouders, Toestemmingsformulier Ten behoeve van mijn scriptie Mindfulness & Autisme Spectrum Stoornis wil ik met uw kind een mindfulness introductietraining aangaan gedurende de komende 3 weken, 4 maal training in totaal. De training duurt een lesuur (45 minuten) per keer. De training valt onder het toezicht van Ilse Wiersma, adjunct-directrice en opdrachtgever voor het onderzoek. Mindfulness is een meditatietechniek en levensvisie die je leert bewuster in het leven te staan en wel vandaag te leven; niet gisteren of morgen. Hierdoor verlaagt het stressniveau en leef je meer ontspannen. Mindfulness kun je leren. Dit gebeurt door middel van verschillende mindfulness oefeningen als ademhalingstechnieken, aandachtstraining en meditatievormen. De oefeningen zijn aangepast aan het ASS en daardoor als nietzweverig te bestempelen. De introductietraining wordt gegeven als pilot met als doel of mindfulness als methode zou kunnen werken voor leerlingen van De Ambelt. Vooraf aan de training krijgen de deelnemers een nulmeting en achteraf een evaluatie om de effecten te meten van de training. In het kader van het onderzoek: of de leerlingen (meer) rust ervaren tijdens en/of na de training in hun hoofd of lijf. Mijn ervaringen met mindfulness is divers. Ik heb een minor Mindful Communiceren afgerond in 2014 en een basiscursus gevolgd in Ik beoefen mindfulness regelmatig. Omdat het speciale leerlingen betreft heb ik een basiscursus Kindpsychiatrische Beelden afgerond en tezamen met een tweejarige stage bij de Ambelt Hengeveldcollege stel ik mijzelf in staat om uw kind voldoende te begeleiden tijdens de training. De trainingen zullen op de volgende dagen gegeven worden: 28 november 3 december 5 december 10 december De deelnemers nemen zelf een badhanddoek en kussens mee voor iedere training. Op woensdag 3 december zal een collega een video opname maken van mij. Hierbij wordt uw kind niet in beeld gebracht en eventuele opgenomen audio verwijderd uit het fragment. Met uw instemming kan de training van start gaan. Mocht u vragen of opmerkingen hebben dan verneem ik deze graag via , y.teune@ambelt.nl. Ik zie de toestemming donderdag tegemoet. Vriendelijke groet, Yvonne Teune Hierbij ga ik akkoord dat mijn kind deel neemt aan de mindfulness introductietraining: Ja Nee - mindfulness & ass - 52

53 Bijlage 5.5 Deelname Contract Deelname Mindfulness introductietraining Naam: Mindfulness is een meditatietechniek en levensvisie die je leert bewuster in het leven te staan en wel vandaag te leven; niet gisteren of morgen. Hierdoor verlaagt het stressniveau en leef je meer ontspannen. Mindfulness kun je leren. Dit gebeurt door middel van verschillende mindfulness oefeningen als ademhalingstechnieken, aandachtstraining en meditatievormen. De oefeningen zijn aangepast aan het ASS en daardoor als nietzweverig te bestempelen. Hierbij geef ik aan dat ik mee doe met de introductietraining Mindfulness & ASS: 4 keer een training van 45 minuten: o Vrijdag 28 november 3 e lesuur o Woensdag 3 december 3 e lesuur o Vrijdag 5 december 3 e lesuur o Woensdag 10 december 3 e lesuur invullen van vragenlijsten 2 x zelf meenemen van een groot badhanddoek om op te liggen zelf meenemen van een stevige kussen om op te zitten actief en gemotiveerd deelnemen aan de training Ja Nee - mindfulness & ass - 53

54 Bijlage 5.6 Nulmeting leerlingen/deelnemers Naam: Datum: VRAGEN NULMETING LEERLING / DEELNEMER SCORE Overdag ervaar ik lichamelijke rust Weinig Veel Ik voel mij ontspannen vandaag Nauwelijks Continu Als ik spanning heb ervaren dan ben ik weer snel ontspannen Moeilijk Makkelijk Ik ben vaak gespannen Nauwelijks Continu Ik pieker Nauwelijks Continu Ik pieker voordat ik in slaap val Nauwelijks Continu Ik maak mij zorgen Nauwelijks Continu Ik doe geregeld ontspanningsoefeningen Nooit Regelmatig Dit doe ik om mij ontspannen te voelen: Dit doe ik als in gespannen ben: Ik voel wat er gebeurt in mijn lichaam bij spanning Ik heb het door wanneer ik druk ben met piekeren, zorgen maken, plannen, oordelen, etc. Moeilijk Makkelijk Nauwelijks Continu Ik voel me vaak overprikkeld Nauwelijks Continu Ik voel mij vaak overprikkeld door: (omcirkel wat voor jou van toepassing is. Meerdere opties mogelijk) geluid(en) andere mensen licht spraak anders:. Bedankt voor het invullen. - mindfulness & ass - 54

55 - mindfulness & ass - 55

56 - mindfulness & ass - 56

57 - mindfulness & ass - 57

58 - mindfulness & ass - 58

59 - mindfulness & ass - 59

60 - mindfulness & ass - 60

61 - mindfulness & ass - 61

62 - mindfulness & ass - 62

63 Bijlage 5.7 Nulmeting Docenten Naam leerling: Leeftijd leerling: Datum: NULMETING DOCENT VRAGEN De leerling ervaart zichtbaar lichamelijke rust De leerling ervaart zichtbaar lichamelijke onrust SCORE Weinig Veel Weinig Veel De leerling lijkt ontspannen vandaag Nauwelijks Continu De leerling kan spanning(en) loslaten Moeilijk Makkelijk De leerling is vaak gespannen (druk in het hoofd, gespannen lichaam) Nauwelijks Continu De leerling piekert Nauwelijks Continu De leerling maakt zich veel zorgen Nauwelijks Continu De leerling doet geregeld ontspanningsoefeningen Nooit Regelmatig Om te ontspannen helpt dit voor de leerling: Als de leerling gespannen is doet hij/zij dit: De leerling kan verwoorden wat er in hem/haar omgaat als hij/zij gespannen is De leerling heeft het door wanneer hij/zij druk is met piekeren, zorgen maken, plannen, oordelen, etc. Wat bewust handelen betreft, omschrijf ik de leerling als Moeilijk Makkelijk Nauwelijks Continu Onbewust Bewust Bedankt voor het invullen. - mindfulness & ass - 63

64 - mindfulness & ass - 64

65 - mindfulness & ass - 65

66 - mindfulness & ass - 66

67 - mindfulness & ass - 67

68 - mindfulness & ass - 68

69 - mindfulness & ass - 69

70 Bijlage 5.8 Mindfulness introductietraining handleiding -- mindfulness introductietraining handleiding -- geschreven door Yvonne Teune data 28 november december december december 2014 deelnemers waar aantal bron 10x Ambelt Academie Hengeveldcollege, 3 e lesuur 4x mindfulness introductietraining Mindfulness bij volwassenen met autisme, Annelies Spek (2013) thema s training 1 aandacht training 2 gedachtestromen training 3 ademhaling training 4 voor jezelf zorgen - mindfulness & ass - 70

