Implementatie van het compacten van taal

Transcriptie

1 Implementatie van het compacten van taal voor (hoog)begaafde leerlingen in het basisonderwijs SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

2

3 Implementatie van het compacten van taal voor (hoog)begaafde leerlingen in het basisonderwijs Nora Steenbergen oktober 2009

4 Verantwoording 2009 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het scholen toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van SLO deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen voor gebruik in en ten behoeve van de school. Auteurs: Het projectteam compacten taal heeft de uitgave Compacten en verrijken van de rekenles; voor (hoog)begaafde leerlingen in het basisonderwijs van Noteboom en Janson (2004) aangepast en aangevuld. Projectteam compacten taal: Rosanne Bekker, Mariëtte Hoogeveen, Lidy Kuipers, Gäby van der Linde-Meijerink, Anneke Noteboom, Harry Paus, Anita Oosterloo, Mieke Smits, Linda Smolenaers, Wim Spek, Loes Stadhouders-Hamoen, Nora Steenbergen-Penterman en Christine Volkering. Projectleiding: Nora Steenbergen-Penterman (SLO) Vormgeving: Axis Media-ontwerpers, Enschede Informatie SLO Secretariaat Primair Onderwijs Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: AN:

5 Inhoud Verantwoording 3 1. Inleiding 5 2. Compacten van de taalles Introductie en start Opdracht 1. Aan de slag compacten volgens richtlijnen Opdracht 2. Routeboekje Taal Afronden en afsluiten/pauze De inzet van verrijkingsmateriaal Introductie en start Opdracht 3: Criteria verrijkingsmateriaal voor taal Verrijkingsmateriaal Afronden en afsluiten Opzet 'Voor dat u begint...' Introductie en start Opdracht 4. Wat vraagt het invoeren aan acties? Opdracht 5. Aandachtspunten en afspraken binnen het team Afronden en afsluiten 19 Literatuur 21 Bijlagen 23 Bijlage 1 Hoofdgebieden en te ondernemen acties 25 Bijlage 2 Aandachtspunten en afspraken 27

6

7 Verantwoording Nadat SLO de rekenmethodes voor het basisonderwijs had gecompact en verrijkt, kwamen veel verzoeken binnen om ook de methodes voor taal te compacten. SLO heeft daarom in 2008 samen met leerkrachten, taalspecialisten en uitgevers de taalmethoden gecompact. Tijdens de NOT 2009 werd het compactingprogramma van taal aan de staatssecretaris gepresenteerd, waarna zij de webpagina lanceerde. In totaal zijn acht taalmethoden gecompact: 1. Taal Actief (3e versie); 2. Taalfontein (1e versie); 3. Taaljournaal (2e versie); 4. Taal in Beeld (1e versie); 5. Taalleesland (2e versie); 6. Taal op maat (1e versie); 7. Taalverhaal (1e versie); 8. Zin in Taal (2e versie). Per methode zijn een docentenhandleiding en routeboekjes voor leerlingen opgesteld. Ze zijn te downloaden via de website van SLO ( Naast de handleiding en routeboekjes is er nu ook een implementatiepakket beschikbaar. Dit pakket bestaat uit een handleiding, een PowerPointpresentatie en een overzicht met verrijkingsmaterialen. Dit pakket dient als handreiking voor interne en externe begeleiders die een team willen voorbereiden op het werken met het compactingpakket voor taal. Wilt u geïnformeerd worden over trainingen behorende bij het implementatiepakket, stuurt u dan een naar Via deze weg willen wij ook Anneke Noteboom en Dolf Janson danken voor hun publicatie 'Compacten en verrijken van de rekenles'. Het is input geweest voor dit pakket. 3

8

9 1. Inleiding Vooraf Om te beginnen is het goed om te beseffen dat wanneer scholen in het verleden een introductie van het traject 'compacten en verrijken van de rekenles' hebben gehad, zij al kennis hebben van wat compacten van leerstof inhoudt. Het kan dan noodzakelijk zijn om van tevoren te bepalen welke informatie binnen deze handreiking eventueel niet of minder uitgebreid behandeld kan worden tijdens een bijeenkomst. De introductie bij een team Dit materiaal wil een handreiking bieden aan interne en externe begeleiders die een team tijdens één of meerdere bijeenkomsten willen voorbereiden op het compacten en verrijken van de taalles. De bijeenkomst(en) dien(t)(en) er toe te leiden dat daadwerkelijk met het compacten (en verrijken) in de klas wordt begonnen. Bedenk bij de introductie dat er teamleden zijn die: de betere leerlingen niet als een bijzondere doelgroep zien die speciale aandacht nodig heeft; het niet als knelpunt zien dat alle leerlingen alle opgaven uit de methode maken; nadelen zien aan het feit dat een deel van de groep circa de helft van de stof uit de taalmethode niet meer hoeft mee te doen. Doelgroep en schoolbeleid Het pakket is gericht op een vrij brede doelgroep leerlingen, dus niet alleen op hoogbegaafde leerlingen. Dat betekent dat het beleid ten aanzien van de betere leerlingen helder moet zijn. Wanneer een school wil nagaan of zij een duidelijk beleid heeft met betrekking tot onderwijs aan de betere en (hoog)begaafde leerlingen, dan is het mogelijk om dit na te gaan met behulp van de 'Hoogbegaafdenwijzer Basisonderwijs'. Deze is te vinden op Onderdelen en onderwerpen van het implementatiepakket Het implementatiepakket bestaat uit een handleiding, een PowerPointpresentatie en een overzicht met verrijkingsmaterialen. In deze handleiding staan opdrachten en achtergrondinformatie over drie onderwerpen. Deze onderwerpen zijn: Compacten van de taalles (te behandelen in 75 minuten). Verrijken van de taalles (te behandelen in 45 minuten). Aandachtspunten en afspraken (te behandelen in 45 minuten). Deze drie onderwerpen kunnen in één bijeenkomst, maar ook in meerdere bijeenkomsten aan de orde komen. In de volgende drie hoofdstukken wordt telkens één onderwerp uitgewerkt. Materialen Om de introductiebijeenkomst(en) te kunnen geven, heeft u de volgende materialen en apparatuur nodig: Deze handleiding. Flip-over en stiften/markers. Computer met beamer/digibord. 5

