REAP. - neutrale stedenbouw. Op naar CO 2. Rotterdamse EnergieAanpak en -Planning

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "REAP. - neutrale stedenbouw. Op naar CO 2. Rotterdamse EnergieAanpak en -Planning"

Transcriptie

1 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning Op naar CO 2 - neutrale stedenbouw

2 RAP Op naar CO 2 - neutrale stedenbouw

3 Voorwoord Bij de grootste haven van uropa met industrieel en logistiek complex verwacht je niet meteen een ambitieus klimaatprogramma. Toch is het juist hier in Rotterdam in een stadsregio met zo n anderhalf miljoen inwoners dat twee jaar geleden het Rotterdam Climate Initiative werd opgericht. Het Rotterdam Climate Initiative, onderdeel van het Clinton Climate Initiative, is een ambitieus klimaatprogramma waarin de Gemeente Rotterdam, Havenbedrijf Rotterdam N.V., DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, samenwerken om een drastische reductie in CO 2 - emissies te bereiken en de stad voor te bereiden op klimaatverandering. Rotterdam heeft de ambitie om op Rotterdams grondgebied in 25 een CO 2 - reductie (klimaatmitigatie) te behalen van 50% zowel voor de stad als de haven vergeleken bij het niveau van Tegelijkertijd wil men bestand zijn tegen de gevolgen van klimaatverandering zoals zeespiegelstijging (klimaatadaptatie). Transformaties in de stad en haven alsook nieuwe ontwikkelingen, zullen in de komende jaren een forse bijdrage moeten leveren aan deze doelen. Ze moeten gepaard gaan met het creëren van sociaal economische kansen. De klimaatopgave als kans voor de stad, met als uiteindelijk doel een klimaatbestendige en CO 2 - neutrale stad die aantrekkelijk en welvarend is. Het klimaatprogramma staat daarmee niet op zich zelf en moet daarom onderdeel worden van lopend beleid en de dagelijkse praktijk. Niet alleen voor enkele spraakmakende nieuwe groene gebouwen, maar juist voor bestaande buurten, gebieden en steden. Cruciaal daarbij is de stap te maken van het schaalniveau van het gebouw naar het schaalniveau van het gebied en zelfs de hele stad of regio. In dat kader zijn er in opdracht van het Rotterdam Climate Initiative twee studies gedaan over CO 2 - reductie op gebiedsniveau. In de studie CO 2 - slimme stedenbouw in de Maas- en Rijnhaven is verkend hoe we CO 2 - doelen ruimtelijk kunnen vertalen, verbeelden en toepassen. Met RAP (Rotterdamse nergieaanpak en -Planning) zijn we een stap verder gegaan en hebben we CO 2 en energie onderdeel gemaakt van het plan- en ontwerpproces. Gezamenlijk is er een algemene systematiek ontwikkeld om tot CO 2 - neutrale stedenbouw te komen. en systematiek die ook elders valt toe te passen en ons kan helpen buurten, gebieden en wellicht steden CO 2 - neutraal te krijgen. Paula Verhoeven, Programmadirecteur limaat, Gemeente Rotterdam, Rotterdam is partner van het Rotterdam Climate Initiative

4 Inhoudsopgave Voorwoord 4 De RAP-methodologie 8 Generieke scenario s 28 CO 2 - kaart 48 Toepassing van RAP op Hart van Zuid 52 Conclusies en aanbevelingen 106 Colofon 110

5 D D RAP- MTHODOLOGI PRODUCTI warmte/koude: bio- warmtepomp uitwisseling met de ondergrond geothermie stroom: PV technologie windturbine bio- STAD Andy van den Dobbelsteen PRODUCTI warmte/koude: bio- warmtepomp uitwisseling met de ondergrond geothermie stroom: PV technologie windturbine bio- IJ PRODUCTI warmte/koude: bio- warmtepomp uitwisseling met de ondergrond stroom: PV technologie kleine windturbine bio- BUURT / CLUSTR GBOU PRODUCTI warmte/koude: zonnecollector warmtepomp uitwisseling met de ondergrond stroom: PV technologie kleine windturbine

6 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 10 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 11 RAP achtergrond olie productie (Mbbl/d) OPC landen aarschijnlijkheden in de toekomst en jaar of tien geleden behoorde je nog tot de minderheid als je van mening was dat er een klimaatverandering aan de gang is en zeker als je dacht dat de mens daar een rol in speelt. Inmiddels zijn we verder en is de wereld redelijk overtuigd van de ernst van hetgeen zich afspeelt: klimaatverandering vindt plaats met een ongeëvenaarde snelheid, wij mensen dragen daaraan bij en onze fossiele energiebronnen raken in rap tempo op. Alle aandacht lijkt zich daardoor te concentreren op energiegebruik en de gevolgen ervan, maar met andere vormen van milieu- en gezondheidsaantasting waren we in de jaren 90 nog niet klaar, dus die moeten we zeker niet uit het oog verliezen. Tegen de gevolgen van klimaatverandering kunnen we ons wapenen of desnoods ervan wegvluchten. Meer nog dan klimaatverandering is de uitputting van onze energievoorraad het grote maatschappelijke probleem, niet zozeer technisch maar vooral sociaal en economisch. In september 2008 werd het zogenoemde peak oil bereikt, het punt waarop we meer verbruiken dan we kunnen produceren. Nu wordt het alleen maar minder. Dit zal ingrijpende gevolgen hebben voor wat we nog wel en niet kunnen doen. e zijn zo afhankelijk van de gemakkelijke toevoer aan fossiele energie, dat we er ongemerkt verslaafd aan zijn geworden. Niet alleen het Amerika van George Bush, ook wij in ons kikkerlandje. Bij schrijven van dit boek zit de wereld in een economische crisis, maar vlak daarvoor bevond de olieprijs zich op een voorheen onvoorstelbaar hoog niveau (tegen de 140 dollar per vat), en deskundigen verwachtten destijds nog een verdubbeling. Dat een prijs boven 100 dollar per vat al grote gevolgen heeft, was te zien in de dalende verkoop van benzineslurpende SUV s in Amerika. nergie raakt iedereen, maar vooraleerst de armen en de mensen die op grote afstand van voorzieningen wonen. Ook aan de huidige economische crisis zal een einde komen, en dan zal de olieprijs weer stijgen tot zijn reële niveau. e kunnen de huidige tijd daarom maar beter gebruiken om tot een ander energiesysteem te komen. nergie De energiecrisis wil niet zeggen dat we ons helemaal van de buitenwereld moeten afsluiten en in onze eigen energie gaan voorzien zo dat al mogelijk is maar het is wel verstandig om beter gebruik te maken van onze eigen energiepotenties. r valt op het Nederlands oppervlak voldoende zonne-energie om de hele wereldeconomie te voorzien. Technisch weten we heel goed hoe we tot een volledig duurzaam energiesysteem kunnen komen, maar dat is vooralsnog onbetaalbaar. e moeten dus op een slimme manier omgaan met wat we hebben of waar we veel beter gebruik van kunnen maken. PA OIL, olie productie (Mbbl/d) OPC landen, bron TRG conomics 2007 duizend vaten per dag productie Voor de gebouwde omgeving is het belangrijk dat we ons richten op de volgende maatregelen: Duurzame energiebronnen toepassen. Over niet al te lange tijd hebben we simpelweg geen andere bronnen meer. Gebruik maken van de aanwezige energiepotenties. Dit is een lokale invulling van de eerste maatregel: we kunnen wel duurzame energie van elders importeren, maar als dit op de plek zelf niet wordt gewonnen is dat een gemiste kans. Reststromen beter benutten. Zodra een gebouw of stedelijk gebied in gebruik is ontstaan afvalstromen die we kunnen inzetten in de energieketen; we doen het alleen nog zelden. Dit kan het realiseren van de inzet van duurzame bronnen helpen, doordat de beginvraag wordt gereduceerd. Slim en bioklimatisch ontwerpen van gebouwen. Dit betreft het intelligent inzetten van de lokale omstandigheden klimaat, ondergrond, omgeving in het ontwerp van gebouwen en wijken, een manier van ontwerpen die gebouwen en gebieden niet meer als contextloze objecten beschouwt. 05 nergie besparen in de bestaande gebouwenvoorraad: dit laatste blijft helaas keihard nodig omdat 80 90% van de gebouwde omgeving van 25 (de termijn waarop Rotterdam zijn CO 2 - emissies moet hebben gehalveerd) om nu al bestaande gebouwen gaat, die vaak verreweg van energie-efficiënt zijn. TRG conomics 2007 januari 1973 mei 2007 prijs $70 $60 $50 $40 $30 $20 $10 $00 olie productie olie prijs

