De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten 1

Transcriptie

1 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten 1 Arjen Edzes* De Wet werk en bijstand (2004) prikkelt gemeenten om op een doelmatiger manier uitvoering te geven aan de bijstandsverlening. Dit artikel gaat in op de implicaties van deze nieuwe financieringssystematiek voor de arbeidsmarktpolitiek van gemeenten. Daartoe wordt betoogd dat het budgetteren van de uitkerings- en re-integratiemiddelen een oplossing biedt voor agencyproblemen in de uitvoering van bijstand en re-integratie door de gemeenten. Tegelijk wordt daarmee een groter probleem gecreëerd, in de zin dat gemeenten worden opgezadeld met een beleidsvraagstuk waaraan zij niet eenvoudig iets kunnen doen, namelijk de beïnvloeding van de regionale werkgelegenheid en werkloosheid. In dit artikel wordt ingegaan op de wijze waarop gemeenten met dit dilemma omgaan en de accenten die zij hierbij tot nu toe hebben gelegd. De interne oriëntatie op de eigen werkprocessen blijkt de externe oriëntatie op de regionale arbeidsmarkt vooralsnog te overtreffen. Trefwoorden: werk en bijstand, gemeenten, lokaal arbeidsmarktbeleid, budgettering Inleiding In vele OECD-landen is op het terrein van het actieve arbeidsmarktbeleid de laatste jaren sprake van een beweging naar decentralisering van beleid in combinatie met marktwerking in de arbeidsbemiddeling en re-integratie. Deze institutionele hervorming is in de eerste plaats ingezet vanuit een wens om de lokale bestuurspraktijk ( local governance ) te verbeteren en in de tweede plaats vanuit de veronderstelling dat decentralisering en marktwerking ten goede komen aan de effectiviteit van het actieve arbeidsmarktbeleid (Van Berkel & Borghi, 2007; Tergeist & Grubb, 2006; Giguère, 2003). In Nederland is het meest recente wapenfeit de invoering van de nieuwe Wet werk en bijstand (WWB) in 2004, het sluitstuk van een ontwikkeling die begin jaren negentig van de vorige eeuw is ingezet. De hervorming is onder meer gebaseerd op de veronderstelling dat gemeenten in belangrijke mate de vraag naar bijstand kunnen beïnvloeden (IBO, 1996: 1). Om gemeenten te prikkelen deze beleidsruimte optimaal te benutten, is een nieuw besturingsmodel geïntroduceerd. Gemeenten zijn in de eerste plaats financieel risicodrager van de eigen beleidsontwikkeling en -uitvoering, die naast bijstandsverlening óók de inzet van re-integratie-instrumenten en gesubsidieerd werk omvat. Daar staat tegenover dat gemeenten een aanzienlijke vrijheid hebben om een eigen invulling te geven aan het reintegratiebeleid, het handhavingsbeleid, de inkomenswaarborg en de participatie van cliëntorganisaties. In de tweede plaats kunnen gemeenten op vele manieren variëren in de wijze waarop de feitelijke re-integratieactiviteiten worden uitgevoerd: ze kunnen alles zelf doen, maar ze kunnen de activiteiten ook uitbesteden. Per saldo maakt de WWB een grote diversiteit in beleid en uitvoering tussen gemeenten mogelijk. Nederland is hiermee in internationaal opzicht toonaangevend zowel voor wat betreft de budgettering en decentralisering van beleidsmiddelen als de privatisering van de re-integratiemarkt (Tergeist & Grubb, 2006; Van Berkel, 2006). De verwachtingen van de bestuurlijke operatie waren groot: het ministerie van SZW verwachtte na twee jaar in 2006 een bijstandslastenreductie te hebben gerealiseerd van 5% ten opzichte van de situatie zonder de WWB (Ministerie van SZW, 2005a: 3). Waarop was deze verwachting gebaseerd? Waarom zou het de gemeenten nu opeens wél lukken om * Arjen Edzes is verbonden aan het Centrum voor Arbeid en Beleid b.v. Correspondentieadres: Martinikerkhof 30, 9712 JH Groningen, edzes@cabgroningen.nl. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

2 Arjen Edzes mensen aan het werk te krijgen, wat zij daarvoor jaren lang niet konden realiseren? Dat is de eerste vraag die ik in deze bijdrage wil behandelen. Ik zal in dat verband ingaan op wat klaarblijkelijk de beleidstheorie is van het ministerie. In het verlengde daarvan zal ik beargumenteren dat de ingevoerde prikkelstructuur gemeenten noodzaakt tot het voeren van arbeidsmarktpolitiek die is gericht op de beïnvloeding van factoren die het bijstandsvolume bepalen, een terrein waar gemeenten traditioneel nauwelijks instrumenten en zeggenschap hebben. Ik noem hier bewust de term arbeidsmarktpolitiek, omdat de meer traditionele benaming van lokaal arbeidsmarktbeleid voorbijgaat aan de lokale bestuurlijke context waarin de keuze voor instrumenten en inzet van middelen plaatsvindt. Aan de hand van gegevens uit evaluatiestudies en de Divosa-monitor zal ik vervolgens illustreren dat in de praktijk gemeenten deze taak nog onvoldoende lijken op te pakken. Achtergrond De gedachte dat gemeenten de vraag naar bijstand nauwelijks kunnen beïnvloeden, heeft tot aan het begin van de jaren negentig centraal gestaan in het denken over de uitvoering en financiering van de bijstandswetgeving. De vraag naar bijstand was immers in de eerste plaats het gevolg van niet te beïnvloeden persoonlijke omstandigheden van burgers die niet in de noodzakelijke middelen van bestaan konden voorzien. In de tweede plaats was de vraag naar bijstand het gevolg van door gemeenten niet te beïnvloeden werkloosheid. Deze was het resultaat van het door het Rijk samen met de sociale partners gevoerde macroeconomische, fiscale en arbeidsvoorwaardenbeleid. Er werd daarom vanuit gegaan dat het Rijk de wijziging in de bijstandsuitgaven die van een landelijke trend in de werkloosheid het gevolg is, voor zijn rekening neemt (Olieman, Van Bokhoven, De Koning & Van Dongen, 1996: 5). Dat de werkloosheid daarbij ook nog eens als gevolg van gebrekkige regionale correctie-instrumenten (geen regionale loondifferentiatie, geringe arbeidsmobiliteit) voor gemeenten verschillend uitpakte, kon dan ook niet aan de gemeenten zelf worden geweten. Beide oorzaken voor de bijstandsvraag waren kortom belangrijke redenen om gemeenten schadeloos te stellen ( declaratiesystematiek ) voor de kosten die de vraag naar bijstand met zich meebracht. Tegen deze achtergrond is de hervorming die de bijstandswetgeving vanaf de invoering van de nieuwe Algemene Bijstandswet (1996) heeft doorgemaakt een voorbeeld van wat in de internationale literatuur een change of governance wordt genoemd. Het verwijst in dit opzicht naar twee bewegingen (Van Berkel & Borghi, 2007). In de eerste plaats naar de wat -vraag, dat wil zeggen dat de overheid de inhoudelijke strategie heroverweegt en problemen herdefinieert ten aanzien van kwetsbare burgers, werklozen, arbeidsgehandicapten, in het licht van veranderingen op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt en het functioneren van de sociale zekerheid. In de bijstandswetgeving vanaf 1996 is deze inhoudelijke beweging terug te vinden door de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van cliënten, de individualisering van en nadruk op rechten en plichten, de vervanging van permanente vormen van gesubsidieerde arbeid door tijdelijke, en de nadruk op werk boven inkomen. Het doel is vooral de activerende werking van het systeem te vergroten en burgers zelf verantwoordelijk te maken voor de voorziening in de middelen van bestaan. Deze omslag betekent een majeure verandering in de ideologie van de sociale zekerheid. In de tweede plaats verwijst een change of governance naar de hoe -vraag, dat wil zeggen hoe worden overheidsdiensten geleverd aan de burger, wat is een effectieve en efficiënte wijze van organiseren en wat zijn daarbinnen de verantwoordelijkheden van verschillende actoren als het Rijk, het lokale bestuur, managers, consulenten en cliëntorganisaties. Van oudsher neemt de gemeente de uitvoering van de bijstand voor haar rekening omdat zij beter dan het Rijk de rechten en plichten kan vaststellen in combinatie met de sociale omstandigheden waarin de burger zich bevindt. Het is juist deze mogelijkheid van controle 54 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67