71 Inleiding De training is gebaseerd op mindfulness en mindfulness oefeningen. Mindfulness is een methode om te leren om te gaan met stress en het reduceren van stress, oefeningen om grenzen en mogelijkheden van je lichaam waar te nemen. Leren focussen op je gedachten, lichamelijke sensaties en gewaarwordingen staan centraal in de oefeningen. Deze training bevat 4 sessies. Deze sessies zijn allen geïnspireerd door het boek Mindfulness bij volwassenen met autisme (2013) van Annelies Spek. De oefeningen zijn letterlijk overgenomen uit het boek en gebruikt tijdens de sessies. De 4 sessies zijn als introductie bedoeld in de mindfulness. Dit is in geen geval een gewaarborgde en volledige mindfulness training. Aan de hand van de deelnemers die de sessies hebben gevolgd zal duidelijk worden of mindfulness een toepasbaar middel kan zijn voor de doelgroep. Doelgroep De doelgroep bestaat uit een tiental jongeren vanaf 15 jaar tot en met 18 jaar oud. Allen hebben zij een diagnose betreft het autisme spectrum stoornis. De deelnemers hebben zelf aangegeven mee te willen doen aan de pilot en hiervoor een contract ondertekent. De deelnemers hebben weinig tot geen ervaring met mindfulness en voor allen is dit een nieuwe ervaring. Om te verdiepen in de mindfulness krijgen de deelnemers huiswerk mee dat kan bestaan uit een oefening beoefenen in privé sfeer. Dit kan zijn thuis of op een andere prettige plek. De trainer Het product dient gebruikt te worden door een docent of mindfulness trainer die zelf minstens een jaar ervaring heeft met het beoefenen van mindfulness of zelf een volwaardige mindfulnesstraining heeft gevolgd. De trainer dient zich goed ingelezen te hebben en verstand van groepsdynamica, pedagogiek en didactiek. - mindfulness & ass - 71

72 Inhoudsopgave Introductie in mindfulness p. Training 1 aandacht p. Training 2 gedachtestromen p. Training 3 in contact blijven p. Training 4 voor jezelf zorgen p. Literatuur p. - mindfulness & ass - 72

73 -- enkele vragen beantwoorden voordat we beginnen -- Introductie in mindfulness Mindfulness is een methode waarbij je door middel van meditatievormen aan de slag gaat met gevoelens en gedachten. Door middel van acceptatie van gevoelens en gedachten en je te focussen op iets anders leer je gemakkelijker om te gaan met probleemsituaties. Zoals momenten wanneer je stress of spanning ervaart. Bij mindfulness-meditatie is het de bedoeling om aandacht te richten op bijvoorbeeld je lichaam, je ademhaling of op geluiden die je hoort. Door het richten van je aandacht leer je gedachten, geluiden of ongewenste lichamelijke gewaarwordingen makkelijker los te laten, om vervolgens daar minder door gehinderd te worden. Door regelmatige oefening krijg je steeds meer controle op waar je je aandacht op richt. Een ander aspect van mindfulness is het loslaten. Door niet zo veel aandacht te geven aan wat je precies denkt of voelt, maar het alleen opmerkt en er verder niets mee doet, voedt je je gevoelens en gedachten minder. Daardoor ben je er minder aan overgeleverd en kun je vanuit een ander perspectief je gevoelens en gedachten waarnemen. Wanneer start je met mindfulness? Als je met mindfulness start, bedenk je dan dat je aan een intensief proces begint. Mindfulness is oefenen, oefenen en oefenen. Want mindfulness is niet specifiek gericht op ontspanning, maar je leert aandacht te richten op je ademhaling, je lichaam of iets anders. Dat kost tijd en energie. Dus om te beginnen in een drukke periode in je leven, is niet zo handig. Misschien kun je wachten tot een rustigere periode. Als je de technieken beheerst dan kun je ze uiteraard wel toepassen in drukke perioden. Hoe vaak oefen je? Om mindfulness goed te beheersen is het belangrijk om iedere dag te oefenen met meditatie. Want mindfulness moet je oefenen. De techniek moet je je zelf in trainen. Het is ook goed om niet te streng te zijn voor jezelf, dus als het niet lukt dan plan je voor de volgende dag een meditatie moment in. Wat is het doel van meditatie? Het doel verschilt sterk per individu. Door meditatie helpt het in het algemeen om gedachtestromen te stoppen, minder te piekeren, om gemakkelijker in slaap te vallen en om je (lichamelijke) grenzen beter aan te voelen. Wat heb je nodig voor mindfulness? Je kunt een matje gebruiken en een meditatiekussen om op te zitten. Misschien vind je het wel prettig om een dekentje om je heen te slaan voor als je het koud krijgt. Ook is het prettig om loszittende kleding aan te doen. Niet te strak, wel comfortabel. - mindfulness & ass - 73

74 Benodigdheden: flip over stift naambordjes van papier lokaal Ambelt Academie raamverduistering rozijnen en lepeltje hand-out Training 1 aandacht 1 Kennismaken (5 ) welkom mezelf voorstellen grondregels voor de groep: o Alles wat wordt gezegd is vertrouwelijk o o Je bent alle bijeenkomsten aanwezig Je neemt iedere bijeenkomst een badhanddoek en kussen mee. Een deken is ook praktisch o. voorstelrondje van de deelnemers de volgende onderwerpen komen aan bod: o o o o training 1 aandacht training 2 gedachtestromen training 3 ademhaling training 4 voor jezelf zorgen 2 Uitleg mindfulness (5 ) kennismaken met verschillende meditatietechnieken aandacht leren richten contact met je lichaam oefenen is belangrijk 3 OEFENING 1: korte ademhalingsmeditatie (10 ) * ping Doe je ogen dicht als dat prettig voelt. Voel hoe je zit of ligt. Merk op waar je lichaam contact met de stoel of het kussen. Richt je aandacht op de ademhaling. Voel hoe de lucht naar binnen en weer naar buiten stroomt. Volg je ademhaling van moment tot moment. Volg met je aandacht wat er in je buik gebeurt als je weer ademhaalt. Telkens als je gedachten afdwalen keer je op een vriendelijke manier weer terug naar je ademhaling. Blijf gewoon je ademhaling volgen. Blijf bij de ademhaling. Als je zo meteen het belletje hoort kun je ogen openen en rustig wat bewegen. * ping nabespreken: hoe was het om deze oefening te doen? wat heb je opgemerkt? - mindfulness & ass - 74

75 4 OEFENING 2: de rozijnoefening (20 ) We gaan zo starten met de oefening. Deze oefening is gericht op aandacht en ervaren. Ik zal zo de groep rondgaan en bij elk van jullie iets in je hand leggen. Eerst ga ik jullie vragen om allemaal op een prettige manier te gaan zitten. Sluit je ogen. Strek je arm iets naar voren en open je hand met je handpalm naar boven, dan zal ik daar iets in leggen. Tijdens deze oefening hoeft je niet te praten of antwoord te geven op mijn vragen. (rozijn geven) Richt je aandacht op wat er in je hand ligt. Verder hoef je nog niets te doen. Breng je aandacht naar hoe het voorwerp in je hand voelt. Neem het voorwerp nu tussen je vinger en duim. Knijp er in. Wees je bewust van hoe het voorwerp aanvoelt, of het hard is of zacht. Misschien kun je het voorwerp ronddraaien tussen je vinger en je duim. Onderzoek nu met beide handen hoe het voorwerp aanvoelt. Hoe voelt het aan? Is het warm of koud? Is het hard of zacht? Als je merkt dat er een gedachte komt, richt dan op een rustige manier je aandacht weer op het voorwerp. Misschien ruik je iets, misschien ook niet. Doe je ogen open kijk naar het voorwerp. Neem waar wat er in je lichaam gebeurt als je naar het voorwerp kijkt. Het kan zijn dat er niks gebeurt, dat is ook goed. Bekijk het voorwerp zorgvuldig, alsof je nog nooit zoiets hebt gezien. Waar valt het licht op het voorwerp en zie je kleurverschil? Kijk hoe het voorwerp reageert als je er in knijpt. Breng het voorwerp nu langzaam naar je mond. Doe je mond open en leg het voorwerp op je toch, zonder er in te bijten. Hoe voelt het voorwerp op je tong? Als je wilt kun je in het voorwerp bijten. Merk op welke smaak het geeft in je mond. Kauw er heel langzaam op. Je merkt misschien dat er meer speeksel in je mond komt. Voel hoe het voorwerp in je mond van vorm veranderd. Als je wilt gaan slikken, probeer dat dan bewust te doen. Je kunt het voorwerp doorslikken. Hoe voelt het om het voorwerp door te slikken? Misschien voel je de rozijn door je lichaam naar beneden gaan, misschien ook niet. Bedenk dat je lichaam nu exact een rozijn zwaarder weegt. Nabespreken: welke gedachten kwamen in je op? was het eten van een rozijn anders dan normaal? 5 THEORIE: aandacht Veel mensen vinden het moeilijk om hun aandacht op iets te richten. Ze raken makkelijk afgeleid door prikkels van buitenaf, zoals geluiden, of prikkels van binnenuit, zoals gedachten. In ons leven hebben we voortdurend onze aandacht nodig. Aandacht om iets nieuws te leren, aandacht bij hoe je fietst en wat er gebeurt in het verkeer, aandacht op school, noem maar op. Wie raakt er afgeleid door prikkels van buitenaf? Wie raakt er afgeleid door gedachten? Wie heeft er moeite met het verleggen van aandacht, doordat je bijvoorbeeld heel erg gefocust bent of tot in detail iets aan het doen bent? o Zo ja, wat gebeurt er dan? Hoe ervaar je dat? - mindfulness & ass - 75