7 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 12 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 13 Naar een nieuwe aanpak Driestappenstrategie Sinds het eind van de jaren 80 is een duurzame aanpak van de gebouwde omgeving gedaan volgens de driestappenstrategie: Reduceer de vraag Pas duurzame bronnen toe Los de resterende vraag schoon en efficiënt op NIU STAPPNSTRATGI vraag verminderen duurzaam opwekken schoon leveren 00 standaard bouwen gebouw energievraag voorkomen door bouwkundige maatregelen energie duurzaam opwekken op gebouwniveau energie op gebouwniveau schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen Voor het gebruik van energie heet deze strategie de Trias nergetica. Het is een leidraad voor een logische vraag verminderen milieubewuste reststromen aanpak, benutten maar desondanks duurzaam opwekken heeft het in de twintig jaar dat het in gebruik is, niet geleid tot de gewenste duurzaamheid. energievraag reststromen energie duurzaam Vooral de penetratiegraad van duurzame energiebronnen, de tweede stap, is voorkomen door hergebruiken opwekken zeer mager, waardoor bouwkundige het duurzaam bouwen op gebouwniveau gebouw in Nederland zich op vooral gebouwniveau richt op stap 3, die in de praktijk maatregelen vaak wordt beschouwd als stap 1. Dat er zo weinig is gedaan met zon, wind en andere duurzame bronnen heeft grotendeels te maken met de stap die abrupt volgde na een niet optimaal gereduceerde vraag naar energie, en doordat een belangrijke tussenstap niet expliciet werd genoemd. Tijd voor een herformulering. Nieuwe stappenstrategie De Nieuwe Stappenstrategie, zoals deze wordt genoemd, voegt ten eerste een vraag verminderen duurzaam opwekken schoon leveren belangrijke tussenstap in, na de vraagreductie en toepassing van duurzame bronnen, en koppelt er ten tweede een afvalstrategie aan vast (daarmee is ze energievraag energie duurzaam energie op ook mede geïnspireerd voorkomen door door de Cradle-to-Cradle opwekken filosofie): gebouwniveau bouwkundige Reduceer de vraag (door slim en bioklimatisch op gebouwniveau ontwerpen) schoon en gebouw maatregelen efficient Hergebruik reststromen opwekken met Pas duurzame bronnen toe en zorg dat afval voedsel is fossiele bronnen Los de resterende vraag schoon en efficiënt op energie op gebouwniveau schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen vraag verminderen passief, slim en bioclimatisch ontwerp reststromen benutten afvalwarmte, afvalwater, afvalmateriaal in gesloten of verbonden kringlopen a duurzaam opwekken van de resterende vraag b afval = voedsel vraag verminderen reststromen benutten duurzaam opwekken gebouw energievraag voorkomen door bouwkundige maatregelen reststromen hergebruiken op gebouwniveau energie duurzaam opwekken op gebouwniveau energie op gebouwniveau schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen

8 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 14 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 15 CASCADRN: gebruik maken van restwarmte energiecentrale restwarmte naar de lucht en water Zoals te zien is, heeft de Nieuwe Stappenstrategie een nieuwe tweede stap die niet alleen op gebouwniveau maar ook op stedelijke schaal vraagt om optimale inzet van reststromen afvalwarmte, afvalwater, afvalmateriaal waarbij de reststroom uit de ene keten ook mag worden ingezet in een andere keten. Denk bijvoorbeeld aan afvalwater dat wordt gezuiverd en waarvan het slib wordt vergist tot biogas, dat weer in de energieketen kan worden gebruikt. De toevoeging in stap 3 (3b in feite) betreft afval dat niet kan worden teruggebracht in onze technische kringloop en dus terug moet naar de natuur. Dat kan alleen als het niet-schadelijk is (niet-toxisch) en als nutriënt kan dienen voor micro-organismen. Stap 4 zullen we de komende jaren nog wel nodig hebben, maar op termijn is deze eenvoudigweg niet meer mogelijk of gewenst. Bij de ontwikkeling van nieuwe of herontwikkeling van bestaande gebieden kan of misschien moet hier al rekening mee gehouden worden, omdat er nog genoeg andere gebieden zijn waar de vierde stap hard nodig blijft. zware industrie opslag tuinbouw hotel en catering kantoren woningen Het oude versus een duurzamer energiesysteem Als we kijken naar hoe ons energiesysteem is georganiseerd, dan gaat er een hoop primaire energie (voor 98% uit fossiele of nucleaire bronnen) onze maatschappij in, terwijl er aan de achterkant veel restwarmte verloren gaat (in lucht, water of bodem) en afval wordt geproduceerd, waar weinig nuttigs mee gebeurt. landbouw afval naar de omgeving en bron als aardgas wordt tot aan de voordeur van elke ruimtelijke functie geleverd. Uit oogpunt van energiekwaliteit (het begrip exergie heeft daarmee te maken) betekent dit een enorm verlies aan potentieel, omdat een gasvlam van graden veel beter kan worden gebruikt voor hoogwaardige industriële functies (die die temperatuur nodig hebben) dan om woningen tot 20 graden op te warmen. Als we woningen slim ontwerpen, is voor de verwarming een temperatuur van 25 tot 40 graden voldoende, en die temperatuur komt als restwarmte vrij bij andere functies of processen (bijv. tuinbouwkassen of bij kantoren die koelen). Andere ruimtelijke functies vragen om hogere temperaturen, maar die kunnen weer van nog hoogwaardiger processen komen. Zo zouden we bij een duurzamer systeem gebaseerd op de inzet van die restwarmtestromen (een zogenoemd low-ex systeem, van laag-exergetisch) veel minder primaire energie nodig hebben, en die zou alleen nog maar naar de meest hoogwaardige functie gaan. Dit is geen efficiënt systeem, maar wel een zeer effectief systeem: we kunnen er tot een factor 6 duurzamer van worden (600% beter), terwijl we nu moeten ploeteren om 10% efficiëntieverbetering te bereiken. energiecentrale cascaderen van restwarmte zware industrie opslag tuinbouw hotel en catering kantoren woningen landbouw afval