3 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten en individualisering die de lokale overheid sinds de invoering van de Armenwet van 1912 traditioneel tot vangnet maakt wanneer zelfzorg, mantelzorg en liefdadigheid van burgers niet toereikend zijn voor een menswaardig bestaan. Dat geeft gemeenten echter ook een beleidsruimte de claimbeoordeling waarvan begin jaren negentig bleek dat zij deze niet naar behoren invulden (Ministerie van SZW, 2000; IBO, 1996). Om gemeenten te prikkelen deze beleidsruimte optimaal te benutten is ervoor gekozen de bestuurlijke inzet van de gemeenten te versterken om de kwaliteit van de uitvoering te verbeteren. Kortom, de betere mogelijkheden de beleidsruimte om op lokaal niveau de individuele claim op een uitkering adequaat te beoordelen, plaatsen de gemeente in de positie die zij in de uitvoeringsstructuur van werk en inkomen heeft. En niet de capaciteiten om de hoogte en regionale verschillen van werkloosheid te beïnvloeden. Dat is een belangrijke constatering, omdat ik hierna zal beargumenteren dat: 1. de WWB een antwoord biedt op problemen die ontstaan bij de niet-adequate uitvoering van de claimbeoordeling en vooral de onmogelijkheden van het Rijk om dat goed te sturen en te controleren. Ik noem dat in het kort het agencyprobleem; 2. de ingevoerde oplossing van budgettering en deregulering de gemeente echter opzadelt met een probleem van een geheel andere orde, namelijk de beheersing van de werkloosheid en bevordering van de werkgelegenheid, waarvoor haar van oudsher de instrumenten ontberen. Ik noem dat in het kort het beleidsruimteprobleem. Arbeidsmarktbeleid De werkloosheid in de bijstand Laten we om te beginnen vaststellen dat er in het huidige volume aan uitkeringsgerechtigden van gemeenten een werkloosheids- en een bijstandscomponent zitten. De werkloosheidscomponent betreft mensen die wel beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt, maar geen rechten hebben opgebouwd via een verzekering (de Werkloosheidswet) of deze rechten hebben opgebruikt. Het betreft hier schoolverlaters, langdurig werklozen of herintreders op de arbeidsmarkt. Historisch gezien hebben voor deze doelgroepen verschillende sociale voorzieningen bestaan, zoals de Wet Werkloosheidsvoorziening (WWV, opgeheven in 1988) en de Rijksgroepsregeling Werkloze Werknemers (RWW, opgeheven in 1996). De bijstandscomponent betreft mensen die zich om wat voor reden dan ook niet kunnen redden in de samenleving. Het betreft de voor arbeid niet beschikbare onderkant van de samenleving. Historisch gezien is voor deze groep de Armenwet van 1912 ingericht, gevolgd door de Algemene Bijstandswet van Van belang is dat beide componenten of doelgroepen in 1996 via de nieuwe Algemene Bijstandswet onder één wettelijke paraplu zijn gebracht en met de WWB vanaf 2004 onder een gelijk financieel regime zijn geplaatst. Niet voor niets heet de wetgeving vanaf dan de Wet werk en bijstand. In figuur 1 is te zien dat van oudsher de bijstandscomponent de periodieke bijstand aan thuiswonenden in verhouding tot de werkloosheidsverzekering (WW) en de werkloosheidsvoorzieningen (WWV, RWW) in de tijd redelijk constant is en daarmee ook redelijk conjunctuurongevoelig. Het gebruik van de werkloosheidsregelingen echter is begin jaren tachtig fors opgelopen met de stijgende werkloosheid. De grote stijging in de periodieke bijstand in 1996 wordt zoals gezegd veroorzaakt doordat de doelgroepen van (vooral) de RWW in het bijstandsvolume zijn ondergebracht. Daarmee is ook het bijstandsvolume conjunctuurgevoelig geworden. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

4 Arjen Edzes Figuur 1 Volumeontwikkeling werkloosheidsverzekering, werkloosheidvoorzieningen en periodieke bijstand, 0 uitkeringsjaren Bron: Sociale Nota 1996, 2001 en 2003 In de meest recente WWB-monitor van Divosa, de landelijke koepel van managers sociale zaken, hebben de respondenten een schatting gemaakt van het huidige WWB-bestand in drie groepen (Divosa, 2007). Ten eerste een groep cliënten (31%) die de capaciteiten hebben om uit te stromen, mits er voldoende werkgelegenheid is. Ten tweede een groep cliënten die blijvend zullen zijn aangewezen op gesubsidieerd werk (34%). En ten slotte is er een groep cliënten die niet zullen kunnen uitstromen en ook niet zullen kunnen werken (35%). Op basis van het volume van 302. cliënten op 31 december 2006 gaat het hier steeds om groepen van circa.000 bijstandsgerechtigden. Beleidstheorie WWB: het agencyprobleem De bijstandswetgeving heeft twee bijzondere kenmerken die uiteindelijk resulteren in een hoge mate van beslissingvrijheid van de uitvoerende organisatie, de sociale dienst (Fenger, 2001; Van der Veen, 1990). Het eerste is de mogelijkheid tot individualisering, dat wil zeggen dat de bijstandsverlening moet worden afgestemd op omstandigheden waarin de cliënt verkeert. Het tweede kenmerk is de beoordeling van noodzakelijkheid, in de zin dat de burger zich eerst zelf verantwoordelijk moet betonen voor de voorziening in het eigen bestaan. Van der Veen (1990) kwam indertijd na bestudering van de uitvoeringspraktijk tot de conclusie dat het vooral de onmogelijkheid is om een helder beeld te krijgen van de situatie van de cliënten (de controlefunctie) die maakt dat de plichten van de cliënten moeilijk geëffectueerd kunnen worden. Toch is dit de kern van de beleidsruimte die gemeenten hebben. Het probleem is dat van de informatieasymmetrie: actoren (Rijk, gemeenten, ambtenaren) kunnen niet meer onderling bepalen of verplichtingen worden nagekomen en het beroep op voorzieningen tot het noodzakelijke wordt beperkt. Het probleem ligt besloten in de relatie tussen cliënt en consulent, maar het verplaatst zich naar de hogere verantwoordingsschakels in de keten, vooral tussen gemeenten en Rijk. Doordat gemeenten de kosten van uitkeringen kunnen declareren (afwentelen) bij het Rijk, hebben zij nauwelijks een prikkel om het lastige con- 56 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67