76 6 AFSLUITING: Huiswerk: minstens 1x een vijfminutenoefening minstens 1x iets met aandacht eten kijk op de site daar staan de oefeningen op en kun je het afspelen het wachtwoord voor de website is: mindfulness het is een vrouwelijke stem die de oefeningen inspreekt Afspraak: mag mevr. Udo volgende training mij filmen? Hoe zouden jullie het vinden als zij er bij is? Hand-out uitdelen Afsluiten door korte meditatie van 3 minuten en bedanken - mindfulness & ass - 76

77 Hand-out introductietraining mindfulness 1 aandacht Gedaan tijdens deze training: korte ademhalingsmeditatie de rozijnoefening alleen dan met een rozijn theorie over aandacht Huiswerk: minstens 1x vijfminutenoefening minstens 1x iets eten met aandacht Tip: kijk op de website van voor audiofragmenten van verschillende oefeningen. De vijfminutenmeditatie en de rozijnoefening staan er ook op. Gebruikersnaam: autisme Wachtwoord: mindfulness Voor volgende week 3 december, 3 e lesuur: Neem mee: kussen Badhanddoek of kleedje Kleed om je warm te houden Thema voor volgende week is gedachtestromen Bedankt en tot volgende keer - mindfulness & ass - 77

78 Training 2 gedachtestromen Benodigdheden: meditatiebelletje kussen en matje hand-out camera voor video opname 1 Openen (5 ) welkom hoe is het de afgelopen week gegaan met oefenen? Wat wel/niet? 2 OEFENING: de vijfminutenoefening (5 ) * ping Sluit je ogen. Voel hoe je zit of ligt. Voel waar je lichaam contact maakt met de grond of stoel. Word je bewust van je ervaringen op dit moment. Wat voor gedachten heb je? Merk op welke gevoelens er zijn. Laat die gevoelens en gedachten er zijn, ze hoeven niet weg. Nu je een idee hebt van wat er in je omgaat, mag je je richten op je ademhaling. Voel hoe je in- en uitademt. Van moment tot moment, ademhaling na ademhaling. Je ademhaling kan je helpen om in het nu te zijn met dat wat er is. Misschien kun je voelen hoe je buik beweegt als je ademhaalt. Richt dan je aandacht op je lichaam. Voel waar je contact maakt met de grond, het kussen of de stoel. Misschien voel je nog andere dingen in je lichaam. Richt daar dan je aandacht op. Als je zo direct het belletje hoort, kun je je ogen weer open doen. * ping 3 THEORIE: gedachtestromen (10 ) Bij de volgende oefening richt je je aandacht op gedachten. Gedachten hebben wij allemaal en het gaat de hele dag door. Gedachten kunnen veel invloed hebben op hoe jij je voelt of hoe jij over jezelf of anderen denkt. Gedachten kunnen opslaan in piekeren of zorgen maken, plannen, fantaseren, dromen, etc. Bij mindfulness leren we dat gedachten niet waar zijn. Niet alles wat je denkt is waar. Het idee achter de gedachtenmeditatie is dat je gedachten leert herkennen als gewoon gedachten, niets meer niets minder. En dat voelt voor veel mensen vreemd. Je veranderd dus de waarde van je gedachten. Het zijn slechts gedachten waar je niet op in hoeft te gaan. Je neemt ze waar en dan laat je ze weer voorbij gaan. Normaal gesproken nemen wij gedachten heel serieus en worden we er door beïnvloed. Bij mindfulness hoeft dat niet. Wanneer je je gedachten leert herkennen als gewoon gedachten kun je voorkomen dat je meegetrokken wordt in een negatief spiraal. Je kunt er dan voor kiezen om gedachten voorbij te laten gaan en ze niet serieus te nemen. vragen wie ervaring heeft met gedachten, negatieve spiralen, doorslaan in gedachten, weinig of juist veel denken, etc. - mindfulness & ass - 78

79 4 OEFENING: de gedachtenmeditatie (15 ) Een eerste kennismaking met de gedachtemeditatie voor de meesten. De oefening duurt een kwartier. De oefening past misschien niet bij iedereen. De oefening wordt nabesproken. * Ping je kunt je ogen sluiten. Voel hoe je zit of ligt. Merk op waar je lichaam contact maakt met de stoel, het matje of de grond. Voel hoe je in- en uitademt, hoe je buik op en neer gaat bij het ademen. Neem even de tijd om je bewust te worden van je gedachten. Merk op welke gedachten er bij je opkomen. Het kan ook zijn dat je op dit moment geen gedachten hebt, ook dat is goed. Er komt vanzelf een gedachte. Merk het op als er een gedachte komt. Je hoeft er niet verder op door te denken. Wees je ervan bewust dat er een gedachte is en dat die vanzelf weer voorbijgaat. Gedachten komen en gaan weer voorbij. Je hoeft gedachten niet vast te houden, laat ze gewoon voorbijgaan. Er komt vanzelf weer een nieuwe gedachte. Als er een gedachte is, besef dan dat je er niks mee hoeft, je hoeft er niet op in te gaan. Laat de gedachte voorbijgaan en wacht tot er een nieuwe gedachte komt. Als je gedachten wolkjes zijn die voorbijkomen aan de hemel. Elk wolkje trek vanzelf weer voorbij en na een tijdje komt er een nieuw wolkje. Ze gaat het ook met gedachten. Elke gedachte gaat voorbij en er komt weer een nieuwe gedachte. Je hoeft niet in te gaan op de gedachten, er niet op door te denken. Laat je gedachten er gewoon zijn en laat ze weer weg gaan. Als er even geen gedachten zijn is dat ook goed. Sommige gedachte zullen vervagen als je je aandacht er op richt. Sommige gedachten leiden weer tot nieuwe gedachten. Het is allemaal prima. Laat gewoon je gedachten komen en voorbijgaan. Laat dan de gerichtheid op je gedachten los en voel weer hoe je ligt, zit of hoe je lichaam contact maakt met de stoel of de grond. En voel je ademhaling. Als je zo direct het belletje hoort, kun je daarna rustig gaan bewegen en je ogen openen. * ping Nabespreken: hoe heb jij de oefening ervaren? wat vond je prettig en wat vervelend? 5 AFSLUITING (5 ) Huiswerk: minstens 1x vijfminutenoefening Hand-out uitdelen Afsluiten door korte meditatie van 3 minuten en bedanken - mindfulness & ass - 79

80 Hand-out introductietraining mindfulness 2 gedachtestromen Gedaan tijdens deze training: de vijfminutenoefening de gedachtenmeditatie theorie gedachtestromen Huiswerk: minstens 1x vijfminutenoefening Tip: kijk op de website van voor audiofragmenten van verschillende oefeningen. Gebruikersnaam: autisme Wachtwoord: mindfulness Voor volgende keer 5 december, 3 e lesuur: Neem mee: kussen badhanddoek of kleedje kleedje om je warm te houden Thema voor volgende week is ademhaling Bedankt en tot volgende keer - mindfulness & ass - 80