9 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 16 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 17 De RAP-methodologie D RAP-MTHODOLOGI Aanleiding Het voorgaande speelde een belangrijke rol bij de studie die werd verricht voor het CO 2 - neutraal krijgen van Hart van Zuid, het gebied met drie verschillende buurten rondom Ahoy. Deze studie ging specifiek over Hart van Zuid, maar moest een generieke methode opleveren waarmee in Rotterdam meer wijken aangepakt konden worden. Gaandeweg is daarom met alle betrokken partijen ds+v, Gemeentewerken, TU Delft en DSA + JA gekomen tot een vertaling van de Nieuwe Stappenstrategie in een schema waarmee elke wijk op duurzame wijze kan worden herontwikkeld: de Rotterdamse nergieaanpak en -Planning (RAP). Als de RAP-methode goed wordt gehanteerd zal het een zeer duurzaam plan opleveren, dat energie- en zelfs klimaatneutraal kan zijn. e zullen het schema stapsgewijs uitleggen. Van gebouw tot buurt Als je de Nieuwe Stappenstrategie op een individueel gebouw loslaat, zal dat ongetwijfeld een duurzamer gebouw opleveren, maar binnen een stedelijke context is het zonde of beter: een gemiste kans dat daarbij geen gebruik wordt gemaakt van de directe omgeving. Per gebouw kan de vraag naar energie worden verminderd, en dat moet ook gebeuren. Vervolgens kan bekeken worden in hoeverre reststromen uit het gebouw nuttig kunnen worden ingezet. Dat gebeurt momenteel al door warmteterugwinning op ventilatielucht of op wegstromend douchewater, om twee voorbeelden te geven. Lastiger is het om afvalwater per gebouw te zuiveren om daaruit biogas te winnen. ortom: er blijft na stap 2 nog een aardige energievraag over, die volgens stap 3 duurzaam moet worden opgelost. Zoals eerder gesteld kan dit, maar tegen hoge investeringen. Beter is het daarom om op de schaal van een (gebouw)cluster of buurt te bekijken of daar energie kan worden uitgewisseld, opgeslagen of gecascadeerd (zie schema). Dus nadat op gebouwcluster alle afvalwarmte wordt hergebruikt, kan de resterende vraag naar warmte of koude wellicht op cluster worden opgelost door gebouwen die een ander vraagpatroon hebben, die overschotten van het gewenste hebben of die zelf restwarmte (of -koude) produceren. stad wijk buurt / cluster gebouw vraag verminderen reststromen benutten duurzaam opwekken schoon leveren energievraag voorkomen door stedelijke maatregelen energievraag voorkomen door stedenbouwkundige maatregelen energievraag voorkomen door omgevingsmaatregelen energievraag voorkomen door bouwkundige maatregelen aansluiten op centrale energienetten met restenergie uitwisselen en balanceren of cascaderen van energie op wijkniveau uitwisselen en balanceren of cascaderen van energie op buurtniveau reststromen hergebruiken op gebouwniveau energie centraal duurzaam opwekken energie duurzaam opwekken op wijkniveau energie duurzaam opwekken op buurtniveau energie duurzaam opwekken op gebouwniveau energie centraal schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen energie op gebouwniveau schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen RAP (Rotterdam nergieaanpak & -Planning)

10 Voorbeelden voor warmte/koude RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 18 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 19 RSTSTROMN BNUTTN + DUURZAAM OPN VAN D RSTRND VRAAG ARMT / OUD vraag verminderen reststromen benutten duurzaam opwekken schoon leveren wijk - bioklimatisch en slim ontwerp - orientatie - compactheid - vraag en aanbod afstemmen - warmtecascades - afvalwater zuiveren - O - functionele ingreep - bio- - warmtepomp, uitwisseling met ondergrond - geothermie 06 elektriciteit warmte koude buurt / cluster - bioklimatisch en slim ontwerp - orientatie - compactheid - vraag en aanbod afstemmen - warmtecascades - afvalwater zuiveren - O - functionele ingreep - bio- - warmtepomp, uitwisseling met ondergrond windturbine PVT-panelen cluster / gebouw biologisch afval 05 bio- 06 kas 07 groen gebouw - bioklimatisch en slim ontwerp - orientatie - serre/atrium - isolatie(glas) - gebouwmassa - wtw op afvallucht en -water, ademend raam - O - zonnecollector - warmtepomp - uitwisseling met de ondergrond - micro-(bio-) - HR107-ketel en voorbeeld van uitwisselen: moderne kantoren starten vanwege de interne warmtelast met koelen zodra de buitentemperatuur boven de 12 graden komt. Tegelijkertijd hebben woningen dan nog een verwarmingsbehoefte. In de overgangsseizoenen zou dus goed warmte kunnen worden uitgewisseld. en ander voorbeeld is de combinatie van supermarkt (altijd koelen) met woningen (veel verwarmen). en voorbeeld van energieopslag op buurt-clusterniveau: warmte en koude zijn vooral ruim voorradig als men weinig behoefte aan ze heeft. Voor een optimale energiebalans is dus seizoensopslag nodig als warmte en koude niet direct kan worden uitgewisseld, zoals daarnet geïllustreerd. en voorbeeld van cascaderen: een tuinbouwkas vangt veel passieve zonne-energie op, die als restwarmte normaal verdwijnt in de lucht. Met een warmtewisselaar zou deze reststroom (meestal rond de 30 graden) gebruikt kunnen worden in woningen, als die goed geïsoleerd zijn en een lagetemperatuurverwarmingssysteem hebben. Als op buurtniveau de reststromen optimaal zijn benut, kan op die schaal worden bekeken of energie duurzaam kan worden opgewekt. Zonnepanelen en zonnecollectoren passen natuurlijk goed op afzonderlijke gebouwen en ook warmtepompsystemen met bodemcollectoren zijn per gebouw te regelen, maar veel economischer op buurtschaal. Van cluster / buurt naar wijk Als een project ook op een nog hoger schaalniveau kan worden aangepakt dan het cluster of de buurt, kunnen eventuele tekorten op de energiebalans (bijvoorbeeld teveel resterende warmte- of koudevraag) eventueel op wijkniveau worden opgelost. Bij een schaal groter dan de buurt is het aannemelijk dat er andere functies aanwezig zijn met totaal verschillende vraag- en dus ook aanbodpatronen. Net als op cluster- of buurtniveau is het mogelijk om energie uit te wisselen, op te slaan en te cascaderen op wijkniveau (zie schema). Zeker bij grote functies als een winkelcentrum, zwembad en een concertzaal is het energiepatroon zo specifiek, dat met een aantal andere functies samen wellicht tot een balans kan worden gekomen. Zoals later blijkt, bood Hart van Zuid hier goede mogelijkheden toe. Naast uitwisselen, opslaan en cascaderen wordt op wijkniveau bovendien iets anders mogelijk: energetisch implanteren. Dat is een spannende term voor het toevoegen van een functie die gaten in het energieaanbod kan vullen. Als immers de bestaande functies in een gebied optimaal zijn afgestemd zal er hoogstens uitgaande van de warmtebalans een resterende vraag naar warmte òf koude zijn (niet beide). In dat geval hoeft men alleen te zoeken naar een functie die over een jaar alleen warmte vraagt (bijvoorbeeld een zwembad) of koude (bijvoorbeeld een ijsbaan). ringloop