5 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten trolevraagstuk aan te pakken. Daartegenover stelt het Rijk een uitgebreide toezichts- en verantwoordingssystematiek om toch zicht te krijgen op de gemeentelijke uitvoeringspraktijk. Illustratief voor de problemen die dit oproept is de evaluatie van deze uitvoeringspraktijk aan het begin van de jaren negentig. Kort gezegd waren de conclusies van twee commissies (Van der Zwan, 1991 en Doelman-Pel, 1992) dat de uitvoeringspraktijk rondom de bijstandsverlening een onbeheerst proces was geworden, waarin vanuit het oogpunt van wetshandhaving een onverantwoorde uitvoeringscultuur was ontstaan (geen controle aan de poort, gebrekkige activerende werking, bijstandsfraude enz.) met een tekortschietende toezichtstructuur (Ministerie van SZW, 2000). Arbeidsmarktbeleid Deze probleemanalyse ligt ten grondslag aan de systematiek van de WWB. Door gemeenten meer bestuurlijk verantwoordelijk te maken (medebewindrelatie) en door het decentraliseren van de financiële verantwoordelijkheid naar de gemeenten wordt getracht gemeenten intrinsiek te motiveren tot efficiënte uitvoering van de bijstandswet. De kern van de systematiek ligt in (a) de vaststelling van het jaarlijks benodigde macrobudget voor de bijstandslasten aan de hand van economische prognoses, (b) de verdeling en budgettering van de uitkeringslasten (het inkomensbudget) en middelen voor re-integratie (het werkbudget) over gemeenten en (c) het verschaffen van beleidsvrijheid om een eigen gemeentelijke aanpak te kunnen ontwikkelen. De beleidsruimte is gedefinieerd als: (1) de (administratieve) uitvoering in zijn algemeenheid, (2) de poortwachtersfunctie en het fraudebeleid, (3) bepaling van de hoogte van de uitkering en (4) het instroom- en uitstroombeleid (Ministerie van Sociale Zaken, 2005a; IBO, 1996: 9-10). Gemeenten zullen moeten rondkomen met het beschikbaar gestelde budget voor de betaling van uitkeringen. Bij goed functioneren, dat wil zeggen minder uitkeringsgerechtigden dan het verdeelmodel voorspelt, kan een gemeente geld op het budget overhouden dat zij naar eigen inzicht kan besteden. Andersom geldt dat bij slecht functioneren, dat wil zeggen meer uitkeringsgerechtigden dan het budget toelaat, een gemeente een tekort kan hebben dat zij vervolgens uit de eigen gemeentebegroting moet opbrengen. Gemeenten hebben zo een directe prikkel om alléén een uitkering te verstrekken als de persoon er echt recht op heeft. Het Rijk beoordeelt alleen nog maar de rechtmatigheid van de uitkeringsverstrekking, aangezien de sturingssystematiek geacht wordt de gemeenten voldoende te prikkelen om doelmatig te opereren. Vanuit dit agencyperspectief bekleedt de gemeente primair de rol van uitvoerder. In feite wordt de gemeente aangespoord om haar uitvoeringstaak ten aanzien van de bijstandswetgeving beter uit te voeren dan voorheen. Om het cru te formuleren: de WWB haalt de inefficiëntie uit het systeem door financieel te borgen dat de door het Rijk geformuleerde doelstellingen worden nageleefd. De regionale arbeidsmarktverschillen doen er in de ogen van het Rijk verder niet toe, omdat deze zijn meegenomen in de bepaling van het budget dat een gemeente toebedeeld krijgt. De (on)mogelijkheden van een gemeentelijke arbeidsmarktpolitiek Het feit dat de budgettering van de uitkeringslasten en re-integratiemiddelen gemeenten prikkelt tot een doelmatige uitvoering, betekent echter nog niet dat de gemeente (ook op langere termijn) goed presteert. In de eerste studies naar de haalbaarheid van deze financieringssystematiek zijn verschillende condities benoemd wil de prikkel in de praktijk ook effect sorteren. Conditioneel gesteld: de gemeenten zullen de eigen beleidsruimte moeten (h)erkennen, zij zullen (rationele) kosten- en batenafwegingen moeten maken, er zal geen sprake kunnen zijn van substitutie- en afwentelingmechanismen van kosten naar het Rijk of andere gemeenten én gemeenten zullen streven naar en in staat zijn tot het beïnvloeden van de factoren waarop het bijstandsbudget is gebaseerd (Olieman et al., 1996: 40). Tegelijk worden de beperkte beïnvloedingsmogelijkheden van gemeenten ten aanzien van de ont- Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