81 Training 3 in contact blijven Benodigdheden: meditatiebelletje kussen en matje hand-out camera voor video opname 1 Openen (5 ) welkom hoe is het de afgelopen dagen gegaan met oefenen? Wat wel/niet? 2 THEORIE: de loopmeditatie (7 ) Als we lopen doen we dat vaak met een reden. Je wilt ergens naar toe. Als de geest haast heeft, heeft het lichaam dat ook en gebeurt het lopen vaak onbewust. Je bent dan met je gedachten niet bij het lopen, maar bij andere zaken. Bij de loopmeditatie schenken we aandacht aan de ervaring van het lopen. En je bent bewust van hoe lichaam beweegt als je loopt. Ook bij deze meditatie zullen je gedachten afdwalen of je zult ongewild op prikkels reageren die zich voordienen. Dan probeer je je aandacht weer terug te brengen naar je ervaring van het lopen. Door deze meditatie kun je meer contact maken met je lichaam.. Daardoor leer je beter te luisteren naar de boodschappen die je lichaam uitzendt en hier eerder of beter op reageren. (Spek, A. 2013). In welk tempo moet ik precies lopen? Het is belangrijk dat je in een tempo loopt dat voor jou prettig en ontspannen is. Als je te snel loopt, kun je geen rust vinden in het lopen en als je te langzaam loopt krijg je misschien moeite je evenwicht te bewaren. Hoe moet ik precies lopen? Je loopt zoals jij dat prettig vind. Er is geen voorschrift hoe je moet lopen. Het gaat niet om of je mooi loopt of zo rechtop mogelijk. Het gaat er om dat je je aandacht kunt richten op verschillende delen van je lichaam tijdens het lopen. 3 OEFENING: de loopmeditatie (15 ) * ping je gaat met je voeten zo n 10 tot 15 centimeter uit elkaar staan en je houdt je knieeen licht gebogen. Laat je armen langs je lichaam hangen. Je kunt je blik naar voren richten, bijvoorbeeld naar een punt op de grond of in de ruimte. Voel dat je voeten contact maken met de grond. Voel ook hoe het gewicht van je lichaam op je benen en voeten rust. Begin in een rustig tempo te lopen. Vind een tempo dat voor jou prettig aanvoelt. En richt je aandacht op je voeten. Wat voel je in je voeten als je loopt? Blijf je bewust van het steeds wisselende gevoel in je voeten. Als je merkt dat je gedachten afswalen, breng je je aandacht op een vriendelijke wijze terug naar je voeten. Dit kun je keer op keer doen. Blijft gericht op het gevoel in je voeten als je loopt. Voel hoe je je voeten neerzet. Voel hoe je hak de grond raakt en hoe je voet zich afwikkelt, totdat je tenen de grond - mindfulness & ass - 81

82 raken. Elke stap opnieuw. Laat dan de focus op je voeten los en richt je op je benen. Wat voel je in je benen als je loopt? Blijf je aandacht richten op het gevoel in je benen. Wees je bij elke stap bewust van het gevoel in je benen. Voel hoe je benen jou voortbewegen. Laat dan je aandacht voor je benen los en richt je op je bovenlichaam. Wat voel je in je bovenlichaam als je loopt? Voel hoe het evenwicht in je licaam tijdens het lopen verandert. Hou je aandacht bij je bovenlichaam. Dan ga je wat langzamer lopen. Steeds trager, tot je stilstaat. Richt je op het gevoel in je voeten nu je hier zo staat. Wat voel je in je voeten? En dan met je aandacht naar je benen. Wat voel je in je benen? Voel dan je hele lichaam. Voel hoe je hier staat. Misschien kun je voelen dat je lichaam weer wat meer in rust is na het lopen. Ga dan met je aandacht naar je ademhaling. Richt je op je ademhaling, voel hoe je in- en uitademt. Als je het belletje hoort, stopt de oefening. *ping Wat is de ervaring van deze oefening? Wat lukte wel en wat was lastiger? 4 AFSLUITING (5 ) Huiswerk: minstens 1x loopmeditatie via audio. Website: Hand-out uitdelen Afsluiten door korte meditatie van 3 minuten en bedanken - mindfulness & ass - 82

83 Hand-out introductietraining mindfulness 3 in contact blijven Gedaan tijdens deze training: loopmeditatie Huiswerk: minstens 1x loopmeditatie via audio. Website: Tip: kijk op de website van voor audiofragmenten van verschillende oefeningen. Gebruikersnaam: autisme Wachtwoord: mindfulness Voor volgende week 10 december, 3 e lesuur: Neem mee: kussen Badhanddoek of kleedje Kleed om je warm te houden Thema voor volgende week is voor jezelf zorgen Bedankt en tot volgende keer - mindfulness & ass - 83

84 Training 4 voor jezelf zorgen Benodigdheden: evaluatie formulier zitkussen meditatiebel hand-out 1 Openen (5 ) welkom hoe is het de afgelopen dagen gegaan met oefenen? Wat wel/niet? 2 THEORIE: de bodyscan (5 ) De bodyscan is een oefening om je te leren richten op je lichaam en je bewust te worden van je lichamelijke gevoelens. De bodyscan kan je helpen om beter contact te krijgen met je lichaam en om meer rust te ervaren. De bodyscan kan erg prettig zijn voor het slapen gaan. Het kan ook een prettige oefening zijn als je wakker word en de dag begint. Accepteer dat de oefening de ene keer beter gaat dan de andere keer. Als je steeds in slaap valt bij deze oefening dat doe je de oefening zittend. Het is de bedoeling dat je leert om je focus te richten op verschillende delen van je lichaam. 3 OEFENING: de bodyscan kort (20 ) Via audio opname, de bodyscan afspelen. *ping dit is de bodyscan. We noemen het de bodyscan omdat je met aandacht als et ware je lichaam scant. Je gaat met je aandacht stap voor stap langs de verschillende delen van je lichaam. Sluit je ogen, als het prettig voelt. Misschien kun je beginnen met te voelen waar je lichaam contact maakt met de grond. Is die hard of zacht? Richt dan nu je aandacht op je ademhaling. Voel hoe je in- en uitademt. Richt je dan op de tenen van je linkervoet en onderzoek of je daar iets voelt. Misschien voel je warmte of kou. Misschien voel je niks. Ook dat is goed, het gaat er vooral om dat je je aandacht er op richt. Ga met je aandacht naar de hiel van je linkervoet. Richt je aandacht op je hele linkervoet. Ga met je aandacht naar je linker kuit en dan naar je linkerknie. Merk het op als je gedachten afdwalen. Accepteer dat je even bent afgedwaald en richt je aandacht op een vriendelijke manier weer op je linkerknie. Richt je aandacht op je linker bovenbeen. Voel waar het de grond raakt. Misschien kun je ook je spieren voelen of de temperatuur in de omgeving. Ook als je niks voelt is dat goed. Richt je aandacht op je hele linkerbeen. Laat dan je aandacht voor je linkerbeen los en ga met je aandacht naar de tenen van je rechtervoet, en onderzoek of je daar iets voelt. Ga met je aandacht naar de hiel van de rechtervoet. - mindfulness & ass - 84