11 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 20 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 21 PRODUCTI warmte/koude: / koude: bio- warmtepomp uitwisseling met de de ondergrond geothermie stroom: PV stroom: technologie windturbine PV technologie bio- windturbine bio- STAD S RACHT wijk vraag verminderen reststromen benutten duurzaam opwekken schoon leveren - orientatie - lichttoetreding - minder elektr(on)isch straatmeubilair - afval(water)- behandeling (voor biogas) - PV technologie - kleine windturbine - bio- PRODUCTI PRODUCTI warmte / koude: warmte/koude: bio- bio- warmtepomp warmtepomp uitwisseling met de ondergrond uitwisseling geothermie met de ondergrond geothermie stroom: stroom: PV PV technologie windturbine bio- bio- PRODUCTI PRODUCTI warmte / koude: warmte/koude: bio- bio- warmtepomp warmtepomp uitwisseling met de ondergrond uitwisseling met de ondergrond stroom: PV PV technologie kleine windturbine bio- IJ BUURT / CLUSTR B buurt / cluster gebouw - orientatie - lichttoetreding - minder elektr(on)isch straatmeubilair - orientatie - lichttoetreding - minder elektr(on)ische apparatuur - afval(water)- behandeling (voor biogas) - PV technologie - kleine windturbine - bio- - PV technologie - kleine windturbine - elektrische auto - micro-(bio-)chp - energiezuinige verlichting - energiezuinige apparaten Ook het oplossen van duurzame energie kan vervolgens op wijkschaal worden opgelost. Zoals gezegd zijn bepaalde duurzame maatregelen goed mogelijk op gebouw-, cluster- of buurtschaal, maar andere, kapitaalintensieve projecten kunnen beter op wijkniveau worden opgelost. en voorbeeld hiervan is biovergistings-installatie die biogas maakt van afvalwater en deze via warmtekrachtkoppeling () omzet in warmte en stroom. Ook geothermie is alleen op grotere schaal haalbaar. PRODUCTI warmte / koude: PRODUCTI zonnecollector warmtepomp warmte/koude: uitwisseling met de ondergrond zonnecollector warmtepomp stroom: uitwisseling PV technologie met de ondergrond stroom: kleine windturbine PV technologie kleine windturbine GBOU G Van wijk naar stad en hoger en volgende stap naar een hoger schaalniveau zou die naar de stad, streek of regio zijn, de schaal waar doorgaans onze huidige voorzieningen centraal zijn geregeld. In Rotterdam als stad speelt dan natuurlijk het stadsverwarmingsnet (gevoed door restwarmte van de elektriciteitscentrale) een rol. en stadsverwarming levert warmte op temperaturen tussen ongeveer 90 en 70 graden. Dat is uitstekend voor oude gebouwen met slechte isolatie en een centrale verwarming die op die temperaturen gebaseerd is. Bij nieuwbouwprojecten zijn de woningen tegenwoordig veel beter geïsoleerd, en deze kunnen beter worden gebaseerd op lagetemperatuurverwarming, zoals vloer- of wandverwarming, met temperaturen die lager zijn dan 50 graden. De modernste woningen zouden zelfs toekunnen met temperaturen onder de 30 graden. Zonde om daar stadsverwarming voor in te zetten.

12 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 22 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 23 ZINHUIS SUPRMART ZONNFILTR GRON DA IJSBAAN INL COMPACT ORINTATI ANTOOR ONING LIMAATGVL GRON GVL SCHOOL ZMBAD SRR Programma: energievraag / M 2 = warmte = koude = electriciteit Reductie

13 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 24 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 25 SUPRMART ONN AS BIO- ASVALT COLLCTORN INDMOLN VRAAG VRAAG AANBOD AANBOD VRAAG IJSBAAN ZMBAD VRAAG ZONNCOLLCTORN INDTURBIN VRAAG AANBOD VRAAG AANBOD AANBOD AANBOD PV CLLN ARMTPOMP VRAAG VRAAG AANBOD AANBOD Uitwisseling Duurzame opwekking

14 Duurzaam met stadsverwarming RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 26 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 27 STADSVRARMING vraag verminderen reststromen benutten duurzaam opwekken schoon leveren stad energievraag voorkomen door stedelijke maatregelen verbinden met het communale energienet centraal energie duurzaam opwekken energie centraal schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen wijk energievraag voorkomen door stedenbouwkundige maatregelen energie duurzaam opwekken op wijkniveau buurt / cluster energievraag voorkomen door omgevingsmaatregelen energie duurzaam opwekken op buurtniveau gebouw energievraag voorkomen door bouwkundige maatregelen reststromen hergebruiken op gebouwniveau energie duurzaam opwekken op gebouwniveau energie op gebouwniveau schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen Op het moment dat aansluiting op stadsverwarming nodig of gewenst is, hoeft de exercitie met uitwisseling, opslag en cascadering op cluster, buurt- of wijkniveau niet meer (zie schema). In dat geval zorgt stadsverwarming voor de verwarming en mogelijk ook koeling (via adsorptiekoeling). Het jammere daarvan is dat de lokale restwarmte niet nuttig meer kan worden gebruikt en dus het milieu de stadsomgeving in verdwijnt. Dit is bij verdere klimaatverandering waardoor steden toch al direct en indirect warmer worden niet wenselijk. Daarom wordt bij het RAP-concept eerst gestreefd naar het oplossen van energievraag-stukken op kleine schaal, waarna vervolgens hulp kan worden ingeschakeld op hogere schaal. Daarbij kan stadsverwarming overigens een nuttige rol vervullen als back-upsysteem, of als op- en ontlaadsysteem voor te veel respectievelijk te weinig aanwezige hoogcalorische warmte in een wijk of buurt. Hoe dan ook, het RAP-schema helpt bij het duurzaam krijgen van een bestaande wijk, zonder dat daarbij ingrijpende stedenbouwkundige interventies nodig zijn. n het vervolg zal aantonen dat en hoe het tot CO 2 - neutrale wijken kan leiden.

15 GNRI SCNARIO S Duzan Doepel Ontwerp DSA, JA

16 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 30 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 31 Generieke scenario s TOPASSINGN VAN RAP OP VRSCHILLND SCHALN De transitie naar CO 2 - neutraliteit in de gebouwde omgeving is niet zover weg als men zou denken. De technologie om een energieneutraal gebouw of gebied te maken bestaat al. Het is zelfs al mogelijk om gebouwen te maken die meer energie leveren dan dat ze consumeren. Met RAP kan een hoogst efficiënt energiesysteem worden opgezet. Dit leidt tot hybride gebouwen en nieuwe stedelijke configuraties die voortkomen uit een ruimtelijke logica welke afwijkt van de traditionele stedenbouw. Door het strategisch combineren van programma, dat elkaar aanvult op energetisch vlak, alsook de ideale afstand en dichtheid van programma bijvoorbeeld in relatie tot mobiliteit of energieopslag wordt een nieuwe set van ontwerpprincipes voor stedenbouwkundigen en architecten gegenereerd. Door het toepassen van deze methode komen nieuwe ruimtelijke implicaties voor gebouwen, buurten en steden boven, die enorm tot de verbeelding spreken. Decentralisatie en diversificatie van energielevering, waar consumenten producenten worden en waar stadsregio s meer zelfvoorzienend worden is technisch al mogelijk en op de lange termijn zeker ook realistisch. De transitie om van een op fossiele bronnen gestoeld urbanisme naar een duurzame stedenbouw met alleen maar duurzame energiebronnen te komen, is substantieel en kan in een versnelling geraken door instrumenten zoals RAP. Het op de korte termijn toepassen van deze methode is in de bestaande stad een complexe zaak. Het is niet alleen een kwestie van technologie. Nieuwe economische en organisatorische structuren zijn nodig om deze stap te faciliteren. In dit onderzoek zijn keuzes voor hybride energieoplossingen en de optimale schaal daarvan gebaseerd op energie-efficiëntie (CO 2 - reductie) en financiën (terugverdientijd voor duurzame investeringen). In het laatste hoofdstuk komen we daarop terug. Om te laten zien hoe RAP werkt zijn een aantal generieke scenario s ontwikkeld. De basis voor deze scenario s bestaat uit een aantal parameters waarmee ontwerpers in een bestaande stedelijke structuur geconfronteerd worden zoals het reageren op bestaande gebouwen, beschikbare infrastructuur, lokaal klimaat en betaalbare, bruikbare technologie. Scenario één, drie en vijf illustreren verschillende gebouwen of gebouwclusters die gerenoveerd of uitgebreid worden. Scenario twee, vier en zes behandelen allen nieuwbouw. De voorbeelden illustreren hoe RAP kan worden toegepast in verschillende omstandigheden en schaalniveaus. Alvorens RAP toe te passen is het essentieel om de energiebehoefte in kaart te brengen. en CO 2 - kaart die aangeeft waar energiebehoefte is (voor verwarming, koelen en elektriciteit), geeft inzicht in het consumptiepatroon van een gebouw, cluster of wijk. Als dit eenmaal is doorgerekend kunnen de drie stappen in RAP worden toegepast. BSTAAND BOU NIUBOU SCNARIO 1 SCNARIO 2 SCNARIO 3 SCNARIO 4 SCNARIO 5 SCNARIO 6 Reduceer de vraag (door slim en bioklimatologisch ontwerpen) Hergebruik reststromen Pas duurzame bronnen toe en zorg dat afval voedsel is