6 Arjen Edzes wikkelingen van de werkgelegenheid, en dus ten aanzien van de in- en uitstroom bij de ABW erkend (IBO, 1996: 45). Zonder hier uitgebreid stil te staan bij de budgettaire systematiek van de WWB, kan worden gesteld dat het landelijk beschikbare geld ( het macrobudget ) over de gemeenten wordt verdeeld aan de hand van het gemiddelde presteren van de gemeente. Stel dat er gemiddeld sprake is van een (geprognosticeerde) daling van het bijstandsvolume van 3%, dan leidt dit ertoe dat alle gemeenten 3% minder budget krijgen. Een sterkere daling in gemeente A leidt in dat geval tot een relatief ruim budget, een zwakkere daling tot een krap budget met een opgave het vooral beter te doen. 2 Gemeenten moeten het dus niet alleen goed doen, ze moeten het vooral beter doen in vergelijking met andere gemeenten in dezelfde situatie. Gemeenten zijn dus met elkaar in concurrentie. De vraag wanneer de gemeenten in dezelfde situatie zitten, ligt ten grondslag aan de systematiek van het verdeelmodel en is tot op de dag van vandaag onderwerp van verhit debat. 3 De vraag wanneer gemeenten het beter doen is echter een bestuurlijke en een beleidsvraag. Wanneer het doel is een daling van het bijstandsvolume te bereiken en de beleidsruimte is optimaal benut zeker in vergelijking met andere gemeenten, welke instrumenten staan een gemeente dan nog ter beschikking? Op een zeker moment is het cliëntenbestand zo weinig re-integreerbaar dat de prikkelwerking verdwijnt (Davidse, 2007; Van Geuns & Van Gent, 2007). Dit is essentieel. Op de korte termijn zijn gemeenten weliswaar gered met een betere uitvoering van de WWB (poortwachtersfunctie, fraudebeleid, activering), op de langere termijn zullen ze door een betere werking van de regionale arbeidsmarkt de werkgelegenheid moeten zien te bevorderen of het aanbod voor de vraag geschikt maken. Anders gezegd: ten aanzien van het uitstroombeleid geldt dat de instrumenten die een gemeente ter beschikking staan om zelf het beleid vorm te geven in belangrijke mate buiten het instrumentarium van de bijstandswet liggen (IBO, 1996: 10). Dit samenstel van mogelijkheden wordt traditioneel aangeduid als het gemeentelijke arbeidsmarktbeleid. Aangezien de keuze voor en inzet van deze bredere instrumenten in hoge mate een politieke lading hebben, is het mijns inziens beter om te spreken van arbeidsmarktpolitiek. Of gemeenten op termijn goed presteren hangt dus af van de vraag of zij in staat zijn de grenzen van de traditionele invloedsmogelijkheden te verleggen en hun beleidsruimte te vergroten. Er is hieromtrent een aantal theoretische visies mogelijk. Het meest gangbare perspectief en het meest passend binnen het instrumentarium van de WWB is dat van het activerende arbeidsmarktbeleid gericht op de herintreding van werklozen in de arbeidsmarkt (OECD, 2006; De Koning, Gelderblom, Zandvliet & Van den Boom, 2005; De Koning, 2003; Martin & Grubb, 2001; WRR, 1987). Gemeenten beschikken over instrumenten zoals actieve arbeidsbemiddeling, informatieverstrekking, incentives zoals sancties en bonussen, scholing, werkervaringsubsidies en gesubsidieerde arbeid. Het actieve arbeidsmarktbeleid vertrekt doorgaans vanuit het aanbod op de arbeidsmarkt met het doel om zo veel mogelijk de schadelast (in de literatuur ook wel het passieve arbeidsmarktbeleid genoemd) als gevolg van werkloosheid te verminderen. Het effect van (instrumenten van) het activerende arbeidsmarktbeleid is zowel nationaal als internationaal uitgebreid onderzocht en met wisselende resultaten in termen van effectiviteit (OECD, 2006; De Koning et al., 2005; Martin & Grubb, 2001). Naast de effectiviteit van instrumenten (micro-effectiviteit) is echter het grootste vraagstuk of met de instrumenten ook de werking van de regionale arbeidsmarkt zelf kan worden beïnvloed (macro-effectiviteit). Een van de argumenten vóór heeft betrekking op de algemene evenwichtseffecten als gevolg van vergroting van het effectieve aanbod van arbeid. Via verschillende mechanismen, waaronder het loonmechanisme, leidt een groter aanbod op den duur tot meer werkgelegenheid (De Koning, 2003; Broersma, Koeman & Teulings, 2000). De empirische aanwijzingen zijn echter flinterdun (De Koning et al., 2005). Het effect doet zich daarbij voor op de middellange en lange termijn 58 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67

7 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten en is daarom voor een individuele lokale overheid alléén nauwelijks te beïnvloeden. Verder geldt dat de effecten niet direct zijn te herleiden naar het individuele presteren van een gemeente en dus niet als winst kunnen worden ingeboekt. Anders gezegd, gegeven een vanuit het perspectief van de lokale overheid onbeïnvloedbare situatie op de arbeidsmarkt leidt het activerende arbeidsmarktbeleid enkel en alleen tot het rondpompen van uitkeringsgerechtigden en werklozen en sociale uitsluiting door een strengere poortwachtersrol (De Koning, 2003). Ter illustratie: de draaideurratio was in de jaren 2003, 2004 en 2005 respectievelijk 24%, 24% en 18% (Ministerie van SZW, 2007). 4 Arbeidsmarktbeleid Deze sombere conclusie lijkt te worden ondersteund door de weinige wetenschappelijke onderzoeken naar het gemeentelijke arbeidsmarktbeleid en werkgelegenheidsbeleid die in Nederland zijn verricht (Van Dam & Denters, 1993; Van Dam, 1992; Terpstra, 1986). Hierin brengen de auteurs hun twijfels naar voren over de kansen van het gemeentelijke arbeidsmarktbeleid wanneer gemeenten op hun directe mogelijkheden worden beoordeeld. Gemeentelijk arbeidsmarktbeleid is in de visie van Van Dam en Denters een optelsom van economisch en werkgelegenheidsbeleid aan de ene kant en werkloosheidsbeleid aan de andere kant. Zij hanteren twee argumenten waarom de effectiviteit waarschijnlijk gering is. In de eerste plaats stellen zij dat arbeidsmarkten een sterk regionaal karakter hebben en in de praktijk meerdere gemeenten overstijgen. Door ruimtelijke externe effecten kunnen de revenuen van inspanningen van een gemeente elders bij andere gemeenten terechtkomen. Dit doet zich bijvoorbeeld voor bij economisch beleid waarbij bedrijfsacquisitie leidt tot banengroei waarvan niet alleen werkzoekenden in de eigen gemeente, maar ook werkzoekenden van andere gemeenten profiteren. Waarom zou je als gemeente dan investeren, wanneer je kunt meeliften op de inspanningen van anderen? De essentiële vraag volgens Van Dam en Denters is dan ook of voldoende intergemeentelijke bestuurlijke coördinatie wordt gerealiseerd om dit liftersgedrag tegen te gaan. In de tweede plaats stellen zij de vraag aan de orde of gemeentelijke beleidsinspanningen wel leiden tot een groei van het aantal banen en vervolgens of deze groei van banen ook leidt tot een daling van de lokale werkloosheid. Ook hierbij hebben zij vraagtekens, onder meer vanwege het feit dat de meest relevante bedrijfsvestigingsvoorwaarden voor een gemeente nauwelijks manipuleerbaar zijn. Mocht een gericht economisch beleid toch leiden tot banengroei, dan leidt dit nog niet tot een daling van de werkloosheid vanwege de al eerdergenoemde weglekeffecten naar andere gemeenten of door het toetreden van nieuwe deelnemers, pendelaars en migranten (vgl. Broersma & Van Dijk, 2002). Empirisch wijst hun onderzoek dan ook ontnuchterend uit dat de mate waarin gemeenten zich inspannen op het terrein van het arbeidsmarktbeleid niet is gerelateerd aan de ontwikkelingen in de werkloosheid ter plaatse (Van Dam & Denters, 1993: 154). Elhorst, Broersma, Zeilstra & Oosterhaven (2007: 4) komen zelfs tot de conclusie dat het niet fair is de prestaties van lokale politici en beleidsmakers te beoordelen op de mate waarin zij erin slagen de participatiegraad te doen stijgen en de werkloosheidsvoet te doen dalen, omdat hun invloed hierop gering is. Een mogelijk wat optimistischer beeld ontstaat wanneer we ons realiseren dat de gemeenten wellicht niet zelf en direct de werking van de arbeidsmarkt kunnen beïnvloeden, maar wel samen met anderen. Zo hebben Sol & Glebbeek (1998) uitvoerig de behoefte aan coördinatie op de arbeidsmarkt geïdentificeerd en beargumenteerd. Hun analyse draait om het vraagstuk van de regiefunctie, een destijds bij de invoering van de Arbeidsvoorzieningwet (1991) in het leven geroepen taak, die de afgelopen jaren ook steeds meer in verband wordt gebracht met de taak van de gemeente (Van Nieuwkerk, 2004). Hun analyse van de arbeidsmarkt in relatie tot ondersteunende markten vertoont verwantschap met het in populariteit winnende concept van de transitionele arbeidsmarkt, waarin geldt dat de grenzen tussen arbeidsmarkten en andere sociale domeinen (huishouden, onderwijs, welzijn enz.) vervagen en meer open moeten worden om transities tussen productieve arbeid en productieve niet-markt- Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