85 Richt je aandacht op je hele rechtervoet Dan je rechterkuit. Je rechterknie. Ga met je aandacht aar rechterbovenbeen. Voel waar het de grond raakt. Misschien voel je de temperatuur of je kleren. Misschien voel je niks, dat is allemaal goed. Als je merkt dat je afdwaalt met je gedachten, accepteer dan dat je even was afgeleid. Het is normaal dat gedachten afdwalen. Probeer je aandacht op een vriendelijke manier weer terug te brengen naar je rechterbovenbeen. Richt dan je aandacht op je hele rechterbeen. En laat dan de aandacht op je rechterbeen los. En richt je op je bui. Misschien kun je voelen hoe je buik op en neer gaat als je in en uitademt. Richt je op je borstkas. Misschien kun je ook voelen hoe die beweegt als je ademt. Ga met je aandacht naar je billen. Voel waar die de grond raken. Dan met je aandacht naar je rug. Voel waar die contact maakt met de grond. Ga met je aandacht naar de vingers van je linkerhand. Misschien kun je iets voelen in de vingers van je linkerhand. En richt je op je hele linkerhand. Dan op je linker onderarm. Je linker elleboog. En dan op je linker bovenarm. Richt je aandacht op je hele linkerarm. Misschien kun je voelen waar je arm de grond raakt. Of misschien voel je je kleren of de temperatuur. Als je merkt dat je aandacht afgeleid raakt door geluiden of gedachten breng je je aandacht weer op een vriendelijke manier terug naar je linkerarm. Laat je aandacht voor je linkerarm los en richt je op de vingers van je rechterhand. En dan op je hele rechterhand. Je rechteronderarm. Je rechterelleboog. Richt je nu op je hele rechterarm. Misschien kun je voelen waar je arm de grond raakt en voel je je kleren of de temperatuur van de omgeving. Laat je aandacht voor je rechterarm los. En richt je op je hals. Je kin. Richt je dan op je mond. Wat voel je in je mond? Ga met je aandacht naar je ogen, je oogleden. Breng je aandacht naar je voorhoofd. Dan naar je nek. Wat voel je in je nek? Dat kan pijn zijn, maar ook een ander gevoel. Ook dat is goed. Richt je aandacht op de achterkant van je hoofd en waar de ze de grodn raakt. Laat dan ook de aandacht voor je hoofd los en ga met je aandacht terug naar je ademhaling. Adem in en duw je adem dan naar beneden. Voel hoe de adem naar beneden gaat. Probeer dit een aantal keer te herhalen. Inademen en de lucht naar beneden duwen. Als je merkt dat dit niet lukt, kun je met je aandacht gewoon je ademhaling blijven volgen. Laat de aandacht voor je ademhaling en je lichaam los. Je hoeft niets te doen, niets te veranderen, alleen maar aanwezig te zijn. Open voor dat wat er nu op dat moment is. En alleen maar zijn. - mindfulness & ass - 85

86 4 Als dit niet bij je past, blijf je gewoon nog even je ademhaling volgen. Voel weer je lichaam. Voel het contact dat je lichaam maakt met de grond. Bedank jezelf dat je de tijd hebt genomen om op een positieve manier bij je zelf stil te staan. Nadat je de bel hebt gehoord, kun je je ogen open doen en langzaam weer bewegen. * ping AFSLUITING (10 ) Nabespreken oefening Nabespreken training hoe kun je dit thuis gaan oefenen? hoe kunnen de oefeningen voor je gaan werken? wat kun je met mindfulness doen? Evaluatieformulier uitdelen en in laten vullen Afsluiten door korte meditatie van 3 minuten en bedanken - mindfulness & ass - 86

87 Hand-out introductietraining mindfulness 4 voor jezelf zorgen Gedaan tijdens deze training: de korte bodyscan evaluatieformulier ingevuld Tip: kijk op de website van voor audiofragmenten van verschillende oefeningen. Gebruikersnaam: autisme Wachtwoord: mindfulness BEDANKT VOOR JE DEELNAME, JE INZET EN MOTIVATIE Ga door met mindfulness en ontdek wat het voor jou kan betekenen - mindfulness & ass - 87

88 Literatuurlijst Spek, A. (2013). Mindfulness bij volwassenen met autisme. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers Dewulf, D. (2010). Mindfulness. Werkboek. Krachtig in het hier en nu. Utrecht/Antwerpen: Kosmos Uitgevers mindfulness & ass - 88

89 Bijlage 5.9 Evaluatie meting leerling Naam: Datum: 1. Is dit de allereerste keer dat je mindfulness oefeningen hebt beoefend? En wat vond je er van? 2. Geef hieronder per oefening aan of je de oefening als prettig of minder prettig hebt ervaren. Belangrijk is dat je aangeeft waardoor het prettig of minder prettig was. Wees zo specifiek mogelijk. Oefening Prettig? Minder prettig? Korte Waardoor? ademhalingsmeditatie De rozijnoefening De vijfminuten oefening De gedachtenmeditatie De loopmeditatie De bodyscan - mindfulness & ass - 89

90 3. Is mindfulness een toepasbaar middel voor havo leerlingen van De Ambelt om meer rust te ervaren? Waarom wel of niet? Leg uit. 4. Geef een score na iedere vraag: Vraag Score Na de mindfulness introductietraining ervaar ik lichamelijke rust Niets veranderd Duidelijke verbetering Ik ben bewuster geworden van mijn lichamelijke sensaties Niets veranderd Meer bewust Ik ben bewuster geworden van mijn gedachten Niets veranderd Meer bewust Ik maak mij minder zorgen over dingen sinds de training over mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering Ik pieker minder sinds de training van mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering Ik val beter in slaap sinds de training van mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering Ik beoefen mindfulness oefeningen thuis Nauwelijks Continu Ik beoefen mindfulness oefeningen op school Niet Continu Als ik gespannen ben weet ik nu welke oefening ik kan doen om te ontspannen Geen idee Ja, ik weet een oefening Het lukt mij nu om prikkels beter te filteren door mijn aandacht ergens anders op te leggen Niets veranderd Duidelijke verbetering Ik voel mij minder overprikkeld dankzij de training van mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering Ik heb het door wanneer ik te druk ben met denken (als: zorgen maken, fantaseren, piekeren, plannen, etc.) Niets veranderd Duidelijke verbetering Sinds de mindfulness training heb ik meer inzicht gekregen in mijn gedachtestromen Niets veranderd Duidelijke verbetering - mindfulness & ass - 90

91 Sinds de mindfulness training lukt het mij beter om op mijn ademhaling te letten Niet Duidelijke verbetering Sinds de mindfulness training lukt het mij beter om gedachten los te laten Niets veranderd Duidelijke verbetering 5. De mindfulness introductietraining vond ik te lang / te kort (omcirkel welke van toepassing is), waardoor? Leg uit. 6. Als mindfulness aangeboden zou worden bij mij op school dan zou ik daaraan mee doen: ja / nee. Omcirkel en leg uit: 7. Ik vind het belangrijk dat mindfulness aangeboden wordt op De Ambelt: ja / nee: omdat, Bedankt voor het invullen en het deelnemen aan de pilot - mindfulness & ass - 91

92 - mindfulness & ass - 92

93 - mindfulness & ass - 93

94 - mindfulness & ass - 94

95 - mindfulness & ass - 95

96 - mindfulness & ass - 96

97 - mindfulness & ass - 97

98 - mindfulness & ass - 98

99 - mindfulness & ass - 99

100 - mindfulness & ass - 100

101 - mindfulness & ass - 101

102 - mindfulness & ass - 102

103 - mindfulness & ass - 103

104 - mindfulness & ass - 104

105 - mindfulness & ass - 105

106 - mindfulness & ass - 106

107 - mindfulness & ass - 107

108 - mindfulness & ass - 108

109 - mindfulness & ass - 109

110 Bijlage 5.10 Evaluatie meting mentor Naam van de leerling: Datum: 1. De leerling heeft deelgenomen aan een viertal mindfulness trainingen. Vul in: (het middelste vak X geldt als ik weet het niet ) Vraag Score Na de mindfulness introductietraining ervaart de leerling meer lichamelijke rust Niets veranderd Duidelijke verbetering De leerling lijkt bewuster geworden van lichamelijke sensaties Niets veranderd Meer bewust De leerling lijkt bewuster geworden van gedachten Niets veranderd Meer bewust De leerling maakt zich minder zorgen over dingen sinds de training over mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering De leerling piekert minder sinds de training van mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering De leerling slaapt beter sinds de training van mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering De leerling beoefent mindfulness oefeningen thuis De leerling beoefent mindfulness oefeningen op school Als de leerling gespannen is weet hij/zij nu welke oefening hij/zij kan doen om te ontspannen Nauwelijks Continu Niet Continu Geen idee Ja, de leerling weet een oefening Het lukt de leerling nu om prikkels beter te filteren door zijn/haar aandacht ergens anders op te leggen Niets veranderd Duidelijke verbetering De leerling voelt zich minder overprikkeld dankzij de training van mindfulness Niets veranderd Duidelijke verbetering De leerling heeft het door wanneer hij/zij te druk ben met denken (als: zorgen maken, fantaseren, piekeren, plannen, etc.) Niets veranderd Duidelijke verbetering - mindfulness & ass - 110