10 PowerPointpresentatie 'Compacten van de taalles' (op USB-stick). Hand-out van de PowerPointpresentatie voor de deelnemers. Onderdelen van de taalmethode die op school worden gebruikt, te weten: handleidingen, leerlingboeken, toetsen. Prints van enkele pagina's uit de routeboekjes behorende bij de taalmethode die op school wordt gebruikt. Kopie van het overzicht. 6

11 2. Compacten van de taalles Achtergrondinformatie Wat is compacten en verrijken? Compacten en verrijken zijn begrippen die meestal gebruikt worden in de context van onderwijs voor (hoog)begaafde leerlingen. Leerlingen die (hoog)begaafd zijn, hebben in de regel minder behoefte aan instructie en aan herhalings- en oefenstof en verder zijn ze in staat leerstof in een hoog tempo te verwerken (Bronkhorst en Drent, 2001). De leerstof in methoden zal dus niet altijd passen bij deze leerlingen; er zullen aanpassingen nodig zijn. Die aanpassingen worden ook wel aangegeven met de term compacting : het indikken van de reguliere lesstof waarbij de stof beperkt wordt tot de essenties (Janson en Noteboom, 2004). Compacten geeft de mogelijkheid om een beter passend aanbod samen te stellen uit de taalmethode. Hierdoor wordt verveling tegen gegaan. Door het indikken komt tijd vrij die anders gevuld kan worden, namelijk met leerstof die meer een beroep doet op de intellectuele capaciteiten van deze leerlingen. Bijvoorbeeld leerstof die ervoor zorgt dat ze leren te leren (Bronkhorst en Drent, 2001), in de vorm van alternatieve, rijke taken. We vatten de term verrijken op zoals Bonset e.a. (2003) dat doen in navolging van Pluymakers en Span (2001): verrijken is uitdrukkelijk iets anders. Het is iets meer dan wat men noemt verdiepen en verbreden. Deze laatste twee termen duiden op de inhoudelijke component van de verrijkingstaak. Het gaat dan om het vergroten van het kennisarsenaal en bij het verdiepen bovendien om een manier van verwerken die verder gaat dan het opslaan van feitenkennis. Essentieel voor een verrijkingstaak is dat deze, behalve op het wat ook mikt op het hoe, oftewel op het uitbreiden van de metacognitie: het kennisgebied dat gaat over hoe mensen kennis verwerven. Bonset e.a. (2003) onderscheiden voor verrijkingstaken verschillende doelstellingen, op verschillende domeinen: vakinhoud (je leert bijvoorbeeld iets over taalstructuur of over het effect van taal in reclame); vak- of disciplinegebonden kennis over methoden en technieken van onderzoek (hoe houd je een interview bijvoorbeeld, of hoe vind je informatie in een naslagwerk); kennis over meer algemeen toepasbare procedures en strategieën om werk aan te pakken en (bij) te sturen (hoe maak je een bijvoorbeeld een planning of een verslag, een presentatie); algemene kennis over leerprocessen; persoonsgebonden kennis van de leerling over zichzelf als lerende (je leert waar je goed en minder goed in bent, wat je leerstijl is, hoe je je werk en leerstrategie af kunt stemmen op de specifieke taak); kennis over samenwerkprocessen en de eigen rol daarin (je leert bijvoorbeeld dat samen werken en samen denken bijdraagt aan de kwaliteit van het werken en denken). 7