8 Arjen Edzes activiteiten mogelijk te maken (Wilthagen, 2003; Schmid, 1998). De implicatie is dat gemeenten beleidsmogelijkheden kunnen verruimen door in deze aangrenzende domeinen in te grijpen en zo de langetermijnontwikkelingen van vraag en aanbod te beïnvloeden. In de gemeentelijke praktijk zien wij dit vraagstuk terug wanneer de vraag aan de orde is of gemeenten ook moeten investeren in het voorkomen van voortijdig schoolverlaten of in het bevorderen van zorgwerkarrangementen om alleenstaande moeders en arbeidsgehandicapten te re-integreren. De hiervoor benodigde regie tussen actoren en sectoren gaat de bestuurlijke kracht van gemeenten mogelijk te boven. Resumerend, de gemeente bevindt zich in een lastig parket. De budgettering van de uitkeringslasten prikkelt haar vanzelfsprekend om de poort naar de bijstand goed te bewaken en via herbeoordeling van huidige cliënten het vet van het bestand te halen. Maar daarmee is zij op de langere termijn niet gered. Alleen door vergroting van de traditionele beleidsruimte zal de gemeente alleen of samen met anderen in staat zijn de regionale arbeidsmarkt te beïnvloeden en de werkloosheid binnen de (relatieve) perken te houden. De stand der kennis over de effectiviteit van het gemeentelijk handelen stemt op dit punt niet gerust. We mogen daarom terecht twijfelen aan de langetermijnhoudbaarheid van de financiële prikkels die met de WWB zijn geïntroduceerd (Van Geuns et al., 2007). Een eerste beoordeling Laten we om te beginnen vaststellen dat de bijstandskans vanaf 1991 aanzienlijk is gedaald (figuur 2). Dit heeft deels van doen met een oplevende economie, de invoering van de nabw in 1996, waardoor handhaving, fraudebeperking en poortbewaking bij gemeenten zijn geïntensiveerd, en met de invoering van de gesubsidieerde arbeid (Van Geuns, 2007; SZW, 2000). Wat ook goed te zien is, is dat na iedere conjuncturele opleving de bijstand zich op een lager niveau stabiliseert. Dit voedt de gedachte dat belangrijke verbeteringen in de uitvoering van de bijstand al eerder zijn ingezet en dat de WWB de afgelopen jaren heeft geprofiteerd van deze eerder gemaakte verbeterslagen. Figuur 2 Bijstandskans (jaargemiddelde aantal ontvangers gedeeld door het aantal huishoudens), geregistreerde werkloosheid en economische groei (BBP), Bron: CBS, statline; CPB 60 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67

9 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten In tabel 1 is de volumeontwikkeling weergegeven vanaf De cijfers zijn geïndexeerd op 2004 omdat in dat jaar de invoering van de WWB heeft plaatsgevonden. Kijken we naar de volumeontwikkeling sinds 1998, dan stijgt het bijstandsvolume nog tot aan het laatste kwartaal van 2004, daarna daalt het volume gestaag tot aan het historisch lage niveau van ruim personen (jonger dan 65 jaar) in het laatste kwartaal van Uit tabel 1 blijkt dat de volumeafname fors is en vooral ten goede is gekomen aan mannen, jongeren en kortdurig werklozen. De cijfers illustreren ook de conclusies uit de vele onderzoeken dat de daling vooral voor rekening komt van een strengere poortwachtersrol, de introductie van Work First-achtige methodieken en een striktere handhaving van rechten en plichten (Bunt, Grootscholte & Kemper, 2007; Ministerie van SZW, 2007; Edzes et al., 2006, 2005; Blommesteijn, Van Gent, Groot, Soethout & Van Waveren, 2005). Bleef in 2003 en 2004 de instroom nog stabiel en daalde de uitstroom, in 2005 daalde de instroom en bleef de uitstroom stabiel (Ministerie van SZW, 2007). Dit stemt overeen met de grotere nadruk op de nieuwe instroom in plaats van het zittende bestand (IWI, 2007). Arbeidsmarktbeleid Tabel 1 Volumeontwikkeling bijstandsgerechtigden, alle leeftijden, indexcijfers (2004=) naar geslacht, leeftijd en uitkeringsduur Totaal 2004 abs Mutatie Geslacht Mannen Vrouwen Leeftijd < 25 jaar > Duur Totaal < 1 jaar Totaal > 1 jaar Mannen < 1 jaar Mannen > 1 jaar Vrouwen < 1 jaar Vrouwen > 1 jaar Bron: CBS Statline, eigen berekeningen In de vorige paragraaf heb ik een onderscheid gemaakt in de beleidsruimte in enge zin de inkomenswaarborg, de activering en de handhaving en de beleidsruimte van de gemeente in ruime zin de arbeidsmarktpolitiek van de gemeenten. Wanneer het gaat om de beleidsruimte in enge zin, laten de evaluaties een positief beeld zien. Gemeenten zijn positief over de stelselwijziging en geven aan dat het systeem hen prikkelt om te sturen op het bijstandsvolume (Divosa, 2007; Bunt et al., 2007; Blommesteijn et al., 2005; Edzes et al., 2005, 2006). Ook geven gemeenten aan dat werk meer boven inkomen is komen te staan en dat er een focus is ontstaan op resultaat. De gemeenten zien dit niet direct als een trendbreuk, maar eerder als een intensivering van al in gang gezette ontwikkelingen (Bunt et al., 2007). Gemeenten geven wel aan een korte tijdshorizon te hebben, wat deels wordt veroorzaakt door onzekerheid over de jaarlijks vastgestelde budgetten (Bunt et al., 2007; Divosa, 2007). Veel gemeenten blijken overigens hun bedenkingen te hebben bij de toekomstbestendigheid van de prikkel: zij vragen zich af in hoeverre het effect van de prikkel Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

