Neuropsychologie: geheugen. Neuropsychologie: executieve functies. Foutloos leren: rationale en evidentie. Foutloos leren: praktijk

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Neuropsychologie: geheugen. Neuropsychologie: executieve functies. Foutloos leren: rationale en evidentie. Foutloos leren: praktijk"

Damian van den Pol
8 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Geheugenmodel (Squire, 1998) programma C3 Foutloos leren bij hersenletsel en bij dementie Dr. D. Boelen Neuropsychologie: geheugen Neuropsychologie: executieve functies Foutloos leren: rationale en evidentie Foutloos leren: praktijk Stellingen Casuistiek Short term memory (working memory) Semantic memory Memory Explicit (declarative memory) Episodic memory Long term memory Priming Implicit (non-declarative memory) Conditioning Skills Habituation Vormen van leren en geheugen Financiering: German Research Foundation (DFG; Reference Number: HU 778/3-1): The effects of structured Relearning methods on Daily Living task performance of persons with Dementia a multi-site randomised controlled trial (REDALI-DEM) Fonds NutsOhra : Implementatie van foutloos leren in de zorg voor patiënten met een ernstige geheugenstoornis Leren = veranderingen in de hersenen Geheugen = opnemen, opslaan en opdiepen van kennis BEWUST Wat heb je bij je laatste bezoek aan Amsterdam gedaan? Wie zijn er op bezoek geweest Wat is de hoofdstad van Nederland? Welk jaar is het nu? Nat. Initiatief Hersenen en Cognitie (FES programma): Foutloos leren bij Goal management Training 1

Semantic memory Memory Explicit (declarative memory) Episodic memory Long term memory Priming Implicit (non-declarative memory) Conditioning Skills Habituation Vormen van leren en geheugen

2 Procedureel geheugen: routines, vaardigheden, gewoontes Geheugenstoornis Hippocampus schakel tussen tijdelijke opslag (korte termijn geheugen) en lange termijn geheugen: zorgt ervoor dat bewuste herinneringen worden gevormd Opnemen Opslaan Opdiepen verschillende geheugensystemen > daardoor verschillende typen geheugenstoornissen (bv verbaal vs. visueel; bewust vs. onbewust geheugen) Vormen van leren en geheugen Emotioneel geheugen Alzheimer dementie Vasculaire dementie Wat heb je bij je laatste bezoek aan ONBEWUST/AUTOMATISCH BEWUST Amsterdam gedaan? Wie zijn er op bezoek geweest Wat is de hoofdstad van Nederland? Welk jaar is het nu? Vul dit woord aan: AM_T_R M Gewenning: overvliegende vliegtuigen Associaties: geur van appeltaart oma Leren fietsen De weg vinden 2

onbewust geheugen) Vormen van leren en geheugen Emotioneel geheugen Alzheimer dementie Vasculaire dementie Wat heb je bij je laatste bezoek aan ONBEWUST/AUTOMATISCH BEWUST Amsterdam gedaan?

3 Executieve functies 20 veel voorkomende uitingen van executieve dysfunctie (ED) (obv Burgess & Robertson, 2002) planningsproblemen confabulatie doelen stellen plannen maken initiatief nemen plannen effectief (doelgericht) uitvoeren consequenties overzien gedrag controleren en reguleren moeite abstract denken impulsiviteit moeite met volgordes moeite met (tijd)schatten gebrekkig ziekte-inzicht disinhibitie (sociaal / cognitief) wisselende motivatie laconiek / ongeïnteresseerd persevereren onrust / gejaagdheid Behandeling? Nodig in situaties die niet op routine afgehandeld kunnen worden: complex nieuw flexibiliteit en aanpassing ongestructureerd Apathie / moeizame initiatiefname vlak affect agressie dissociatie weten en doen afleidbaarheid moeilijk kunnen kiezen / beslissen euforie geen inzicht in / geen boodschap aan sociale conventies Stoornis in Executieve Functies: Gebrek aan interne zelfregulatie afhankelijk van externe structuur Daardoor verminderd ZELFSTANDIG FUNCTIONEREN in het dagelijks leven Executieve dysfunctie (ED) Self-monitoring pt is niet in staat om gebruik te maken van feedback en toetst zichzelf ook niet; verminderde zelfwaarneming ; ook niet effect van zichzelf op anderen waarnemen. Gebrekkige self-monitoring is reden waarom pt niet spontaan van ervaring en/of fouten leert!! De foutregistratie doet het niet goed en de zelfregulatie is gebrekkig. Functioneren optimaliseren bij ED Planning taken: eerst denken, dan doen! Stappenplan: alle stappen in juiste volgorde Nodig: cues, afbakening, concretisering, tijdschattingen Vereenvoudigen van omgeving en afleiding voorkomen Verbale instructie en visuele cues (voordoen, checklist, picto s) Controle: doel voor ogen tijdens uitvoering, rem impulsiviteit doe ik wat ik bedacht had? 3