12 Toelichting op onderdeel 1 van de bijeenkomst Doelen Informatie geven over de opzet en het onderwerp van deze training: 'Compacten van de taalles'. Motiveren om actief aandacht te schenken aan het uitvoeren van het compacten. Bewustwordingsproces op gang te brengen voor (hoog)begaafdheid in het schoolbeleid en zorgbeleid in het bijzonder. Leerdoelen De deelnemers: hebben een beeld gekregen van de hoeveelheid oefenstof en herhalingsstof die een reguliere taalmethode biedt; hebben ervaring opgedaan in het compacten van de taallessen uit de eigen methode aan de hand van de gegeven compactingrichtlijnen; hebben een beeld gekregen van de werkwijze en mogelijkheden van de compactingprogramma's zoals die door SLO zijn uitgevoerd en uitgewerkt in de routeboekjes voor taal. Programma en richttijden 1.1 Introductie en start 10 minuten 1.2 Opdracht 1. Aan de slag met compacten volgens richtlijnen 40 minuten 1.3 Opdracht 2. Routeboekje voor taal 20 minuten 1.4 Afronden en afsluiten 5 minuten Duur totaal (gemiddeld) 75 minuten Werkwijze 2.1 Introductie en start 10 minuten U vertelt de bedoeling en doelen van de bijeenkomst. Hierbij kunt u dia 1 van de PowerPointpresentatie gebruiken, inclusief de opmerkingen die op de notitiepagina van deze dia staan. U bespreekt wat met 'compacten' bedoeld wordt en welke leerlingen daarbij de doelgroep vormen. Vervolgens laat u de deelnemers zelf een stukje uit hun methode compacten, bijvoorbeeld van het eigen leerjaar. Dit doet u omdat veel leerkrachten het moeilijk vinden om opgaven voor leerlingen te schrappen uit angst belangrijke onderdelen over te slaan en de kinderen tekort te doen. Deze ervaring geeft ook de mogelijkheid om naar eigen inzicht eventueel aanpassingen te maken in de routeboekjes van SLO. U bespreekt de ervaringen die de deelnemers opdoen. 2.2 Opdracht 1. Aan de slag compacten volgens richtlijnen Inleiding 40 minuten Bij het compacten van de taalles of taalmethode gaat het er om voor de leerling die goed is in taal (begaafd, hoogbegaafd, goed in taal) een selectie te maken, wat zinvolle lesstof is voor deze kinderen en wat ze mogen overslaan. Gezien hun vaardigheid kunnen ze met minder uitleg, oefening en herhaling toe dan de taalmethode biedt. SLO heeft richtlijnen ontwikkeld voor het compacten van de methode voor de (hoog)begaafde leerlingen: kinderen die de methodegebonden toetsen doorgaans goed maken en/of een A- score of hoge B-score halen op de toetsen Taal (Begrijpend Lezen en Luisteren) van het 8

13 Leerlingvolgsysteem van Cito. Op basis van de richtlijnen zijn compactingprogramma's ontwikkeld bij taalmethodes, waarin per les wordt aangegeven, wat deze leerlingen wel moeten meedoen/maken en wat ze mogen overslaan. In die adviezen kan de leerkracht aanpassingen maken voor kinderen, op basis van eigen keuzes. Mede hierom en om de leerkracht grip te geven op wat de achterliggende keuzes zijn bij het compacten van de gebruikte methode, is de volgende opdracht geformuleerd. SLO-richtlijnen voor het compacten van de taalmethode Wat wel aanbieden? Introductie van een nieuw thema Aan de eerste les van een nieuw thema, waarin meestal een verhaal (ankerverhaal) aan bod komt, wordt altijd meegedaan. Dit verhaal leidt het thema in, maakt de woordenschat rond dit thema actief en biedt aanknopingspunten tot opdrachten waarin samenwerkend leren en interactief taalonderwijs centraal staan. Verkorte instructie (of geen instructie) Ontdek- en onderzoeksactiviteiten Verrijkingsstof die wezenlijk moeilijker is (open opdrachten) De uitloopopdrachten in de methode die bedoeld zijn voor tempodifferentiatie worden alleen aangeboden als het om opdrachten gaat met een hogere moeilijkheidsgraad. Belangrijke leerstappen in de leerlijn (nieuwe leerstof) Er wordt expliciet rekening gehouden met de leerlijnen spreken/luisteren (veel praktische oefeningen) en formele taalbeschouwing (als een begrip voor het eerst aan bod komt, doet de begaafde leerling mee). Betekenisvolle taalactiviteiten (variatie in informatiebronnen) Opdrachten gericht op generalisatie en transfer (toepassingsopdrachten) zijn zinvol. Taalactiviteiten die gericht zijn op metacognitieve vaardigheden Alle reflectieve activiteiten worden aangeboden. Wat schrappen? 50% tot 75% van de oefenstof. 75% tot 100% van herhaling. Verrijkingsstof die meer van hetzelfde biedt. Overige overwegingen Bij het maken van een compactingprogramma volgens de richtlijnen spelen ook andere niet vakinhoudelijke overwegingen een rol, zoals organisatorische (een leerling moet niet steeds van zijn werk gehaald worden om weer even mee te moeten doen), pedagogische of onderwijskundige overwegingen: het is goed mee te doen aan activiteiten die samen uitgevoerd worden, omdat samenwerken ook belangrijk is voor deze leerlingen. Selectie van leerlingen Leerlingen komen in aanmerking voor deelname aan het compacte programma als zij de methodegebonden toetsen doorgaans goed (80% beheersing) maken, en/of als zij op LVS-toetsen Taal van de Citogroep een hoge B-score of A-score hebben. Figuur 1: SLO-richtlijnen voor het compacten van de taalmethode 9