111 Na de mindfulness training heeft de leerling meer inzicht gekregen in mijn gedachtestromen Niets veranderd Duidelijke verbetering Sinds de mindfulness training lukt het de leerling beter om op zijn/haar ademhaling te letten Niet Duidelijke verbetering Na de mindfulness training lukt het de leerling beter om gedachten los te laten Niets veranderd Duidelijke verbetering 2. Wat heb jij, als mentor van de deelnemer(s), aan effecten gemerkt tijdens/sinds de mindfulness training bij de deelnemer(s)? 3. Wat schat jij in dat effecten zouden kunnen zijn voor de deelnemers aan de hand van de training? 4. Denk jij dat mindfulness als stressreductie methode toepasbaar kan zijn voor deze doelgroep? Waardoor denk je dat? 5. Een volledige mindfulness training bevat 8 tot 9 sessies van 1,5u-2,5u per keer. De introductietraining bevat 4 sessies van 45 minuten. Denk jij dat de gemeten effecten representabel zijn? Dank voor je deelname aan de pilot mindfulness & het VSO - mindfulness & ass - 111

112 - mindfulness & ass - 112

113 - mindfulness & ass - 113

114 - mindfulness & ass - 114

115 - mindfulness & ass - 115

116 - mindfulness & ass - 116

117 - mindfulness & ass - 117

118 - mindfulness & ass - 118

119 - mindfulness & ass - 119

120 - mindfulness & ass - 120

121 - mindfulness & ass - 121

122 Evaluatie meting mentor Naam van de leerling: Caitlin Datum: De leerling heeft deelgenomen aan een viertal mindfulness trainingen. Vul in: (het middelste vak X geldt als ik weet het niet ) Vraag Score Na de mindfulness introductietraining ervaart de leerling meer lichamelijke rust Niets veranderd x Duidelijke verbetering De leerling lijkt bewuster geworden van lichamelijke sensaties Niets veranderd x Meer bewust De leerling lijkt bewuster geworden van gedachten Niets veranderd x Meer bewust De leerling maakt zich minder zorgen over dingen sinds de training over mindfulness Niets veranderd x Duidelijke verbetering De leerling piekert minder sinds de training van mindfulness Niets veranderd x Duidelijke verbetering De leerling slaapt beter sinds de training van mindfulness Niets veranderd x Duidelijke verbetering De leerling beoefent mindfulness oefeningen thuis De leerling beoefent mindfulness oefeningen op school Als de leerling gespannen is weet hij/zij nu welke oefening hij/zij kan doen om te ontspannen Nauwelijks x Continu Niet x Continu Geen idee x Ja, de leerling weet een oefening Het lukt de leerling nu om prikkels beter te filteren door zijn/haar aandacht ergens anders op te leggen Niets veranderd x Duidelijke verbetering De leerling voelt zich minder overprikkeld dankzij de training van mindfulness Niets veranderd x Duidelijke verbetering De leerling heeft het door wanneer hij/zij te druk ben met denken (als: zorgen maken, fantaseren, piekeren, plannen, etc.) Niets veranderd x Duidelijke verbetering - mindfulness & ass - 122

123 Na de mindfulness training heeft de leerling meer inzicht gekregen in mijn gedachtestromen Niets veranderd x Duidelijke verbetering Sinds de mindfulness training lukt het de leerling beter om op zijn/haar ademhaling te letten Niet x Duidelijke verbetering Na de mindfulness training lukt het de leerling beter om gedachten los te laten Niets veranderd x Duidelijke verbetering 7. Wat heb jij, als mentor van de deelnemer(s), aan effecten gemerkt tijdens/sinds de mindfulness training bij de deelnemer(s)? Eigenlijk niks, ze vond het wel leuk. 8. Wat schat jij in dat effecten zouden kunnen zijn voor de deelnemers aan de hand van de training? Ik weet het niet, want ik heb te weinig kennis over mindfullnes 9. Denk jij dat mindfulness als stressreductie methode toepasbaar kan zijn voor deze doelgroep? Waardoor denk je dat? Ja, omdat de leerlingen vaak een vol hoofd hebben en niet weten hoe te ontspannen op een goede manier. 10. Een volledige mindfulness training bevat 8 tot 9 sessies van 1,5u-2,5u per keer. De introductietraining bevat 4 sessies van 45 minuten. Denk jij dat de gemeten effecten representabel zijn? Geen idee Dank voor je deelname aan de pilot mindfulness & het VSO - mindfulness & ass - 123

124 Bijlage 5.11 Impressie trainingselementen De trainer: De setting: Mindfulness: - mindfulness & ass - 124

125 Bijlage 5.12 Adviesrapport ADVIESRAPPORT onderzoek: Rust door mindfulness? BIJ LEERLINGEN MET ASS YVONNE TEUNE - mindfulness & ass - 125

126 Mindfulness & het VSO Zwolle, januari 2015 Student Yvonne Teune Beroepsproduct 3 in het kader van Lerarenopleiding Omgangskunde, 2 e graad VT Hogeschool Utrecht, 2014 Stageschool De Ambelt, Hengeveldcollege, te Zwolle Begeleiders: D. (Dick) Bastiaanssen S&W er Hogeschool Utrecht M. (Monique) ter Laarschot IA Hogeschool Utrecht I. (Ilse) Wiersma Adjunct-directrice De Ambelt / Opdrachtgever - scriptie mindfulness & ass - 126

127 Voorwoord Het onderzoek mindfulness & autisme staat in teken van mijn afstudeerproject. In het onderzoek werd de vraagstuk, of mindfulness training voor leerlingen met autisme van de Ambelt, VSO, geschikt is om meer innerlijk rust te ervaren, onderzocht. Het advies rapport is bestemd voor adjunct-directie, organisaties die zich buigen over leerlingenzorg en welbevinding als AT-Zorg, mentoren en docenten. Het adviesrapport is tot stand gekomen aan de hand van de resultaten en conclusies van het onderzoek mindfulness & autisme. Het rapport is tezamen met de training een product van het onderzoek. Graag wil ik hierbij gebruik maken om mijn dank te betuigen aan de opdrachtgever Ilse Wiersma voor hulp en adviezen tijdens het traject, mentoren en leerlingen die hebben deelgenomen aan het onderzoek en Monique van de Laarschot van de Hogeschool Utrecht die mij ondersteunt heeft gedurende het traject. Samenvatting Het onderzoek heeft plaatsgevonden op de Ambelt, Hengeveldcollege. Het onderzoek omvat een mindfulness introductietraining waarbij de training aangepast is aan het ASS. Tevens de doelgroep van de training: jongeren met havo cognitie en een ASS indicatie. De training is als pilot opgezet om binnen een kort tijdbestek effecten te meten van de training en of deze een positieve uitwerking hebben op de doelgroep. Mindfulness is een stress-reductie methode waarbij men gebruik maakt van meditatie vormen. De methode vraagt veel beoefening en aandacht om de meditaties eigen te maken. Hoe langer men traint, des te meetbaar de effecten zullen zijn. De training heeft een neutrale uitkomst en de resultaten zijn moeilijk meetbaar vanwege het korte tijdsbestek. De resultaten zijn in de vorm van nulmetingen en evaluaties met elkaar vergeleken. De conclusies uit de resultaten worden weergegeven in het adviesrapport. - scriptie mindfulness & ass - 127