10 Arjen Edzes blijft bestaan als de gemakkelijke doelgroepen eenmaal zijn uitgestroomd (Bunt et al., 2007). Macro gezien is het beschikbaar gestelde WWB-budget voldoende voor gemeenten. Over de jaren is er ieder jaar een overschot gerealiseerd: 432 miljoen in 2004 (7%), 508 miljoen in 2005 (8,2%) en 253 miljoen in 2006 (4,3%). Overigens duiden de overschotten op onderbenutting van de beleidsmogelijkheden en op risicomijdend, kortetermijngedrag (Divosa, 2007). Het Centraal Planbureau (2006) concludeerde recentelijk uit econometrisch onderzoek dat, gemeten over de periode , de voorloper van de WWB (het Fonds voor Werk en Inkomen, waarbij sprake was van een 25% budgettering) heeft gezorgd voor een 2% geringere stijging van het aantal bijstandsuitkeringen gemiddeld in De resultaten wijzen erop dat de financieringssystematiek ertoe heeft geleid dat minder mensen dan voorheen in de bijstand terechtkomen en dat ook meer mensen de bijstand verlaten dan voorheen. Wij zouden dus voorzichtig kunnen concluderen dat de financieringssystematiek gemeenten inderdaad heeft geprikkeld de uitvoering van de bijstandswetgeving beter ter hand te nemen. De vraag of dit ook heeft geleid tot een bredere oriëntatie van gemeenten op vraagstukken die spelen op de regionale arbeidsmarkt, moet echter minder positief worden beantwoord. Uit het kwalitatieve evaluatieonderzoek van de WWB blijkt dat sociale diensten nog overwegend bezig zijn met het (her)inrichten van de eigen werkprocessen en nog nauwelijks toekomen aan een meer naar buiten gerichte benadering (Bunt et al., 2007). In de Divosamonitor van de afgelopen drie jaren wordt dit beeld op veel terreinen bevestigd. Slechts drie op de tien gemeenten geven te kennen een vorm van arbeidsmarktbeleid te voeren, een aantal dat niet is veranderd in de afgelopen drie jaren (Divosa, 2007). Deze overwegend interne oriëntatie blijkt ook uit de vanuit de WWB gelegde relatie met andere beleidsthema s de mate van integraal beleid en het samenwerkingsgedrag met externe partijen. Deze mate waarin de gemeenten verbindingen leggen is door ons ten behoeve van de Divosamonitor in kaart gebracht. De betreffende meetschalen zijn tot stand gekomen door op een vijftal aspecten (informatievoorziening, doelformulering, instrumentformulering, middelentoekenning en resultaatformulering) de mate van integraliteit na te gaan en op een viertal aspecten (bestuurlijk relatie, informatie-uitwisseling, financiële afhankelijkheid en productontwikkeling) de mate van externe samenwerking (zie voor een methodologische verantwoording: Edzes, Gardenier, Horsten & Vrieze, 2006). 5 De resultaten staan samengevat in de tabellen 2 en 3 en tonen een duidelijk beeld. De scores voor integrale beleidsvoering zijn gemiddeld laag en die voor externe samenwerking nog lager. In tabel 2 is te lezen met welke specifieke beleidsthema s gemeenten rekening houden bij de uitvoering van de WWB. De tabel spreekt voor zich, maar opvallend is de geringe aandacht voor thema s aan de vraagzijde van de arbeidsmarkt en scholing. De mate van integraal beleid in 2006 is overigens licht toegenomen ten opzichte van de situatie in 2004, hetgeen duidt op een langzaam breder wordend perspectief. Eenzelfde conclusie kunnen we trekken wanneer we kijken naar het samenwerkingsgedrag met andere organisaties (tabel 3). Opvallend hier is dat het samenwerkingsgedrag niet is veranderd in de afgelopen drie jaren, hoewel verschuivingen zijn waar te nemen als het gaat om het belang van individuele organisaties. Opvallend is ook hier de geringe aandacht voor werkgevers- en brancheorganisaties en scholingsorganisaties. Ten opzichte van 2004 is er in 2006 nauwelijks verbetering opgetreden in het samenwerkingsgedrag van gemeenten met externe organisaties. 62 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67

11 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten Tabel 2 Mate van integraal beleid van gemeenten op een schaal van 0-10, waarbij 0 duidt op geen integratie en 10 duidt op maximale integratie Beleidsthema s Beleid en uitvoering rond inburgering Beleid en uitvoering rond de Wsw Afspraken over instroompreventie Mogelijkheden voor startende ondernemers Kinderopvang Voorkomen voortijdig schooluitval Gemeente als werkgever gesubsidieerde arbeid Personele voorziening werkgevers Anticiperen op knelpunten op de arbeidsmarkt Afspraken over vacaturemelding Zorg-werkarrangementen Scholingsafspraken met bedrijven Arbeidskansen opleidingen Leeftijdsbewust re-integratiebeleid Kwaliteit beroepsonderwijs Totaal Bron: Divosa monitor, 2005, ,9 3,3 4,9 4, ,6 1,5 0,9-2,9 0,8 2, ,8 5,4 5,2 5,1 4,9 4,7 4,5 3,9 3,2 2,9 2,9 2,5 2 1,9 0,6 3,8 Arbeidsmarktbeleid Tabel 3 Mate van samenwerking van gemeenten met externe partijen op een schaal van 0-10, waarbij 0 duidt op geen samenwerking en 10 duidt op maximale samenwerking Beleidsthema s Centrum voor Werk en Inkomen Kredietbank, schuldhulpverlening Uitvoeringorganisatie Werknemersverzekeringen Wsw-organisaties Zorgverzekeraars Wiw- en ID-organisaties Welzijnsinstellingen Woningbouwcorporaties Regionale Opleidingscentra Zorginstellingen Regionale Platforms Arbeidsmarktbeleid Provincie Brancheorganisatie Energiebedrijven Jeugdzorg, kinderbescherming Regionale innovatiecentra Totaal Bron: Divosa monitor, 2005, ,0 2,6 6,0 2,0 5,6 3,1 3,4 1,2 1,1 0,3 3, ,3 4,9 4,3 4,2 4,2 4,0 3,4 3,3 3,0 2,9 2,7 2,2 2,0 2,0 1,6 0,6 3,2 De conclusie is dat gemeenten de beleidsruimte in enge zin goed lijken te benutten. Daar staat tegenover dat zij de afgelopen drie jaren nauwelijks een bredere oriëntatie hebben laten zien, zowel op het terrein van de relatie met andere beleidsthema s als op dat van de samenwerking met externe organisaties. We kunnen al met al concluderen dat de WWB inderdaad aanzet tot een betere uitvoering van de bijstand, maar (vooralsnog) tot teleurstellend gedrag als het gaat om een bredere arbeidsmarktpolitiek. Discussie Waarom komt deze bredere aanpak niet van de grond? Dit is een relevante vraag, zeker in het licht van het recente offensief van de VNG (2007) om gemeenten beter toe te rusten voor deze ambitieuze opdracht. De VNG pleit voor stimulering van regionale samenwerking om te komen tot vraaggerichte re-integratie, een betere aansluiting van vraag en aanbod Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