disinhibitie (sociaal / cognitief) wisselende motivatie laconiek / ongeïnteresseerd persevereren onrust / gejaagdheid Behandeling?

4 Bij (Alzheimer)dementie niet alle vormen van leren verstoord Stoornis in episodisch geheugen noodzakelijk voor klinische diagnose LEERBAARHEID bij dementie? Maar: niet alle geheugenprocessen gestoord Automatisch geheugen (herkennen van eerder geziene informatie) Emotioneel geheugen: positieve en negatieve ervaringen beter onthouden dan neutrale Routines: eenmaal geleerde vaardigheden (fietsen, de weg vinden in de buurt), vaste teksten (bijv. gebeden, liedjes) Kunnen we het (bewuste) geheugen dan nog trainen? Functioneren optimaliseren bij geheugenstoornis Mw. Jansen Het leren van vaardigheden Geheugen niet overmatig belasten: voorkom overprikkeling Traag tempo Geheugenstrategieën (compensatie) 83 jaar, sinds 1 jaar ziekte van Alzheimer Vergeet alledaagse gesprekken, weet datum en tijd niet meer goed, koken lukt niet meer, apparaten bedienen is probleem Forse achteruitgang in geheugen Wel steunende echtgenoot Kleiner gaan wonen (flat bij zorginstelling) Na verhuizing: Na gewenning kan ze weg vinden in huis Eenvoudige handelingen gaan goed Koffiezetten met Senseo-apparaat geleerd (briefje ernaast) Herkent de nieuwe vriendelijke buurvrouw op de galerij Echtgenoot durft haar korte tijd alleen te laten Nieuwe, (deels) onbekende taak: Beginnen met de taak Er treden fouten op Fouten detecteren Fouten corrigeren Verder gaan met de taak Net zolang totdat de taak volbracht is Later ophalen van de leerervaring : terughalen van fouten ook belangrijk voor succesvolle taakuitvoer 4

eenmaal geleerde vaardigheden (fietsen, de weg vinden in de buurt), vaste teksten (bijv. gebeden, liedjes) Kunnen we het (bewuste) geheugen dan nog trainen?

Principe van foutloos leren Fouten die tijdens leren optreden worden automatisch opgeslagen Bij mensen met goed (bewust) geheugen worden deze automatisch gecorrigeerd, bij patiënten met

5 Principe van foutloos leren Fouten die tijdens leren optreden worden automatisch opgeslagen Bij mensen met goed (bewust) geheugen worden deze automatisch gecorrigeerd, bij patiënten met geheugenstoornissen niet Het voorkómen van fouten tijdens leren verbetert de prestatie Literatuurstudie FL bij dementie dagelijkse taken (de Werd, Boelen, Olde-Rikkert, & Kessels, 2013) FL-elementen: Activiteiten opdelen in kleine, behapbare stappen Niet laten gokken of raden Anticiperen op fouten Voordoen & Verbale instructie Eenmaal geleerd: hulp geleidelijk afbouwen (vanishing cues, spaced retrieval) Optimaliseren lerend vermogen bij dementie (en ernstig NAH) Vaardigheden: complexe taken zoals (nieuwe) magnetron, koffiezetapparaat e.d. gebruiken Opdelen in deelstapjes Deelstapjes oefenen Deelstapjes aan elkaar schakelen als een keten De ene stap roept als het ware de volgende stap automatisch op Foutloos aanleren Literatuurstudie FL bij dementie dagelijkse taken (de Werd, Boelen, Olde-Rikkert, & Kessels, 2013) 26 studies (16 artikels) geïncludeerd, totaal 70 ptt met dementie, mild matige Alzheimer Taken: apparaten, namen-gezichten, oriëntatie, persoonlijke info; vooral bekende maar vergeten vaardigheden Grote variatie in duur & frequentie training Design: 5x groep, 21x N=1 Effect FL: 16x sign. Follow-up: 20/26 studies, met 13x maintenance of effect Foutloos leren bij Goal Management Training Kan het opnieuw aanleren van alledaagse taken na hersenletsel beter door Goal Management Training te combineren met Foutloos leren? 5