128 Inleiding Het onderzoek is gebaseerd op onrust- en spanningsklachten bij de meerderheid van de leerlingen op De Ambelt, Hengeveldcollege. Het onderwerp voor het onderzoek is mindfulness en autisme. Mindfulness is een bewustzijns methode waarbij je door meditatie vormen technieken aanleert om aandacht te cultiveren voor hier en nu. Door mindfulness leer je op een praktische en effectieve manier anders om te gaan met spanningen en stress situaties. De technieken die worden gebruikt hebben als kenmerk om aandacht te richten, bijvoorbeeld op het lichaam, de ademhaling of op de geluiden die er in de omgeving zijn. Door het richten van je aandacht leer je gedachten, geluiden of ongewenste lichamelijk ongemakken gemakkelijk los te laten. Kortom: Bij mindfulness worden technieken aangeleerd, in de vorm van meditaties, die je zelf actief kunt toepassen in lastige situaties, omdat je leert om te gaan met je gevoelens en gedachten in probleem situaties en je aandacht op iets anders focust waardoor de acceptatie geactiveerd wordt (Spek, 2013). Mindfulness is geen vast onderdeel op deze school. Depressie, faalangst en dergelijke stagnaties van ontwikkeling en problemen komen voor in de praktijkschool. De afgelopen twee stagejaren heb ik kunnen ervaren dat deze klachten een dagelijks beeld vormen bij veel leerlingen. Dit bleek uit toenemende spanningen voor presteren of persoonlijke situaties die lastig kunnen zijn voor bepaalde leerlingen en zij daar moeilijk mee om kunnen gaan. Met als gevolg dat spanning werd opgebouwd. De druk van de maatschappij en de beperkingen die de stoornis met zich mee brengt zijn een vrij logische optelsom voor dergelijke klachten bij jonge leerlingen met ASS. Mindfulness is een vorm van meditatie waarbij je puur het moment waarneemt. Alle lichamelijke sensaties constateert en de omgeving waarneemt zonder te oordelen. Aan de hand van een gesprek met de opdrachtgever denken wij dat mindfulness een techniek kan zijn voor leerlingen met ASS om de onrust klachten te minderen en eerder te herkennen. Dit kan uiteindelijk leiden tot een positieve bijdrage in het onderwijs, de klas, de docent en de maatschappij. Het rapport wordt geschreven om aan de hand van de conclusies De Ambelt advies te geven om de mindfulness training wel of niet voort te zetten ten behoeve van de zorg voor de leerlingen. Het rapport omvat de conclusies van het onderzoek en aan de hand van de conclusies aanbevelingen voor de school. Conclusies De vraag vanuit de school luidt: is mindfulness training voor leerlingen met autisme van de Ambelt, VSO, geschikt om meer innerlijk rust te ervaren? Bovenstaande vraag is onderzocht door middel van literatuur- en praktijkverkenning. Onder deze vraag zijn meerdere vragen opgesplitst in deelvragen en onderzoeksvragen. Het verkennend literatuuronderzoek beschrijft dat met het hanteren van een aantal aanpassingen, gericht op het ASS, het mogelijk is om mindfulness toe te passen bij jongeren met ASS. De aanpassingen kunnen zijn in de richting van het aanpassen van de spraak. Geen gebruik maken van figuurlijk taalgebruik en wel degelijk feitelijk blijven. De inhoud van oefeningen aanpassen is belangrijk omdat de reguliere oefeningen veel verbeelding gebruiken in de woorden en gedachten. Dit is niet toepasbaar voor mensen met ASS. Zolang je een gestructureerd programma hanteert kunnen mensen met ASS meekomen met mindfulness en de oefeningen thuis zelf verder toe-eigenen. Het verkennen praktijkonderzoek geeft een volgend antwoord op de vraag of mindfulness een geschikt middel is voor jongeren met ASS. In de praktijk ben ik op zoek gegaan naar antwoorden op de onderzoeksvraag wat is een goede invulling voor een mindfulness introductietraining voor jongeren met ASS en innerlijke onrust klachten? Welke suggesties geven experts op dit gebied? De deelvragen die daarbij verbonden zijn: Welke suggesties geven docenten? Welke ervaringen met mindfulness hebben leerlingen met autisme? En welke suggesties geven zij? - mindfulness & ass - 128

129 Diverse respondenten hebben, een ieder met een eigen referentiekader en expertise in mindfulness, antwoorden gegeven op onderzoeksvragen. Zo zijn er ook respondenten bij die geen weet hebben van mindfulness en wel daarover hun mening geven. Alle respondenten hebben kennis over het autisme spectrum stoornis. In het verkennend onderzoek geven de experts aan dat mindfulness mogelijk is voor jongeren met ASS. Door verschillende aangepaste mindfulness oefeningen te gebruiken kunnen de jongeren zich wellicht prettiger voelen in de training. Want niet iedere oefening sluit aan. Door het gebruik maken van verschillende oefeningen kunnen de jongeren ontdekken welke oefening wel prettig is en welke minder prettig. De leerlingen die bevraagt zijn geven beiden aan dat zij de nodige ervaring hebben met mindfulness. Door hun ervaring geven zij aan dat mindfulness toepasbaar is voor de doelgroep van De Ambelt. Ook hierbij zijn aanpassingen voor de doelgroep van belang. De nulmeting van de leerlingen geeft weer dat het grootste gedeelte tamelijk lichamelijke rust ervaart overdag. De ontspanning die zij ervaren de dag van de afname was gemiddeld tot gespannen. Als de leerling spanning heeft ervaren dan vinden vier van de acht het moeilijk om snel weer ontspannen te zijn. Dat verklaart ook dat het grootste gedeelte veel spanning voelt. Piekeren voor het slapen of in slaap vallen is voor 5 van de 8 een probleem. Net als overdag piekeren, druk zijn in het hoofd. Zes van de acht deelnemers doet weinig tot nooit ontspanningsoefeningen. En als zij zich gespannen voelen dan zijn activiteiten als wandelen, muziek luisteren, slapen of afleiding zoeken. Het grootste gedeelte van de deelnemers geeft aan wel te voelen wat er in het lichaam gebeurt bij spanningen. Daardoor heeft iedereen het door wanneer diegene druk is met piekeren, zorgen maken, plannen en oordelen. De mentoren hebben dezelfde vragen voorgelegd gekregen en over het algemeen komen de antwoorden overeen met wat de deelnemers in hebben gevuld. De metingen lijken gemoedelijk. Volgens de antwoorden van de mentoren over hun leerling hebben ze het over het algemeen weinig last van onrust. De deelnemers geven aan dat de ze de training als rustgevend hebben ervaren, leuk en voor één deelnemer was de gehele training niet prettig. Hij geeft meerdere keren aan dat de oefeningen als stressend waren, weinig ontspanning en niet zijn ding is. De oefeningen die tijdens de training voorkwamen zijn aangepaste mindfulness oefeningen en zijn verschillend ervaren. De deelnemers konden aangeven of ze de oefening als prettig of onprettig hebben ervaren en wat daarvan de reden is. De korte ademhalingsmeditatie is door 5 deelnemers als prettig ervaren en ze benadrukken het door aan te geven dat het voornamelijk rust brengt in het hoofd. De rozijnoefening was een vreemde ervaring voor de meeste deelnemers. Wellicht kan dit iets te maken hebben met focus en een gewoonte totaal op een andere wijze beleven. Dit kan als lastig ervaren worden voor jongeren met ASS, omdat het een verschuiving brengt in wat eerder als normaal beschouwt werd en nu niet. De vijfminutenoefening deed het ook goed bij de deelnemers. Het werd als kort en krachtig ervaren. De oefening biedt rust en voor één ging de oefening te snel. Dit kan met het verwerken van de oefening te maken hebben. Wellicht heeft deze deelnemer meer tijd nodig om de oefening te begrijpen en tegelijkertijd de oefening te beoefen waarbij hij zijn lichaam, hoofd en focus nodig heeft. De oefening die het minst aantrekkelijk was, is de loopmeditatie. De deelnemers hadden bijna allen er moeite mee. Verschillende redenen kwamen naar boven als te snel lopen, te langzaam lopen, moeite met de weg vinden en last krijgen van lichamelijke sensaties. De overige oefeningen als de bodyscan en de gedachtenmeditatie werden wederom als prettig ervaren, over het algemeen genomen. Is mindfulness toepasbaar voor de doelgroep? De deelnemers hebben geantwoord met dat als de leerlingen zelf een keuze mogen maken dat het dan wel een middel kan zijn om meer rust te ervaren. Twee deelnemers zagen het niet zitten omdat je dan te veel lesstof kunt missen. En één deelnemer vond de gehele training niet prettig en zal dit ook niet aanraden voor anderen. Wat de deelnemers hebben aangegeven in de evaluatie is onder meer dat het grootste gedeelte meer lichamelijke rust heeft ervaren na de training mindfulness. Ook is de bewustwording bij twee deelnemers vergroot en bij twee deelnemers is er niets veranderd. Er is ook niets veranderd bij minstens drie deelnemers in de categorie minder zorgen maken en beter in slaap vallen. Geen van de deelnemers beoefent mindfulness thuis sinds de training. Net zo min als op school. - mindfulness & ass - 129