14 Werkwijze opdracht 1. Aan de slag compacten volgens richtlijnen Bij de uitvoering van deze opdracht geeft u de deelnemers de richtlijnen en stelt u de volgende vragen. Afhankelijk van de groepssamenstelling en -grootte kunnen de deelnemers deze opdracht in koppels uitvoeren. Richtlijnen/richtvragen Bekijk de richtlijnen zoals ze door SLO zijn gehanteerd bij het compacten van de taalmethodes (zie figuur 1 en dia 2 en 3). Kies vervolgens een leerjaar en binnen dat leerjaar een blok uit uw methode. Bekijk de leerlingmaterialen, de handleiding en de toets eens van dat blok. Neem een leerling in gedachten die in aanmerking komt voor de routeboekjes van taal. Wat zou hij/zij nu eigenlijk nog moeten meedoen of moeten maken van de activiteiten en opgaven die in het blok worden aangeboden? Bekijk daarvoor samen met een collega bijvoorbeeld de eerste vijf lessen (het mooiste is het als u een heel blok kunt compacten). Gebruik de richtlijnen van SLO om in deze lessen te schrappen en een keus te maken voor activiteiten die u de leerling wel/niet wilt laten meedoen (dia 2 en 3). Bespreek vervolgens uw argumenten en indruk. Geven de richtlijnen u steun bij het samenstellen van een compact programma? Welke andere dan inhoudelijke overwegingen, hanteert u bij uw keuzes? Wat verwacht de deelnemer (aan voor- en mogelijk nadelen) wanneer de leerling aan de slag gaat met de routeboekjes? Wat betekent het voor de leerling? Bespreking opdracht Nadat de leerkrachten samen zo'n 20 minuten gecompact hebben, gaat u de opdrachten gezamenlijk bespreken. Hierbij kunt u ook het volgende bespreken (zie dia 4). De leerlingen die werken met routeboekjes maken de methodegebonden toetsen van taal op hetzelfde moment als de andere leerlingen. (Dit is anders dan bij compacten van rekenen.) De reden hiervoor is dat ook leerstof uit voorafgaande blokken in de toets aan bod komt. De methodegebonden spellingstoets wordt wel vooraf afgenomen, omdat in veel methoden hierin getoetst wordt wat in het behandelde blok aan bod is gekomen. Wanneer de toets goed gemaakt wordt, kunnen bijbehorende spellingsonderdelen worden overgeslagen op de leerkrachtgebonden les na. Is de toetst slecht gemaakt, dan kan men door middel van een foutenanalyse achterhalen welke van de vier spellingscategorieën nog niet beheerst wordt door de leerling (dia 4). 2.3 Opdracht 2. Routeboekje Taal 15 minuten Inleiding In deze opdracht laat u de deelnemers kennismaken met de routeboekjes voor de leerlingen. In de routeboekjes zien de leerlingen per les en per opgave wat ze (mee) moeten doen of moeten maken en wat ze mogen overslaan. Ze kunnen hiermee, na een introductie, zelfstandig aan de slag. Men bekijkt bij enkele lessen uit de methode wat leerlingen mogen overslaan en wat ze zouden moeten (mee)doen en maken. Werkwijze opdracht 2. Routeboekje Taal De deelnemers nemen de print van een routeboekje van een blok uit een van de leerjaren (welk blok bepaalt u zelf; als voorbeeld kunt u dia 5 gebruiken). Ze zien nu precies per opgave wat wordt geadviseerd mee te doen of te maken en wat kinderen mogen overslaan. Hierbij is enerzijds uitgegaan van de situatie dat de leerling de meeste onderdelen van dit blok al goed beheerst. Anderzijds is bij het compacten uitgegaan van het feit dat de (hoog)begaafde leerling gewoon met veel minder uitleg, oefening en herhaling toe kan en dus met een beperkt aanbod ook de (blok)doelen van de methode bereikt. 10