17 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 32 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 33 SCNARIO STAP : eneregievraag reduceren d.m.v. isolatie Renovatie van een klein cluster bestaande woningen Stap 00 Stap Stap Stap Breng de energievoorzieningen en behoefte in kaart > Gas en (fossiel opgewekte) elektriciteit vormen de invoer. Reduceer de vraag > Isolatie door bijvoorbeeld groene daken en muren. nergie-efficiënte verlichting en apparatuur. Natuurlijke ventilatie voor koeling in de zomer. fficiëntere verwarming door hoog rendement verwarmingsketels HR 107 (of gecombineerd met elektriciteitsopwekking micro-). Hergebruik reststromen > armteterugwinning van afvalwater. Huishoudelijk afval scheiden en hergebruiken. Duurzaam opwekken > lektriciteit en warmte van zonnecollectoren. xtra elektriciteit van windturbines (mits deze ver genoeg boven de omgeving kunnen uitsteken). NRGI FLO DIAGRAM IMPRSSI BSTAAND SITUATI BSTAAND NIU warmte elektriciteit gas CV ketel PVT-panelen opslagvat warmte energie gas CV ketel PVT cellen 05 omvormer van gelijkstroom opslagvat in wisselstroom HR-ketel windturbine 05 inverter 06 HR-ketel

18 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 35

19 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 36 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 37 SCNARIO SLIM ONTRPN Autarkisch cluster van nieuwbouwhuizen Stap 00 Stap Stap Stap Breng de energiebehoefte in kaart > at is het energieverbruik gegeven dat het gebouw intelligent is ontworpen. Reduceer de vraag > Door slim ontwerpen, optimale oriëntatie. Isolatie door bijvoorbeeld groene daken en muren. nergie-efficiënte verlichting en apparatuur. Natuurlijke ventilatie voor koeling in de zomer. Hergebruik reststromen > armteterugwinning van afvalwater. armte-koudeopslag mogelijk als er een groot aantal huizen betrokken zijn. Duurzaam opwekken > lektriciteit en warmte van zonnecollectoren. xtra elektriciteit van windturbines (mits deze ver genoeg boven de omgeving kunnen uitsteken). Op buurtschaal kan organisch afval via een bio- warmte en elektriciteit opwekken. NRGI FLO DIAGRAM warmte warmte koude koude energie elektriciteit isolatie isolatie wind windturbine turbine PVT PVT folie folie bio bio- 05 biologisch afval 05 biologisch afval

20 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 38 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 39 SCNARIO SCNARIO Collectieve warmtevoorziening in een bestaande buurt Collectieve warmtevoorziening in een nieuwe buurt Stap 00 Stap Stap Stap Breng de energiebehoefte in kaart > at is het energieverbruik? Reduceer de vraag > nergie-efficiënte verlichting en apparatuur. Gebruik stadverwarming, afweging ten aanzien van het aanleggen van een leidingennetwerk. Hergebruik reststromen > Afvalwarmte van duurzame opwekking op stadsniveau aan de stadsverwarming voeden. Duurzaam opwekken > Op stedelijke schaal kan organisch afval via een bio- warmte en elektriciteit opwekken. Stap 00 Stap Stap Stap Breng de energiebehoefte in kaart > at is het energieverbruik gegeven dat het gebouw intelligent is ontworpen. Reduceer de vraag > Door slim ontwerpen, optimale oriëntatie. Isolatie door bijvoorbeeld groene daken en muren. nergie-efficiënte verlichting en apparatuur. Natuurlijke ventilatie voor koeling in de zomer. Hergebruik reststromen > Cascaderen, gebruik de retourgaande stadsverwarming steeds opnieuw tot op het niveau van lage temperatuurverwarming in vloer- en muurverwarming. Duurzaam opwekken > Op stedelijke schaal kan organisch afval via een bio- warmte en elektriciteit opwekken. NRGI FLO DIAGRAM NRGI FLO DIAGRAM 05 warmte energie elektriciteit gas gas stroom CV CV ketel stadsverwarming groene stroom warmte warmte koude koude energie elektriciteit stadsverwarming stadsverwarming stadskoeling stadskoeling groene groene stroom stroom IMPRSSI BSTAAND BBOUING MT STADSVRARMING IMPRSSI NIUBOU MT STADSVRARMING N STADSOLING

21 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 40 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 41 SCNARIO 05 BSTAAND + NIU PROGRAMMA nergie-uitwisseling tussen bestaand appartementencomplex en nieuwe supermarkt ONINGN SUPRMART Stap 00 Stap Stap Stap Breng de energiebehoefte in kaart > De supermarkt heeft een constante koelingbehoefte en genereert afvalwarmte die kan worden gebruikt om de appartementen mee te verwarmen. Reduceer de vraag > Isolatie door bijvoorbeeld groene daken en muren. nergie-efficiënte verlichting en apparatuur. Natuurlijke ventilatie voor koeling in de zomer. Hergebruik reststromen > armteterugwinning van afvalwater. armte-koudeopslag (O). Duurzaam opwekken > lektriciteit en warmte van zonnecollectoren. xtra warmte wordt opgevangen in het atrium dat kan worden opgeslagen in seizoensopslag. Op buurtschaal kan organisch afval via een bio- warmte en elektriciteit opwekken. NIU PROGRAMMA OM : IN BALANS T BRNGN SUPRMART ONN STAP : : balans per programma ZOMR INTR VRAAG VRAAG AANBOD AANBOD bestaande flatgebouwen > NUTRAAL nieuwe supermarkt > OUD bestaande flatgebouwen > ARMT nieuwe supermarkt > OUD

22 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 42 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 43 NRGI FLO DIAGRAM warmte warmte koude koude energie elektriciteit gas gas 05 woningen woningen kas kas supermarkt PVT PVT-panelen cellen bio bio- 06 BSTAAND SITUATI NIU SITUATI Bestaande bouw: uitwisseling op clusterniveau

23 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 44 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 45 SCNARIO 06 PROGRAMMA nergie-uitwisseling tussen nieuwe scholen, -appartementen en -sportcomplex Stap 00 Stap Stap Stap Breng de energiebehoefte in kaart > De ijsbaan heeft een constante koudevraag en genereert afvalwarmte. Het zwembad heeft een constante warmtevraag. De school en de woningen hebben een koudevraag in de zomer en een warmtevraag in de winter. Reduceer de vraag > Isolatie door bijvoorbeeld groene daken en muren. nergie-efficiënte verlichting en apparatuur. Natuurlijke ventilatie voor koeling in de zomer. Hergebruik reststromen > armteterugwinning van afvalwater. armte-koudeopslag. Optimale energie-uitwisseling tussen programma resulteert in bouwvolumes. Het aantal appartementen, m 2 -zwembad, m 2 -ijsbaan worden bepaald door het programma van de twee scholen. Duurzaam opwekken > lektriciteit en warmte van zonnecollectoren. xtra warmte wordt opgevangen in het atrium dat kan worden opgeslagen in seizoensopslag. Op buurtschaal kan organisch afval via een bio- warmte en elektriciteit opwekken. ZOMR woningen zwembad school ijsbaan STAP : : balans per programma INTR ZMBAD 0.1 m 2 Gedurende het hele jaar koude overschot SCHOOL 0.75 m 2 Seizoens en tijdgebonden IJSBAAN 0.3 m 2 Gedurende het hele jaar restwarmte ONINGN 1 m 2 Seizoens en tijdgebonden woningen zwembad school ijsbaan

24 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 46 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 47 NRGI FLO DIAGRAM warmte warmte koude koude energie electriciteit school school woningen ijsbaan zwembad 05 kas kas 06 bio bio- IMPRSSI IJSBAAN N ZMBAD Nieuwbouw: uitwisseling op clusterniveau

