Het lerend vermogen van mensen met een dementie dr. Danielle Boelen

Transcriptie

1 Het lerend vermogen van mensen met een dementie dr. Danielle Boelen UMC St Radboud, Medische Psychologie Revalidatiecentrum St. Maartenskliniek

2 Mevrouw Jansen: 83 jaar, sinds 1 jaar ziekte van Alzheimer Vergeet alledaagse gesprekken, weet datum en tijd niet meer goed, koken lukt niet meer, apparaten bedienen is probleem Forse achteruitgang in geheugen Wel steunende echtgenoot Kleiner gaan wonen (flat bij zorginstelling) Na verhuizing: Na gewenning kan ze weg vinden in huis Eenvoudige handelingen gaan goed Koffiezetten met Senseo-apparaat geleerd (briefje ernaast) Herkent de nieuwe vriendelijke buurvrouw op de galerij Echtgenoot durft haar korte tijd alleen te laten

3 LEERBAARHEID bij dementie?

4 Leren = veranderingen in de hersenen Het opnemen, opslaan en opdiepen van kennis (geheugen) Hippocampus

5 Vormen van leren en geheugen BEWUST Wat heb je bij je laatste bezoek aan Amsterdam gedaan? Wie zijn er op bezoek geweest Wat is de hoofdstad van Nederland? Welk jaar is het nu?

6 Hippocampus schakel tussen tijdelijke opslag (korte termijn geheugen) en lange termijn geheugen: zorgt ervoor dat bewuste herinneringen worden gevormd Vasculaire dementie Alzheimerdementie

7 Geheugenstoornissen bij ernstige Alzheimerdementie Kessels, Remmerswaal, Wilson, Alzheimer Dis Assoc Disord 2011

8 Vormen van leren en geheugen BEWUST ONBEWUST/AUTOMATISCH Wat heb je bij je laatste bezoek aan Amsterdam gedaan? Wie zijn er op bezoek geweest Wat is de hoofdstad van Nederland? Welk jaar is het nu? Vul dit woord aan: AM_RS_O_RT Gewenning: overvliegende vliegtuigen Associaties: geur van pijptabak opa Leren fietsen De weg vinden

9

10

11

12

13

14

15

16

17 Emotioneel geheugen: ook intact bij Alzheimerdementie

18 Routines: eerder geleerde vaardigheden of gewoontes

19 Dus: bij (Alzheimer)dementie niet alle vormen van leren verstoord Automatisch geheugen (herkennen van eerder geziene informatie) Emotioneel geheugen: positieve en negatieve ervaringen beter onthouden dan neutrale Routines: eenmaal geleerde vaardigheden (fietsen, de weg vinden in de buurt), vaste teksten (bijv. gebeden) Kunnen we het (bewuste) geheugen dan nog trainen?

20

21 Optimaliseren van lerend vermogen bij dementie Alleen oefenen of trainen helpt niet Gebruik maken van intacte functies (automatische/onbewuste geheugen) En hierdoor het lerend vermogen optimaliseren Het (opnieuw) leren van vaardigheden Automatisch gedrag uitlokken Gewenst en ongewenst gedrag aanpassen

22 Het leren van vaardigheden: relevant voor alledaagse bezigheden

23 Het leren van vaardigheden Nieuwe, (deels) onbekende taak: Beginnen met de taak Er treden fouten op Fouten corrigeren Verder gaan met de taak Net zolang totdat de taak volbracht is Later ophalen van de leerervaring : terughalen van fouten ook belangrijk voor succesvolle taakuitvoer

24 Het leren van vaardigheden Vaardigheden: complexe taken zoals gebruiken nieuwe magnetron, koffiezetapparaat e.d. - Opdelen in deelstapjes - Deelstapjes oefenen - Deelstapjes aan elkaar plakken als een keten - De ene stap roept als het ware de volgende stap automatisch op

25 Principe van foutloos leren Fouten die tijdens leren optreden worden automatisch opgeslagen Bij mensen met goed (bewust) geheugen worden deze automatisch gecorrigeerd, bij patiënten met geheugenstoornissen niet Het voorkómen van fouten tijdens leren verbetert de prestatie

26 Foutloos leren in de klinische praktijk: vaardigheden

27 Foutloos leren in de klinische praktijk: vaardigheden

28 Foutloos leren in de klinische praktijk: werkt het? Clare et al. (2000): 4 gevalsstudies van dementiepatiënten A: herleren van namen sociale netwerk B: namen van de leden van de steungroep C: namen van bekende mensen D: verbeteren geheugen voor autobiografische herinneringen

29 Foutloos leren in de klinische praktijk: hoe doe je het? Deelstappen voordoen Duidelijke instructies geven voordat er iets moet gebeuren De situatie zo inrichten dat alleen het juiste antwoord gegeven kan worden Gebruik van cues om uitvoering van de handelingen te begeleiden Gebruiken van geheugensteuntjes (bijv. rood stickertje op de juiste stand van de magnetron) Niet laten gokken of raden! Niet doen: Patiënt zelf laten uitzoeken Patiënt laten beredeneren Kleine afwijkingen van routines/geleerde taken

30 Foutloos leren in de klinische praktijk: hoe doe je het? Algemeen Instructies en sturing Correctie van fouten Oefenen van de stap/taak Foutloos leren is gebruiken van feedforward instructies (d.w.z. hoe pak je het aan) voordat de handeling wordt uitgevoerd om optreden fouten te voorkomen. Bij iedere stap krijgt de patient instructies (verbaal/visueel). Daarna vraagt de behandelaar meteen de actie uit te voeren. Hier is TAAK Ik zal u zeggen hoe u dit moet doen/moet gebruiken. Behandelaar geeft cues m.b.v. cuekaarten of doet het voor voordat de stap is uitgevoerd: patiënt wordt verteld wat te doen. Behandelaar staat patiënt kort toe om de oplossing te vinden; als er niet meteen een antwoord of actie komt, dan geeft deze letterlijk aan wat er gedaan moet worden of deze doet het voor ( modeling ). Als alle stappen zijn doorlopen, wordt de hele taak stap-voor-stap geoefend

31 Foutloos leren: effectiviteit Foutloos leren een veelbelovende techniek, toegepast bij patiënten met verschillende vormen van amnesie Effectgrootte = 0.87 Kessels & De Haan, J Clin Exp Neuropsychol 2003

32 Het principe van foutloos leren in de praktijk Foutloos leren effectief bij: Duidelijke expliciete geheugenstoornissen (óók bij ernstige amnesie), Maar wel taakafhankelijk: niet bij alle taken effectief; Rechtlijnige taken (stimulus-respons), zoals vaardigheden etc., waarbij normaliter ook expliciete leerprocessen betrokken zijn. Lopend wetenschappelijk onderzoek: Gecontroleerd en gerandomiseerd Implementatie in praktijk: handleiding how to do Gericht op vaardigheden (of kennis) die voor patiënten relevant zijn Interactie met medicatie

33

34 Met dank aan: Stichting Devon Implementatieonderzoek handleiding/richtlijn Foutloos leren bij dementie in de praktijk Roy Kessels, Daniëlle Boelen & Maartje de Werd