15 Richtlijnen/richtvragen Pak nu de materialen (leerlingenboeken en handleiding) die bij het betreffende blok van het geprinte routeboekje horen. Bekijk samen met een collega enkele pagina's uit het routeboekje. Ga na waar alle afkortingen voor staan en wat in de verschillende kolommen te vinden is. Bekijk ook welk soort adviezen de leerlingen krijgen: meedoen, maken. Leg vervolgens de methodelessen naast het routeboekje en ga samen na of u zich in de keuzes kan vinden. Denkt u dat kinderen (die u voor ogen hebt) inderdaad met het beperkte aanbod, voldoende meekrijgen? Bespreking opdracht Nadat de leerkrachten samen zo'n 15 minuten met de routeboekjes en materialen hebben gewerkt, bespreekt u gezamenlijk de volgende informatie. De routeboekjes zijn door taalspecialisten (begeleiders, opleiders, methodeschrijvers) aan de hand van de richtlijnen ontwikkeld. Per opgave, per les is aangegeven wat de doelgroep leerling moet/mag meedoen of maken en wat hij kan overslaan. Bij de keuzes is uitgegaan van de structuur van de methode en de opbouw van de leerlijnen. Ook is uitgegaan van de uitgangspunten die de methodeschrijvers zelf hanteren. Dat betekent dat ook per leerjaar de adviezen wat verschillend kunnen zijn. Samen vormen ze echter een afgestemd geheel. Dat betekent dat het niet altijd duidelijk hoeft te zijn, waarom de ene opgave wel gemaakt moet worden, en eenzelfde type later weer niet. De deskundigen hebben hierbij allerlei afwegingen gemaakt die ook over de indeling in blokken en lessen heengaat. Naast inhoudelijke richtlijnen zijn enkele algemene overwegingen gehanteerd, bijvoorbeeld: Aan het begin van een leerjaar, wordt iets minder geschrapt. Er is dan een vakantieperiode geweest. Leerlingen en leerkracht kunnen gezamenlijk starten en kijken op welk niveau ze zitten. Om te voorkomen dat de leerlingen in leerkrachtgebonden lessen steeds even mee moeten doen en tussendoor zelfstandig mogen werken, zijn soms afwegingen gemaakt om de leerling juist iets meer of juist iets minder mee te laten doen. In een volgende les wordt dat dan weer rechtgetrokken. De routeboekjes geven adviezen, geen voorschriften. De leerkracht kan tot andere keuzes komen. Voor de leerkracht bestaat daarom de mogelijkheid om wijzigingen aan te brengen in de SLO-adviezen. Zo kan, indien gewenst, een meer passend programma gemaakt worden voor individuele leerlingen. 2.4 Afronden en afsluiten/pauze 5 minuten Ter afsluiting wordt besproken hoe de leerkrachten het compacten van de taalles ervaren hebben en hoe zij (nu) ten opzichte van compacten staan. Denken ze dat ze dit kunnen toepassen in hun groep? Ten slotte geeft u de leerkrachten de mogelijkheid vragen te stellen. 11

16

17 3. De inzet van verrijkingsmateriaal Toelichting op onderdeel 2 van de bijeenkomst Doelen Informatie geven over de eisen die gesteld kunnen worden aan verrijkingsmateriaal voor taal en het noemen van voorbeelden hiervan. Motiveren om actief aandacht te schenken aan het toepassen van verrijking. Leerdoelen De deelnemers hebben een beeld gekregen van de eisen die aan materialen gesteld worden en hebben ervaring opgedaan met verrijken van een methodeopdracht. Programma en richttijden 2.1 Introductie en start 5 minuten 2.2 Opdracht 3. Criteria verrijkingsmateriaal voor taal 30 minuten 2.3 Verrijkingsmaterialen 15 minuten 2.4 Afronden en afsluiten 10 minuten Duur totaal (gemiddeld) 60 minuten Werkwijze 3.1 Introductie en start 5 minuten Bij dit onderdeel komt aan de orde dat compacten alleen voor de leerlingen niet genoeg is. Het is een gedeeltelijke oplossing van tegemoet komen aan de leerbehoeften van betere leerlingen. De leerlingen hebben vervolgens behoefte aan verrijking. Het is de bedoeling dat de deelnemers op een ervaringsgerichte manier samen nadenken over wat opdrachten rijk maakt. De deelnemers gaan aan de slag met de opdracht, waarbij ze zelf een opdracht uit een taalmethode rijker gaan maken. Vervolgens bespreekt u wat verrijkingsmateriaal is, welke eisen hieraan gesteld zouden kunnen worden en welke verrijkingsmaterialen voor taal er zoal in omloop zijn aan de hand van een lijst met verrijkingsmaterialen. 3.2 Opdracht 3: Criteria verrijkingsmateriaal voor taal 30 minuten Inleiding Zoals eerder is benoemd, komt er door het compacten van de reguliere leerstof tijd vrij, die gevuld kan worden met leerstof die meer een beroep doet op de intellectuele capaciteiten van de betreffende leerlingen. Verrijken is meer dan wat men noemt verdiepen en verbreden. Deze termen betreffen het vergroten van het kennisarsenaal en een manier van verwerken die verder gaat dan het opslaan van feitenkennis. Essentieel voor een verrijkingstaak is dat deze, behalve op het wat ook mikt op het hoe, oftewel op het uitbreiden van de metacognitie: het kennisgebied dat gaat over hoe mensen kennis leren verwerven (Pluymakers en Span, 2001; Bonset e.a., 2003). 13