130 Vier van de zes deelnemers weet nu welke oefening hij kan doen sinds de mindfulness training als diegene zich gespannen voelt. Toch geeft het grootste gedeelte aan weinig tot geen verandering te ervaren sinds de mindfulness training in de categorie meer inzicht hebben, bewustwording, het letten op ademhaling, of het loslaten van gedachten. De volledige training van viermaal was voor de helft van de deelnemers precies voldoende. Niet te lang en niet te kort. En als mindfulness aangeboden zou worden op school dan zou het overgrote deel daar weer aan mee doen. De effecten dat zij aangeven komen neer op rust en rustgevende werking van mindfulness op de doelgroep. Meer kinderen kunnen de training gebruiken, volgens twee deelnemers van de training. De mentoren hebben conclusies getrokken uit de observaties die zij hebben verricht ten opzichte van hun leerlingen, de deelnemers van de training. Uit alle constateringen blijkt er geen verandering te hebben plaatsgevonden of de verandering/het effect is niet opgemerkt. De mentoren schatten in dat betere zelfkennis en meer innerlijke rust/vrede effecten zouden kunnen zijn van de training. En hoe vaker en langer de training zou zijn, hoe meer effecten er gemeten kunnen worden. Als stressreductie methode voor De Ambelt achten de mentoren mindfulness toepasbaar mits het veelvuldig beoefent wordt. Of dat de metingen representatief zijn voor dit onderzoek is niet met zekerheid te zeggen. De mentoren denken dat de introductietraining te weinig effectmeting kan verrichten. De behaalde resultaten acht ik niet voldoende voor het onderzoek. De training wilde ik laten plaatsvinden met minstens tien havo deelnemers. In eerste instantie is dit gelukt, maar na uitval van vier deelnemers na de eerste sessie, heb ik te weinig deelnemers over voor een representatief evaluatie en effectmeting. Een volgende keer zou ik meer dan twaalf deelnemers selecteren op IQ, motivatie, expressie, sekse (ik denk dat sekse een rol speelt in het verwoorden van gevoelens en gedachten. Ik schat in dat meiden daar sterker in zijn dan jongens), leeftijd en de toewijding naar de training. De resultaten die zijn behaalt had ik ook zodanig verwacht. De deelnemers hebben allen geen ervaring met mindfulness vooraf aan de training. Mindfulness is een methode dat op hoog frequente basis getraind moet worden. Het is een training van jezelf. Het eigen maken van mindful leven vergt weken, maanden soms jaren. Het is niet haalbaar om de effecten van de training te ervaren na een éénmalige beoefening. Desondanks werden de oefeningen als rustgevend ervaren door de deelnemers. Dit konden de deelnemers ook terug geven tijdens de training, na iedere oefening. Dat mindfulness niet voor iedereen geldt als een toepasbaar middel, is logisch. Mindfulness is een methode dat je aan moet spreken en wil accepteren als levenswijze. De verbeteringen die ik aan het product wil toepassen is de duur van de training. De oefeningen acht ik voldoende en goed. Dit geven de deelnemers ook terug. De duur per sessie had langer gemogen om de oefeningen beter te beoefenen. Want mocht er tijd te kort zijn (wat geregeld gebeurde) dan is het effect van rust en ruimte direct verloren gegaan in het haasten tegen de klok. De training zelf dient ook in een rustige omgeving plaats te vinden. Het tijdstip dat de training plaatsvond was gedurende een pauze van leerlingen. Dit gaf veel onrust en afleiding voor de deelnemers, desalniettemin was het direct een oefening om ondanks de geluiden van buitenaf je te richten op bijvoorbeeld de ademhaling. Als pilot was viermaal een sessie voldoende om kennis te maken met mindfulness. Als volwaardige training is viermaal te kort. Het product, de handleiding, werkte naar succes. De handleiding vond ik duidelijk en precies voldoende uitgeschreven. De tijdsindicatie was meer naar eigen inzicht toe te passen. Sommige oefeningen verliepen vlotter dan andere. En andere nabesprekingen duurde langer dan andere. De handleiding bood ruimte voor eigen improvisatie. De tips die ik gebruikers van het product mee wil geven is dat zij in allereerste plaats zelf ervaring hebben met mindfulness en het lesgeven in mindfulness. De doelgroep vergt aandacht en zorg tijdens de oefeningen. Niet iedere deelnemer is toegankelijk of verbaal tijdens de nabesprekingen of tijdens de oefeningen. De gebruik dient hiermee om te kunnen gaan. In het adviesrapport schrijf ik de effecten van mindfulness bij jongeren met autisme, zoals ervaren tijdens de training. Het advies rapport impliceert of mindfulness een toegevoegde waarde is voor De Ambelt om zich er verder in te ontwikkelen en het als een methode te gebruiken voor de school. - mindfulness & ass - 130

131 Aanbevelingen Mindfulness kan een toepasbaar middel zijn voor leerlingen met onrust- en spanningsklachten De trainer mindfulness dient ervaring te hebben met de doelgroep en minstens een jaar ervaring te hebben met de doelgroep De trainer dient mindfulness zelf te beoefenen en/of een basis opleiding te hebben afgerond Om de effecten van mindfulness te verdiepen dient mindfulness met frequentie gegeven te worden aan de deelnemers De training mindfulness heeft effect van af 6 sessies De training mindfulness geldt voor leerlingen die meer bewustzijn willen krijgen over lichamelijke sensaties en gedachtestromen Mindfulness kan gebruikt worden als stress hantering methode De deelnemers maken de gehele training mee; van begin tot eind. Een deelnemer mag eenmalig een sessie missen De training kan ingezet worden als ondersteuning van de leerling, niet als therapievorm De deelnemers dienen in privé tijd mindfulness te beoefenen. Mindfulness is een levenswijze. Hoe meer de deelnemer traint, des te meer profijt mindfulness oplevert - mindfulness & ass - 131

132 Bijlage 5.13 Urenindicatie Contacturen HU Contacturen Opdrachtgever Zelfstudie Schrijven Training voorbereiding Training Evaluatie Uitlooptijd Reistijden Document lay out 10 uur 10 uur 100 uur 100 uur 10 uur 4 uur 10 uur 20 uur 10 uur 6 uur ± 280 uur - mindfulness & ass - 132

133 Bijlage 5.14 Presentatie - mindfulness & ass - 133

134 - mindfulness & ass - 134