25 RAP CO CO 2 2 AART Dave Mayenburg im de Jager

26 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 50 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 51 CO 2 - kaart BSPARING, NRGISTROMN N DUURZAM NRGI RAP geeft een structuur voor CO 2 - slimme ontwikkeling van een gebied. Om CO 2 mede sturend te laten zijn bij ruimtelijke inrichting en ontwerp van een gebied, is informatie over de CO 2 - slimme mogelijkheden noodzakelijk. Bij elke stap die doorlopen wordt, dient duidelijk te zijn wat concreet realiseerbaar is. Om dat inzicht te bieden, is de CO 2 - kaart ontwikkeld. De CO 2 - kaart geeft een beeld van de huidige situatie en een toolbox voor het CO 2 - slim verder inrichten van een gebied. stad vraag verminderen reststromen benutten duurzaam opwekken schoon leveren energievraag voorkomen door stedelijke maatregelen aansluiten op centrale energienetten met restenergie energie centraal duurzaam opwekken energie centraal schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen De CO 2 - kaart is feitelijk meer dan een kaart. Het is een instrument dat informatie biedt voor elke pijler van RAP in een combinatie van kaarten en achtergrondinformatie. Voor de pijlers van energiebesparing en duurzame energieproductie daadwerkelijk in de vorm van een geografische kaart die gekoppeld is aan een GIS-systeem. Voor elke pijler, speciaal die van energie-uitwisseling, in de vorm van generieke informatie over CO 2 - slimme mogelijkheden. De kaarten met betrekking tot energiebesparing en duurzame energieproductie geven weer welke mogelijkheden momenteel op clusterschaal bestaan. Op de kaarten is per cluster weergegeven welke functie zich daar bevindt. Daarnaast is voor elk afzonderlijk cluster weergegeven hoeveel energie bespaard kan worden, respectievelijk hoeveel duurzame energie warmtekoudeopslag, (urban) wind, zon elektrisch en zon thermisch geproduceerd kan worden. wijk buurt / cluster energievraag voorkomen door stedenbouwkundige maatregelen CO 2 -reductie kaart energievraag voorkomen door omgevingsmaatregelen uitwisselen en balanceren of cascaderen van energie op wijkniveau nergiestromenkaart uitwisselen en balanceren of cascaderen van energie op buurtniveau energie duurzaam opwekken op wijkniveau Duurzame energiekaart energie duurzaam opwekken op buurtniveau aar de kaarten een beeld geven van de CO 2 - slimme mogelijkheden in de huidige situatie, geeft de toolbox met name handvaten in geval van sloop, nieuwbouw of toevoeging van programma. Dergelijke nieuwe ontwikkelingen kunnen juist gepositioneerd worden aan de hand van de generieke informatie in de toolbox. Het bouwprogramma kan zelfs aangepast worden op basis van RAP en specifiek de toolbox. gebouw energievraag voorkomen door bouwkundige maatregelen reststromen hergebruiken op gebouwniveau energie duurzaam opwekken op gebouwniveau energie op gebouwniveau schoon en efficient opwekken met fossiele bronnen De toolbox bevat voor de eerste pijler het niveau van het mogelijke minimale energieverbruik per m 2 en daarmee de energiebesparing ten opzichte van de huidige situatie dat voor verschillende functies realiseerbaar is. De generieke informatie voor de derde pijler is een overzicht van randvoorwaarden en kentallen met betrekking tot de toepasbaarheid van verschillende vormen van gebouwgebonden duurzame energieproductie warmte-koudeopslag urban wind, zon elektrisch en zon thermisch. De generieke informatie in de toolbox voor de tweede pijler is een overzicht van de vraag naar elektriciteit, koude en warmte per m 2 voor verschillende functies. Daarmee kan gezocht worden naar energetisch goed te combineren functies vraag en aanbod van koude en warmte voor energie-uitwisseling binnen het programma. ventueel kan zelfs gezocht worden naar een extra functie aanvullend op het programma wanneer vraag en aanbod zeer sterk verschillen. RAP (Rotterdam nergieaanpak & -Planning)

27 TOPASSING VAN RAP OP OP HART VAN ZUID Marc Joubert Ontwerp DSA, JA

28 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 54 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 55 Hart van Zuid ATR GRON GVL Hoe kunnen we RAP toepassen op een bestaande, complexe stedelijke omgeving, in dit geval Hart van Zuid? elke beslissingen moeten binnen deze methodiek genomen worden om de beoogde CO 2 - reductie voor elkaar te krijgen, op economisch, politiek, publiek, stedenbouwkundig en architectonisch niveau? n welke consequenties heeft dit voor de gebouwen in een stad en de ruimte daartussen? Daarbij is in de voorbeelduitwerkingen gezocht naar de combinatie van CO 2 - reducerende maatregelen met duurzame ontwikkelingen door middel van combinatie van functies, sociale integratie en integratie van voedselproductie in het stedelijk landschap (urban agriculture). CO 2 - reductie als ruimtelijk ontwerp. SCHADU DUURZAM STRAATVRLICHTING BPLANTING ATRPLIN VRBTRING LFLIMAAT DATUINN Referentiebeelden leefklimaat

29 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 57

30 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 59 OVRZICHTSAART RDUCTIPOTNTIËLN Bestaande bouw Hart van Zuid Grootste functie per blok Totale CO 2 uitstoot (kg/jaar) industrie kantoor overig school reductiepotentieel uitstoot reductiepotentieel winkel wonen ziekenhuis

31 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 61 DUURZAM NRGIAART: gegevens per D optie Bestaande bouw Hart van Zuid Grootste functie per blok Duurzame energie (MJ/Jaar) industrie kantoor overig school winkel wonen ziekenhuis koude-warmteopslag urbanwind zonthermisch zonelektrisch

32 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 62 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 63 HART VAN ZUID PROGRAMMA HART VAN ZUID CLUSTRS ZUIDPLIN Station "Zuidplein" Metroplein Zuidplein Hoog STRVLSG ZUIDPLIN ziekenhuis Moterstraat A B Zuiderterras ZUIDRPARG Station "Zuidplein" Metroplein Zuidplein Hoog Zuiderterras Ahoy' Zuiderparkplein STRVLSG ziekenhuis Moterstraat VAANG A C B 1 Zuidplein cluster 2 Ikazia Ziekenhuis 3 Moterstraatcluster 4 Ahoy cluster ZUIDRPARG CHARLOIS OLDGAARD ZUIDRPARG Zuiderpark CHARLOIS OLDGAARD Ahoyweg Zuiderpark Ahoyweg ZUIDRPARG Zuiderpark Ahoy' Zuiderparkplein Zuiderpark Sportpark VAANG De Vaan OLDGAARD Sportpark De Vaan OLDGAARD A ONN Toevoeging woningen: 665 woningen parkeerplaatsen DTAILHANDL Toevoeging winkels: m² ( niet-dagelijks / dagelijks) parkeerplaatsen (174 niet-dagelijks dagelijks = AH XL) SPORT Afname zwembad: m² 90 parkeerplaatsen CULTURL Sloop/nieuwbouw theater Zuidplein: toevoeging m² + 20 parkeerplaatsen VRVOR Vernieuwing busstation Toevoeging P+R parkeerplaatsen B C ONN Sloop/ nieuwbouw ouderenhuisvesting Simeon en Anna: netto toevoeging m² (50 m² bvo / woning = 300 woningen) plaatsen (0,5 ppl per woning) Uitbreiding Ikazia ziekenhuis: m² parkeerplaatsen autonoom SPORT Toevoeging zwembad: m² +210 parkeerplaatsen ONDRIJS Toevoeging scholen: netto toevoeging m² + 65 parkeerplaatsen (1 ppl per 100 m 2 ) ANTORN/RN Toevoeging kantoren / bedrijfsverzamelruimten: netto toevoeging m² + 93 parkeerplaatsen (1 ppl per 140 m 2 ) Toevoeging parkeerplaatsen totaal: parkeerplaatsen C CULTURL Uitbreiding beurshallen Ahoy: toevoeging m² Huidig aantal parkeerplaatsen parkeerplaatsen (autonoom 2007) parkeerplaatsen toekomstige uitbreiding Toevoeging theater stoelen: m² parkeerplaatsen SPORT Vernieuwing sportpaleis Ahoy: jaarlijks extra bezoekers Zie bovengenoemde Ahoy-parkeren HORCA Toevoeging hotel 300 kamers: m² parkeerplaatsen RCRATI Toevoeging attractie: m² parkeerplaatsen (conform wens Plopsaland) Toevoeging evenemententerrein: m² = 0 Toevoeging parkeerplaatsen totaal: (is incl. 450 autonoom) Verdeling van totale parkeren (3.450 plaatsen) omgeving Ahoy: Locatie tennisbanen: Ahoy-locatie: Motorstraatgebied: NB. Het parkeren voor Ahoy wordt deels opgevangen buiten de Ahoy-locatie. Namelijk in het Motorstraatgebied en op de locatie van de tennisbanen (zie boven).