18 Het is belangrijk om eisen en daarmee doelen te stellen aan de verrijkingsopdrachten waar leerlingen mee aan de slag gaan. Voor de leerling moet het duidelijk zijn dat de aangeboden verrijkingstof niet vrijblijvend is, maar dat er iets van hem of haar wordt verwacht (Span & De Bruin-de Boer, 2001). Gestelde eisen kunnen gerelateerd zijn aan de leer- en persoonskenmerken van de (hoog)begaafde leerlingen (Drent & Van Gerven, 2007). In de uitgave Slimme Taal van SLO (2004) is beschreven aan welke criteria verrijking op het gebied van taal kan voldoen (zie dia 6). Werkwijze opdracht 3. Criteria verrijkingsmateriaal voor taal Richtlijnen/richtvragen De deelnemers gebruiken hun eigen inzicht, (praktijk)kennis en intuïtie om zelf een rijke taalopdracht, geschikt voor (hoog)begaafde leerlingen, te ontwerpen of zij maken een bestaande opdracht rijker. Het is wenselijke als ze daarbij onderscheid maken tussen leerlingen. Immers hoogbegaafde leerlingen hebben wellicht weer behoefte aan een ander type opdrachten dan begaafde leerlingen of leerlingen die goed zijn in taal. Bespreking opdracht Na afloop bespreekt u met behulp van dia 6 een aantal verrijkingsopdrachten, die ontworpen zijn. Aan welke criteria voldoen deze opdrachten? Hebben de deelnemers nog aanvullingen op de lijst? Is duidelijk wat met elk van de criteria bedoeld wordt? 3.3 Verrijkingsmateriaal 15 minuten Inleiding Wees ervan bewust dat verrijkingsmaterialen geen rijk onderwijsaanbod garanderen. Belangrijk is dat de verrijkingsstof actief wordt aangeboden. Het initiatief daarvoor ligt bij de leerkracht. Zoals eerder gezegd zullen er aanvullende doelen geformuleerd moeten worden voor het aanvullende leerstofaanbod en er zullen eisen gesteld moeten worden aan het werken met de verrijkingsstof. De (hoog)begaafde leerling moet niet het idee krijgen dat het vrijblijvend of minder belangrijk is wat hij/zij aan het doen is. Het is daarom van belang er voor te zorgen dat de leerkracht uitleg, begeleiding en feedback geeft, zowel het product als het proces beoordeelt en deze beoordeling ook rapporteert. Werkwijze Dia 7 toont enkele voorbeelden van verrijking voor taal. U bespreekt het belang van het aanbieden van verrijkingsmateriaal. Wanneer u als begeleider de mogelijkheid heeft verrijkingsmateriaal als voorbeeld te laten zien, dan is dat aan te raden. Daarnaast benadrukt u dat leerkrachten eisen aan verrijkingstaken dienen te stellen en dat het niet vrijblijvend is voor de betreffende leerlingen. De leerkracht zal instructie, feedback en begeleiding moeten verzorgen. Aan de hand van dia 8 kunt u bespreken wat de kracht en het belang is van gesprekken binnen verrijking. 3.4 Afronden en afsluiten 10 minuten U deelt het 'Overzicht van verrijkingsmaterialen voor taal' uit en geeft de deelnemers kort de tijd deze lijst even te bekijken. Op de website van het Landelijk Informatiepunt (Hoog)begaafdheid Primair Onderwijs vinden de deelnemers een overzicht van alle verrijkingsmaterialen, waaronder verrijking voor taal (deze zou u kunnen tonen). Leerkrachten vinden op deze website meer informatie over de materialen. 14

19 Als suggesties kunt u de deelnemers meegeven dat het interessant kan zijn om de aanwezige verrijkingsmaterialen op school te bekijken en deze vervolgens naast de lijst met criteria te leggen (Over welke materialen is men dan enthousiast/minder enthousiast?). Ter afsluiting kunt u de leerkrachten de mogelijkheid bieden vragen te stellen over verrijkingsmaterialen en over het toepassen ervan en ze de ruimte bieden materialen in te zien. 15

20

21 4. Opzet 'Voor dat u begint...' Toelichting op onderdeel 3 van de bijeenkomst Doelen Informatie geven (overwegingen, acties en aandachtspunten met betrekking tot het invoeren van compacten). Motiveren om actief na te denken en afspraken te maken over acties met betrekking tot het invoeren van de routeboekjes. Leerdoelen De deelnemers: hebben een beeld gekregen hoe zij individueel routeboekjes kunnen inzetten in hun eigen groep; hebben een beeld gekregen van wat het invoeren van routeboekjes binnen de school aan aanpassingen en beleid vraagt. Programma en richttijden 3.1 Introductie en start 5 minuten 3.2 Opdracht 4. Wat vraagt het invoeren aan acties? 20 minuten 3.3 Opdracht 5. Aandachtspunten en afspraken binnen het team 15 minuten 3.4 Afronden en afsluiten 5 minuten Duur totaal (gemiddeld) 45 minuten Werkwijze 4.1 Introductie en start 5 minuten In dit onderdeel wordt het voor het team duidelijk wat de belangrijkste aandachtspunten zijn voor de invoering van compacten en verrijken in de dagelijkse praktijk van elke groep en van het team. Het gaat erom dat helder wordt wat er allemaal moet worden geregeld en wat er nu concreet van ieder teamlid wordt verwacht. Tegelijkertijd is dan duidelijk dat het de medeverantwoordelijkheid van elk teamlid is om deze werkwijze tot een succes te maken. U begint met inventariseren en bespreken met het team welk beeld nu is ontstaan over wat compacten (en verrijken) dagelijks betekent voor de doelgroepleerlingen, voor de andere leerlingen en voor hen als leerkracht. Vervolgens laat u de teamleden aan de hand van de opdracht 'het invoeren van acties' samen bespreken welke acties concreet genomen/ uitgevoerd moeten worden om een traject van compacten en verrijken succesvol binnen de groep uit te voeren. Vervolgens presenteert u zelf de verschillende aandachtsgebieden die van belang zijn bij een traject 'compacten en verrijken'. Aansluitend bespreekt u gezamenlijk de opdracht 'Aandachtspunten en afspraken binnen het team'. 17