12 Arjen Edzes op de arbeidsmarkt en het voorkomen van uitval door ziekte en werkloosheid duidelijke aansporingen voor een bredere aanpak. Is dit offensief gedoemd te mislukken of mogen we verwachten dat gemeenten alsnog een serieuze arbeidsmarktpolitiek gaan voeren? De beantwoording hangt af van de verklaring voor het achterwege blijven van de bredere oriëntatie. Zonder volledig te willen zijn, kunnen we drie verklaringsgronden aanreiken. De eerste en eenvoudigste verklaringsgrond is gelegen in het nog niet volledig uitgewerkte effect van de prikkelwerking in de WWB. Gemeenten zijn nog niet toegekomen aan een bredere oriëntatie, eenvoudigweg omdat snelle winst was en is te behalen bij de eigen uitvoering. Pas nu de opgaven lastiger worden en de doelgroep minder re-integreerbaar, ontstaat er een noodzaak tot een bredere oriëntatie. Dit is een plausibele verklaring, al was het alleen maar omdat gedragsverandering als gevolg van wet- en regelgeving traag en vooral via vallen en opstaan verloopt. We treffen daarvoor ook indicaties aan in de evaluaties: Zodra de gemeentelijke uitvoering (...) duidelijker vorm krijgt, ontstaat er gelegenheid om het eigen beleid mogelijk te verweven met andere beleidsterreinen (Van der Bunt, 2007: 68). Een kwestie van geduld hebben, zo zouden we kunnen stellen, na verloop van tijd zullen gemeenten zelf de noodzaak inzien van een bredere arbeidsmarktpolitiek. Een tweede verklaringsgrond ligt in de kenmerken van de financieringssystematiek in relatie tot de schaal van opereren. Zoals ik al duidelijk heb gemaakt is de basis voor succes van een gemeente de vraag of ze het beter doet dan de rest. Gemeenten zijn in dat opzicht met elkaar in concurrentie en dat bevordert non-coöperatie en afwentelgedrag. De VNG (2007: 2) erkent het verschijnsel, zij stelt dat moet worden voorkomen dat gemeenten elkaars concurrenten worden bij het plaatsen van mensen op dezelfde arbeidsmarkt of het vestigen van bedrijven in de regio. De financieringssystematiek versterkt het risico van een in essentie problematische sociale situatie: gemeenten kunnen hun bijdragen aan het collectieve goed, een goed functionerende regionale arbeidsmarkt, minimaliseren aangezien ze niet van de baten kunnen worden uitgesloten (Van Dam, 1991). Deze situatie wordt daarbij verergerd door de bestuurlijke schaal van gemeenten anno 2007 zijn er 435 gemeenten die wel de geëigende kan zijn voor kwaliteitsverbetering van uitvoerings- en ketenvraagstukken, maar te fragmentarisch is voor regionale beleidsontwikkeling. Niet voor niets worden op dit moment plannen gesmeed voor een opschaling van de beleidsvorming in een netwerkstructuur van circa regio s waarbij voortrekkersgemeenten als motor fungeren (VNG, 2007: 3). Of dit bestuurlijke appèl kan helpen de uitruil van belangen en de problematische situaties te ondervangen of dat 50 voortrekkersgemeenten het beleid voor de rest bepalen zal de toekomst moeten uitwijzen. Feit is dat de incentivestructuur van de WWB de regierol van de gemeente niet bevordert. En daarmee komen we bij de derde verklaringsgrond, de lokale bestuurskracht, de aanvankelijke reden waarom met de invoering van de WWB is begonnen. Want ondanks het feit dat juist de versterking van het lokale bestuur een van de hoofdredenen was voor de WWB, ligt hier ook het afbreukrisico voor regionaal arbeidsmarktbeleid. Eerder gaf ik al aan dat van de gemeente een coördinerende regierol wordt verwacht waarbij zij samen met andere partijen moet trachten de werking van de regionale arbeidsmarkt te beïnvloeden. Er is hier een parallel te trekken met de regionale bestuurskracht van de tripartiet samengestelde Regionale Besturen voor de Arbeidsvoorziening (RBA) in de jaren negentig. Ook deze vorm van onderhandelend bestuur gaf weinig blijk van een regierol die verder strekte dan de eigen bemiddelings- en scholingsorganisatie (Sol et al., 1998). Net als de gemeenten nu, positioneerden de RBA s zich als het management van de uitvoeringsorganisatie. De verklaring voor het achterwege blijven van een coördinerende regierol was dat niet voldaan was aan drie voorwaarden: er moet sprake zijn van een krachtig bestuur, er moet een heldere taakopvatting zijn en de bestuursvorm moet in staat zijn de middelen van de eigen organi- 64 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67

13 De arbeidsmarktpolitiek van gemeenten satie te verruimen en/of te versterken (Sol et al., 1998: 280 e.v.). Ten opzichte van de situatie in de 28 RBA s is de context voor de 435 gemeenten nog minder rooskleurig. Niet in de laatste plaats omdat zij in een soort van organisch groeiproces van onderop moeten komen tot een vorm van regionale samenwerking zonder dat de regietaak wettelijk is gesanctioneerd en financieel gefaciliteerd en zonder een heldere taakopvatting. Dat is vragen om moeilijkheden. Of zoals Sol et al. (1998: 293) het eerder formuleerden: Met (...) de overheveling van regietaken naar de gemeenten komt het beleid (...) in een bestuurlijk circuit dat verder afstaat van het functioneren van de arbeidsmarkt. We kunnen ons met andere woorden afvragen of we niet het onmogelijke van gemeenten verwachten. Arbeidsmarktbeleid Conclusies De invoering van de WWB heeft in Haagse politieke kringen tot een enigszins euforische stemming geleid, gelet op de forse reducties in het bijstandsvolume die in korte tijd zijn gerealiseerd. In deze bijdrage heb ik echter beargumenteerd dat het twijfelachtig is of deze winst zal beklijven en of gemeenten ook op den duur met de WWB uit de voeten kunnen. Vooral de geringe directe invloedmogelijkheden van gemeenten op de regionale arbeidsmarkt doen twijfel rijzen aan hun succeskansen op de langere termijn of bij een toekomstige recessie. Indirect kunnen gemeenten invloed uitoefenen via een coördinerende regierol, maar het is de vraag of deze uitdaging hun bestuurlijke kracht niet te boven gaat. Noten 1 De auteur dankt prof. dr. Jouke van Dijk en dr. Arie Glebbeek voor hun commentaar op een eerdere versie van dit artikel. 2 Illustratief is de situatie in Amsterdam waar onlangs de vraag rees of de gemeente de uitkeringen nog wel kon betalen. Hoewel het aantal bijstandsgerechtigden in Amsterdam is gedaald, is de uitstroom uit de bijstand in andere gemeenten hoger dan in Amsterdam, waardoor het budget negatief uitvalt voor de stad. De Volkskrant, 1 juni In het onlangs afgesloten akkoord tussen Rijk en gemeenten d.d. 4 juni 2007 wordt opnieuw voorgesteld de financieringsystematiek van de WWB te evalueren met het oog op de verbetering van het verdeelmodel. 4 De draaideurratio geeft aan welk deel van de uitstroom binnen twaalf maanden weer bijstandsafhankelijk is. 5 De schalen zijn zo geconstrueerd dat bij de aangegeven beleidsthema s en samenwerkingspartners de respondenten op een aantal items verschillende antwoordcategorieën konden kiezen die gewaardeerd zijn met 0 tot 4 punten. Op de schaal van integraal beleid kon per beleidsthema een maximale score worden behaald van 13 punten, op de schaal van externe samenwerking per samenwerkingspartner maximaal 14 punten. De totale scores over de thema s dan wel samenwerkingspartners zijn vervolgens teruggebracht naar een schaal van Literatuur Berkel, R. van (2006). The decentralisation of social assistance in The Netherlands. International Journal of sociology and Social Policy, 26, Berkel, R. van & Borghi, V. (2007). New modes of governance in activation policies. International Journal of Sociology and Social Policy, 27, Blommesteijn, M., Gent, M.J. van, Groot, C.M.E., Soethout, J.E. & Waveren R.C. van (2005). Gemeenten en de WWB I: geprikkeld tot werken. Amsterdam. Bredgaard, T., Dalsgaard, L. & Larsen, F. (2003). An alternative approach for studying public policy: the case of municipal implementation of active labour market policy in Denmark. Aalborg: Aalborg University. Broersma, L., Koeman, J. & Teulings, C.N. (2000). Labour supply, the natural rate and the welfare state in the Netherlands: the wrong institutions at wrong point in time. Oxford Economic Papers, Vol 52, Broersma, L. & Dijk, J. van (2002). Regional labour markets dynamics in the Netherlands. Papers in Regional Science, 81, Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1):