33 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 64 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 65 Zuidplein cluster STAP 00: reductiepotentieel Zuidplein Hoe kan dit cluster, met een mix van jaren 60 stedenbouw en jaren 80 architectuur weer attractief worden in en voor de stad? Nu vooral een winkelcentrum, met een uitstraling naar het zuiden van de stad met een bijzondere mix van infrastructuur (het op een na drukste busstation van Nederland!), een theater, een winkelcentrum maar geen attractiviteit na openingsuren door een eenzijdige functie-invulling en zonder aansluiting op de omgeving. Tegelijkertijd een energieverslindend gebouw, met verwarming in de winter en koeling in de zomer. Hoe kan deze stedenbouwkundige problematiek, gekoppeld aan de CO 2 - ambitie van de stad, ingezet worden om een toekomstgerichte en attractieve ontwikkeling in te zetten? Stap 00 Stap Stap nergiegebruik huidige functies inventariseren. Reduceer de vraag > r worden nieuwe functies toegevoegd: m 2 winkel, 6.000m 2 supermarkt. Theater Zuidplein en infrastructuurknooppunt worden vernieuwd. Door betere isolatie van het bestaande winkelcentrum wordt al veel winst geboekt. Hergebruik reststromen > Balanceren van de warmte-koudeverhouding door toevoegen van functies, binnen deze functiemix leidt het toevoegen van woningen tot een betere balans. Door gebruik van restwarmte van de supermarkt en gebruik in de ochtend en avond passen woningen perfect: 1m 2 supermarkt kan 7m 2 woning verwarmen! e voegen 665 woningen toe en komen tot een warmte-koude verhouding 1:0,8 in een O. STAP : energievraag reduceren d.m.v. isolatie + warmtevragend en koudevragend programma in verhouding toevoegen BSTAAND + NIU PROGRAMMA Stap Duurzaam opwekken > De restvraag naar warmte kan worden opgelost door het toevoegen van kassen op de 1ste verdieping, die tevens publieke ruimtes (of tomatenkassen) kunnen zijn of door het toevoegen van PVT-panelen. Het dak van het winkelcentrum wordt tevens voorzien van PV cellen om aan de elektriciteitsvraag te kunnen voldoen. De resterende energievraag wordt duurzaam opgewekt op een hogere schaalniveau. winkels bestaand m 2 winkels m 2 AH XL supermarkt m woningen m 2 totaal cluster m 2

34 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 66 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 67 STAP : : balans per programma STAP : resterende warmtevraag duurzaam opwekken d.m.v. kas + duurzaam energie opwekken ZOMR PV kas nergievraag totaal programma GJ GJ GJ STAP : : balans per programma INTR Stap Stap Stap nergievraag reduceren d.m.v. isolatie + warmtevragend en koudevragend programma in verhouding toevoegen vraag totaal cluster: GJ GJ GJ : balans totaal cluster armte - oude verhouding : 1:0,8 door O gedekte warmtevraag rest warmtevraag GJ GJ Resterende warmtevraag duurzaam opwekken d.m.v. een kas + duurzaam energie opwekken : (dis)balans bijdrage kas GJ extra elektriciteitsvraag door gebruik kas GJ NRGI nergievraag totaal programma GJ GJ GJ bijdrage PV rest elektriciteitsvraag vraag: GJ GJ 0 GJ 0 GJ GJ

35 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 69

36 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 70 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 71 PROGRAMMA DOORSND warmte warmte koude koude energie energie elektriciteit hal infrastructuur hal hal woningen winkels parkeren parkeren kas 05 kas NRGI FLO DIAGRAM IMPRSSI INFRASTRUCTUURHAL warmte warmte koude koude energie elektriciteit energie duurzame energie groene duurzame supermarkt stroom energie restwarmte supermarkt woningen woningen winkels 05 winkels parkeren parkeren 06 parkeren kas kas 07 kas PV cellen 07 PV cellen 07 PV cellen

37 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 73

38 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 74 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 75 Ikazia ziekenhuis STAP 00: reductiepotentieel Ikazia ziekenhuis Het ziekenhuiscluster zal uitgebreid worden in de volgende jaren, maar hoe kunnen we de hoge CO 2 - uitstoot van deze functie beperken? en ziekenhuis heeft per definitie een hoog energiegebruik, dat tevens zeven dagen in de week redelijk constant is. Hierdoor zijn er minder mogelijkheden een verbeterde warmte-koudebalans te creëren, door toevoegen van functies. Stap 00 Stap Stap Stap Inventarisatie van het huidige energieverbruik. Reduceer de vraag > Door het toevoegen van een klimaatgevel rondom het ziekenhuis wordt het ziekenhuis optimaal geïsoleerd. r wordt programma toegevoegd o.a. een nieuwe entree, waardoor er tevens een betere aansluiting aan de publieke ruimte komt. Pijamatuinen op de groene daken met boomgaarden en moestuinen dragen als healing environment bij aan een sneller herstel van de patiënten. Verse tomaten uit eigen productie! Hergebruik reststromen > armteterugwinning op afvallucht en -water, toepassen van een O. Duurzaam opweken > De restvraag naar warmte wordt duurzaam opgewekt, d.m.v. een klimaatgevel en asfaltwarmtecollectoren op het nieuwe Zuidplein. De resterende energievraag wordt duurzaam opgewekt op een hoger schaalniveau STAP : energievraag reduceren d.m.v. isolatie Door de ruimtelijke toevoeging van een entree en een nieuwe omhulling rond het ziekenhuis kan het huidige gesloten volume een bijdrage gaan leveren aan de publieke ruimte in Hart van Zuid, terwijl het tegelijkertijd zijn CO 2 - uitstoot drastisch verminderd. BSTAAND + NIU PROGRAMMA Ikazia ziekenhuis bestaand 30.3 m 2 Ikazia ziekenhuis uitbreiding m 2 totaal cluster m 2

39 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 76 RAP Rotterdamse nergieaanpak en -Planning 77 STAP : : balans per programma ZOMR STAP : energievraag reduceren d.m.v. vliesgevel + STAP : resterende warmtevraag duurzaam opwekken d.m.v. klimaatgevel en asvaltcollectoren nergievraag totaal programma klimaatgevel GJ GJ GJ STAP : : balans per programma INTR Stap Stap Stap nergievraag reduceren d.m.v. isolatie + warmtevragend en koudevragend programma in verhouding toevoegen vraag totaal cluster: GJ GJ GJ : balans totaal cluster armte - oude verhouding : 1:0,24 door O gedekte warmtevraag rest warmtevraag GJ GJ Resterende warmtevraag duurzaam opwekken d.m.v. een klimaatgevel + duurzaam energie opwekken : (dis)balans bijdrage klimaatgevel GJ bijdrage asvaltwarmte GJ bijdrage warmtenet GJ GJ extra elektriciteitsvraag door gebruik klimaatgevel 999 GJ NRGI nergievraag totaal programma GJ GJ GJ bijdrage PV rest elektriciteitsvraag vraag: 0 GJ GJ 0 GJ 0 GJ GJ