Activiteiten opdelen in kleine, behapbare stappen Niet laten gokken of raden Anticiperen op fouten Voordoen & Verbale instructie Eenmaal geleerd: hulp geleidelijk afbouwen (vanishing cues, spaced

6 Foutloos leren bij Goal Management Training Voorbeeld foutloos leren: kop thee zetten Foutloos aanleren van GMT-strategie Foutloos aanleren van de stappen Foutloos uitvoeren van de stappen Open de waterkoker en vul deze met water Maak de waterkoker dicht en druk de knop in Pak een kopje Pak een theezakje en hang het in het kopje Vul het kopje met kokend water Haal het theezakje uit het kopje Foutloos leren, wat je niet moet doen: Laten gokken of raden Cliënt zelf laten uitzoeken / proberen Wachten tot fouten zijn gemaakt Achteraf corrigeren en bijsturen, feedback Afwijken van routines/geleerde taken Dus, de therapeut begeleidt de cliënt foutloos door de activiteit heen. Therapeut is verantwoordelijk voor leerprestatie! Foutloos Leren, hoe doe je dat? Deelstappen voordoen Instructies bij iedere stap De situatie zo inrichten dat alleen het juiste antwoord gegeven kan worden: fouten voorkomen Gebruik geheugensteuntjes en cues Fouten en aarzelingen: onmiddellijk ingrijpen Belonen Herhalen inslijpen Succes garanderen, prettige leerervaring Foutloze bejegening: FL als contactmethode Context creëren waarin pt veilig (dwz foutloos) kan functioneren Hoe? Geen open vragen stellen, maar meer suggestieve / sturende Juiste cues bieden Structuur bieden Pt niet laten zwemmen / beredeneren / uitproberen Niet laten gokken of raden, geen ontdekkend leren Omgeving zodanig inrichten dat alleen juiste respons gegeven wordt Consequente aanpak: alle neuzen in het team dezelfde kant op Niet afwijken van routines / geleerde taken 6

Foutloos leren, wat je niet moet doen: Laten gokken of raden Cliënt zelf laten uitzoeken / proberen Wachten tot fouten zijn gemaakt Achteraf corrigeren en bijsturen, feedback Afwijken van

7 Stelling VIDEO VOORBEELD (Uitgeverij BoomLemma) Foutloos leren is betuttelend, omdat de therapeut alles voordoet en voorzegt. Je kunt beter het initiatief en de verantwoordelijkheid bij de patient laten. Dan laat je deze tenminste in zijn waarde. Je moet juist het initiatief en probleem-oplossend vermogen van de patient stimuleren. VRAGEN? Stelling Het heeft geen zin om mensen met dementie nog iets te leren, gezien de progressie van de aandoening. Zonde van de tijd en het geld. Stelling Het geeft niet dat de persoon met geheugenstoornissen niet meer precies de feiten of gebeurtenissen weet, als deze maar een prettige emotie of associatie heeft bij personen / situaties / taken. De behandelaar of verzorgende is verantwoordelijk om de veilige context te creëren 7

Je moet juist het initiatief en probleem-oplossend vermogen van de patient stimuleren. VRAGEN?

8 Stelling Foutloos leren of een foutloze bejegening zorgt voor minder gedragsproblemen. Casuïstiek 8

Vergelijkbare documenten

Cognitieve revalidatie bij mensen met een beperkt leervermogen: dementie en ernstig NAH. Daniëlle Boelen

Cognitieve revalidatie bij mensen met een beperkt leervermogen: dementie en ernstig NAH Daniëlle Boelen Radboud UMC Nijmegen Afd. Medische Psychologie & Geriatrie danielle.boelen@radboudumc.nl RMC Groot