22 4.2 Opdracht 4. Wat vraagt het invoeren aan acties? 20 minuten Inleiding Compacten van de taallessen is een mooie oplossing voor de (hoog)begaafde leerlingen en leerlingen die goed zijn in taal. Ze hoeven minder overbodigs te doen, hun motivatie neemt toe en ze houden tijd over om aan verrijkingsopdrachten te werken. Het is echter eerst zaak dat deze leerlingen gesignaleerd worden. Leerlingen komen in aanmerking voor deelname aan het compacte programma al zij de methodegebonden toetsen doorgaans goed (80% beheersing) maken en/of als zij op L(O)VS-toetsen Taal (Begrijpend lezen en Luisteren) van Cito een hoge B-score of A-score hebben. In het routeboekje is beschreven welke onderdelen geschrapt kunnen worden, maar ook bij welke onderdelen leerlingen wel mee dienen te doen. Voor de leerkracht betekent het wel, dat hij/zij het een en ander in de groep (en ook binnen de school) moet organiseren om er zorg voor te dragen dat een traject van 'compacten en verrijken' slaagt. Werkwijze opdracht 4. Wat vraagt het invoeren aan acties? Richtlijnen/richtvragen U presenteert eerst de overwegingen die een individuele leerkracht kan maken met betrekking tot het invoeren van compacting in zijn eigen groep (zie inleiding en dia 9). U bespreekt de diverse aandachtsgebieden die een rol spelen bij het invoeren en uitvoeren van een succesvol traject 'compacten en verrijken' in de groep en in de school. U kunt dat doen aan de hand van dia 9. Het gaat hier niet zo zeer om alle details, als wel om zicht te krijgen op de gebieden waarop iets zou moeten/kunnen worden gedaan: - signaleren en selecteren van leerlingen (inclusief de communicatie met de ouders daarover). - Organisatie van het compacten (werken met routeboekjes, wel/niet meedoen met de groep). - Kiezen van geschikte verrijkingsmaterialen. - Organiseren van de verrijking in gezamenlijke lessen en als alternatief programma (keuze planperiode, zelfstandigheid en zelfverantwoordelijkheid). - Werken met een planning en een logboek, eventueel de organisatie van een verrijkingsgroep). - Begeleiding en ondersteuning (de rol van de leerkracht: instructie en ondersteuning, observatie, reflectie en beoordeling). - Evaluatie, eisen stellen en rapporteren. - Afspraken met de leerlingen in de groep. Het resultaat moet zijn dat helder is welke praktische gevolgen de invoering heeft. De deelnemers gaan in groepjes na, wat het invoeren van een traject 'compacten en verrijken' binnen hun groep voor consequenties heeft voor henzelf, voor de (hoog)begaafde leerlingen en voor de hele groep. Waar moet men praktisch aan denken, wat moet geregeld worden, enzovoort. Laat de deelnemers bijlage 1 gebruiken om notities te maken. De hoofdgebieden die het betreft zijn vast gegeven. Indien men er een mist, kan deze worden toegevoegd. De deelnemers noteren bij elk hoofdgebied wat voor acties zij verwachten. Verwijs hierbij ook naar de 'hoogbegaafdenwijzer basisonderwijs'. Aan de hand hiervan kunnen leerkrachten zelf nagaan of zij alle acties met betrekking tot signalering, begeleiding en beleid hebben uitgevoerd. Het geeft hen ook een overzicht van wat er nog moet gebeuren. 18

23 Bespreking opdracht Bespreek gezamenlijk aan de hand van bijlage 1 wat de belangrijkste consequenties zijn voor de leerkrachten zelf, voor de (hoog)begaafde leerlingen en voor de hele groep (dit kan per school verschillen). 4.3 Opdracht 5. Aandachtspunten en afspraken binnen het team Inleiding 15 minuten Een traject van 'compacten en verrijken' ingaan, is een keus van het hele team. Er moeten dus niet alleen allerlei zaken binnen de klas geregeld worden, ook zijn er onderwerpen die de hele school betreffen. Dat kan het organiseren van het printen van routeboekjes zijn, maar ook de organisatie betreffen van een eventuele schoolbrede verrijkingsgroep of het kiezen van verrijkingsmaterialen en ook informatie verschaffen voor of betrekken van ouders. Het kan handig zijn om samen vast te stellen welke 'klussen' er allemaal te doen zijn, taken te verdelen en afspraken te maken. Dit verhoogt de kans van slagen van het traject. Werkwijze opdracht 5. Aandachtspunten en afspraken binnen het team Richtlijnen/richtvragen Het team bekijkt gezamenlijk het schema bij de opdracht (bijlage 2). In dit schema worden verschillende grote en kleinere taken beschreven die bij een succesvol traject vroeger of later moeten worden uitgevoerd. Vertel ook dat het doel is dat er aan het eind van de bijeenkomst in ieder geval enkele concrete afspraken van een naam en datum zijn voorzien. Er moet ten minste één persoon zijn die het geheel coördineert, (proactief) bewaakt dat er inderdaad wat ligt op dat afgesproken moment en zonodig ondersteunt als het tegenzit. Het is goed om helder te maken dat invoeren van deze werkwijze alleen maar goed kan gebeuren en niet een beetje. De deelnemers bekijken als team bijlage 2. Hierin staan aandachtspunten die bij een traject compacten (en verrijken) van belang zijn, vertaald in afspraken: wat is er te doen, wie doet wat en (voor) wanneer? Stel eventueel een prioriteitenlijstje vast. Immers, niet alles kan meteen. Zijn er aandachtspunten die de deelnemers missen? Vul deze aan in de lijst en kijk ook hierbij hoe deze aangepakt kunnen worden, door wie en wanneer. Bespreking opdracht Bespreek gezamenlijk bijlage 2 en maak concrete afspraken. 4.4 Afronden en afsluiten 5 minuten U kunt ter afsluiting met de deelnemers bespreken hoe zij als individuele leerkrachten en als team aankijken tegen het invoeren van compacten (en verrijken) van de taalles. Wat vinden de afzonderlijke deelnemers van het invoeren van het compacten en verrijken van de taalles? En het invoeren ervan in het gehele team? Zijn er nog zaken onduidelijk? Verder kunt u de deelnemers vragen hoe zij de bijeenkomst ervaren hebben. 19