14 Arjen Edzes Bunt, S., Grootscholte, M. & Kemper, D.R. (2007). De WWB gewogen: gemeenten aan het woord. Tweede kwalitatief onderzoek in het kader van de evaluatie van de WWB. Leiden: Research voor Beleid. Dam, M. van (1992). Regio zonder regie: verschillen in en effectiviteit van gemeentelijk arbeidsmarktbeleid. Proefschrift ICS. Amsterdam: Thesis. Dam, M. van & Denters, S.A.H. (1993). De effectiviteit van gemeentelijk arbeidsmarktbeleid. Beleidswetenschap, 7, Davidse, E. (2007). The new Work and Social Assistance (WWB) Systemchange and initial results. EU Peerreview: Discussionpaper. Divosa (2007). Verschil maken: drie jaar Wet werk en bijstand. Utrecht: Divosa. Edzes, A.J.E., Moes, M. & Westerhof, E. (2005). WWB monitor: één jaar Wet werk en bijstand, mei Groningen: Centrum voor Arbeid en Beleid. Edzes, A.J.E., Moes, M. & Westerhof, E. (2006). WWB monitor: meer perspectief voor mensen, twee jaar Wet werk en bijstand juni Groningen: Centrum voor Arbeid en Beleid. Edzes, A.J.E., Gardenier, J.D., Vrieze, P. & Horsten, T. (2006). Schaalvraagstukken rond werk en bijstand: een overzicht. Groningen: Centrum voor Arbeid en Beleid. Elhorst, P., Broersma, L., Zijlstra, A.S. & Oosterhaven, J. (2007). Regionale arbeidsmarktdynamiek: werkloosheid, centraal overleg en infrastructuur. Groningen: RUG. Fenger, M. (2002). Sturing van samenwerking: institutionele veranderingen in het beleid voor werk en inkomen. Amsterdam: Tela Thesis. Geuns, R. van & Gent, M. van (2007). The new Work and Social Assistance Act (WWB). EU peer review: Discussion paper. Giguere, S. (2003). Managing decentralisation and new forms of governance. In: OECD. Managing decentralisation: a new role for active labour market policy. Paris: OECD. Graaf-Zijl, M. de, Groot, I. & Hop, J.P. (2006). De weg naar werk: onderzoek naar de doorstroom tussen de WW, bijstand en werk, vóór en na de Suwi-operatie. Amsterdam: SEO. Inspectie Werk en Inkomen (2007). Maatwerk in de uitvoering van de WWB. Den Haag. IBO (Interdepartementaal beleidsonderzoek financieringssysteem Abw) (1996). Interdepartementaal Beleidsonderzoek Financieringssysteem van de Algemene Bijstandswet. Den Haag: IBO. Kraan, A., Davidse, E., Soethout, J. & Waveren, B. van (2005). Geprikkeld tot werken. Een eerste inventarisatie van de stand van zaken rond de nieuwe bijstandswet in Nederland. Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 4, Koning, J. de, Gelderblom, A., Zandvliet, K. & van den Boom, L. (2005). Effectiviteit van re-integratie: de stand van zaken, literatuuronderzoek. Rotterdam: SEOR. Koning, J. de (2003). Wat niet weet, wat niet deert: over de decentralisatie en uitbesteding van het arbeidsmarktbeleid. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Lundin, M. & Skedinger, P. (2000). Decentralisation of active labour market policy: the case of Swedish local employment service committees. Stockholm: Office of labour market policy evaluation. Martin, J.P. & Grubb, D. (2001). What works and for whom: a review of OECD countries experiences with active labour market policies. Stockholm: Office of labour market policy evaluation. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2005a). Aanpassing evaluatiemodel WWB. Den Haag: SZW. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2005b). Brief aan Tweede Kamer betreffende Verdeelmodellen Wet Werk en Bijstand, d.d. 9 mei Den Haag: SZW. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid i.s.m. Vereniging van Nederlandse Gemeenten (2007). Verder in verbinding: een gezamenlijke visie op het gemeentelijke arbeidsmarktbeleid. Den Haag: SZW/VNG. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (2007). Wet werk en bijstand: de feiten op een rij: evaluatie Wet werk en Bijstand Den Haag: SZW. Nieuwkerk, T. van & Wiendels, B. (2003). Gemeentelijk arbeidsmarktbeleid: gericht op participatie voor iedereen. Den Haag: VNG. Olieman, R., Bokhoven, E.F. van, Koning, J. de & Dongen, E. van (1996). Naar een nieuwe financiering van de bijstand. Rotterdam: NEI. Schmid, G. (1998). Transitional labour markets: a new European employment strategy. Berlin: Wissenshaftszentrum Berlin für Sozialforschung. Sol, E. & Glebbeek, A.C., e.a. (1998). Arbeidsvoorziening als onderhandelend bestuur: de positie van derde-belanghebbenden in een tripartite structuur. Amsterdam: Amsterdam University Press. Sol, C.C.A.M, Castonguay, J., Lindert, H. van & Amstel, Y. van (2007). Work First werkt: op weg naar een evidence-based Work First. Utrecht: Divosa. 66 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken 24 (1): 53-67