24 20

25 Literatuur Bonset, H., D. Ebbers en H. Wientjes, Nederlands verrijkt. Een handreiking en verrijkingstaken voor hoogbegaafde leerlingen in de basisvorming. Enschede: SLO, Bronkhorst, E., N. Steenbergen-Penterman, R. Meijer, S. Drent, M. van der Veer & M. Hulsbeek, Slimme taal. Algemene handleiding. Enschede: SLO, Bronkhorst, E. & S. Drent, Anders kijken naar je methode. Compacting van taal-/leesonderwijs. Enschede: SLO, Drent, S & E. van Gerven, Professioneel omgaan met hoogbegaafde leerlingen in het basisonderwijs. Assen: Van Gorcum, Janson, D. en A. Noteboom, Compacten en verrijken van de rekenles voor hoogbegaafde leerlingen in het basisonderwijs. Enschede: SLO, Pluymakers, M. & P. Span, Onderwijs aan begaafde leerlingen in het VO: Compacten en Verrijken, een methode om systematisch rekening te houden met begaafde leerlingen. Alphen aan den Rijn/Deventer: Kluwer, Span, P & A. L. de Bruin-de Boer, Het testen van begaafde kinderen: suggesties voor diagnostiek en behandeling. Alphen aan den Rijn/Deventer: Kluwer, Steenbergen-Penterman, N. e.a., Compacting van taal voor (hoog)begaafde leerlingen in het basisonderwijs. Enschede: SLO,

26

27 Bijlagen

28

29 Bijlage 1 Hoofdgebieden en te ondernemen acties eisen beoordeling rapportage planning en logboeken Instructie geven over werkwijze afspraken in de groep aspecten van de organisatie van compacten en verrijken in de groep materialen: routeboekje verrijking communicatie met ouders leerlingen signaleren selecteren verrijking voorbereiden 25 '

30

31 Bijlage 2 Aandachtspunten en afspraken Aspect al geregeld uitvoering door gereed op aandachtspunten stel de procedure van signaleren leerlingen vast geef voorlichting/introductie aan ouders voer signalering uit bespreek in het team: hoe hanteren we de eigen taak/ planning van leerlingen maak afspraken en organiseer samenwerking per bouw maak afspraken in team over proefperiode evalueer proefperiode: hoe/wanneer/wie bespreek reflectie met leerlingen in team oefen met team: verrijken leerkrachtgebonden les verzamel (kopen/lenen) verrijkingsstof introduceer verrijkingsmateriaal in team stel C&V-map per leerling samen stel routeboekjes samen en print deze instrueer de leerlingen over gebruik van routeboekje instrueer leerlingen over het maken van afspraken en eigen taak/planning maak leerlingmateriaal verrijking gereed introduceer verrijkingsmateriaal bij leerlingen bespreek mogelijkheid verrijkingsgroep (per bouw) bespreek met leerlingen: hoe reflecteren instrueer leerlingen over gebruik logboek maak afspraken over samenwerking leerlingen bouw maak afspraken over communicatie met ouders maak afspraken over eisen stellen/rapportagevorm schrijf tekst voor de schoolgids 27 '

32

33 SLO is het nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling. Al 30 jaar geven wij inhoud aan leren en innovatie in de driehoek tussen overheid, wetenschap en onderwijspraktijk. Onze expertise bevindt zich op het terrein van doelen, inhouden en organisatie van leren. Zowel in Nederland als daarbuiten. Door die jarenlange expertise weten wij wat er speelt en zijn wij als geen ander in staat trends, ontwikkelingen en maatschappelijke vraagstukken te duiden en in een breder onderwijskader te plaatsen. Dat doen we op een open, innovatieve en professionele wijze samen met beleidsmakers, scholen, universiteiten en vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven. SLO Piet Heinstraat JE Enschede Postbus CA Enschede T F E info@slo.nl