Energy Potential Mapping en andere ontwikkelingen richting duurzame energiesystemen

Energy Potential Mapping en andere ontwikkelingen richting duurzame energiesystemen Energy Potential Mapping en andere ontwikkelingen richting duurzame energiesystemen Eco2profit Gent, 29 September 2011 ir. Siebe Broersma TU Delft, Faculteit der Architectuur, afdeling Bouwtechnologie,

Nadere informatie

Trias energetica. Verdiepende opdracht

Trias energetica. Verdiepende opdracht 2015 Trias energetica Verdiepende opdracht Inleiding; In dit onderdeel kun je meer leren over de Trias energetica, een strategie voor het bereiken van een zo duurzaam mogelijke energievoorziening. Pagina

Nadere informatie

Helmonds Energieconvenant

Helmonds Energieconvenant Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende

Nadere informatie

Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug

Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug CONCEPT Omgevingsdienst regio Utrecht Mei 2015 opgesteld door Erwin Mikkers Duurzame energie per Kern in gemeente Utrechtse Heuvelrug

Nadere informatie

Begrippenlijst Naar groen is goed te doen

Begrippenlijst Naar groen is goed te doen Begrippenlijst Naar groen is goed te doen Begrip Trias Energetica Toelichting De drie stappen van de Trias Energetica zijn basisvuistregels bij het duurzaam ontwerpen en verbouwen van gebouwen, ontworpen

Nadere informatie

Energieneutraal via de Passief bouwen route

Energieneutraal via de Passief bouwen route Energieneutraal via de Passief bouwen route ing. J.J.P. (Jan Pieter) van Dalen Slotsymposium 14 september 2015 Verbouw monument Verbouw van een monument Monument als bedoeld in art. 1 onder d (Monumentenwet

Nadere informatie

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen

Nadere informatie

1E SCHOOL. duurzaam gerenoveerd

1E SCHOOL. duurzaam gerenoveerd 1E SCHOOL duurzaam gerenoveerd DUURZAAM RENOVEREN investeren in MEERVOUDIGE OPBRENGST INHOUD PRESENTATIE 1 Niet duurzame school 2 Duurzaam bouwen & leven 3 Duurzame energie, kleinschalig opgewekt 4 Passief

Nadere informatie

BUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM

BUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM BIES BUIKSLOTERHAM INTEGRATED ENERGY SYSTEM Naar een duurzaam en geïntegreerd energiesysteem voor een wijk in transitie Een onderzoek uitgevoerd door: Met ondersteuning van: Foto: AEROPHOTO-SCHIPHOL 1

Nadere informatie

De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening

De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening De rol van thermische opslag voor systeemintegratie en voor stedelijke energievoorziening Wilfried Ivens (wilfried.ivens@ou.nl) Herman Eijdems (h.eijdems@mijnwater.com) René Verhoeven (r.verhoeven@mijnwater.com)

Nadere informatie

Introductie. Ernst van Tongeren. Directeur Besseling Installatietechniek

Introductie. Ernst van Tongeren. Directeur Besseling Installatietechniek Introductie Ernst van Tongeren Directeur Besseling Installatietechniek Programma 1. Presentatie duurzame technieken (E. vantongeren) 2. Bouwkundige randvoorwaarden (H. Nieman) 3. Presentatie praktijkvoorbeeld

Nadere informatie

COLLEGEVOORSTEL. Onderwerp Energieneutraal Krimpen aan den IJssel. Te besluiten om

COLLEGEVOORSTEL. Onderwerp Energieneutraal Krimpen aan den IJssel. Te besluiten om COLLEGEVOORSTEL Onderwerp Energieneutraal Krimpen aan den IJssel Te besluiten om 1. De ambitie vast te stellen om in 2050 als Krimpen aan den IJssel energieneutraal te zijn. 2. Een stappenplan op te stellen

Nadere informatie

Homelab 2050, serie 4: Optimaal gebruik van beschikbare energiebronnen

Homelab 2050, serie 4: Optimaal gebruik van beschikbare energiebronnen Energie en exergie in de gebouwde omgeving Door Sabine Jansen (TU Delft) 7 April 2015 Homelab 2050, serie 4: Optimaal gebruik van beschikbare energiebronnen Exergie voor de gebouwde omgeving Statements

Nadere informatie

De Kromme Rijnstreek Off Grid in Hoe kan dat eruit zien?

De Kromme Rijnstreek Off Grid in Hoe kan dat eruit zien? De Kromme Rijnstreek Off Grid in 00. Hoe kan dat eruit zien? De gemeenten Houten, Wijk bij Duurstede en Bunnik op weg naar energieneutraal in 00 Exact bepalen hoe het energiesysteem van de toekomst er uit

Nadere informatie

Startnotitie Energietransitie. November 2018

Startnotitie Energietransitie. November 2018 Startnotitie Energietransitie November 2018 Startnotitie Energietransitie Een klimaatneutrale stad. Dat is wat Rotterdam wil zijn. Een groene en gezonde stad met schone lucht voor iedereen. Met een economie

Nadere informatie

Kenniscentrum InfoMil Energiebesparing bij een sportclub

Kenniscentrum InfoMil Energiebesparing bij een sportclub Rijkswaterstaat Ministerie van Infrastructuur en Milieu Energiebesparing bij een sportclub 23 januari 2017 Inhoudsopgave Energiebesparing bij een sportclub 3 Energiezuinige sportveldverlichting 3 Opwekken

Nadere informatie

Het kan minder! ing. P. Hameetman

Het kan minder! ing. P. Hameetman Het kan minder! ing. P. Hameetman manager innovatie BAM Vastgoed bv Inleiding Afbakening: Presentatie is toegespitst op woningbouw Verdieping van technische mogelijkheden 2 Klimaatakkoord Gemeenten en

Nadere informatie

Toelichting Instrument 5. Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling

Toelichting Instrument 5. Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling Toelichting Instrument 5 Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling Instrument 5, Concepten voor energieneutrale wijken De gehanteerde definitie voor energieneutraal is als volgt: Een

Nadere informatie

DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG

DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG Introductie Jon van Diepen Register Energie Adviseur (rea) Afgestudeerd in Business of Energy Systems (TopTech/TU Delft) Achtergrond: ICT / Financieel Analist Interessegebied:

Nadere informatie

Energiebesparing Gemeente Huizen

Energiebesparing Gemeente Huizen Energiebesparing Gemeente Huizen Programma presentatie Duurzaam Bouwloket De aanpak en landelijke ontwikkelingen Stapsgewijs naar aardgasvrij Subsidies en regelingen Duurzaam Bouwloket Voor onafhankelijke

Nadere informatie

Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming

Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming Groene warmte uit houtpellets Ervaringen met houtpellets voor stadsverwarming 26-06-2018 Wouter Schouwenberg Lieuwe Leijstra DE HISTORIE VAN ENNATUURLIJK Essent Local Energy Solutions (ELES); Een business

Nadere informatie

De 10 meest gestelde vragen over aardgasvrij wonen

De 10 meest gestelde vragen over aardgasvrij wonen De 10 meest gestelde vragen over aardgasvrij wonen 1. Waarom gaan we van het aardgas af? 2 2. Wanneer moet mijn woning aardgasvrij zijn? 2 3. Wat is de rol van de gemeente? 3 4. Hoe kan ik mijn woning

Nadere informatie

Concept Ecovision. Il sole come partner. Concept Ecovision. schermature solari Colt

Concept Ecovision. Il sole come partner. Concept Ecovision. schermature solari Colt Il sole come partner Concept Ecovision schermature solari Colt Concept Ecovision Verantwoord ondernemen, zorgvuldig omgaan met natuurlijke hulpbronnen en gebruik maken Energie besparen: een visie Energie

Nadere informatie

NIEUWBOUW ZONDER AARDGAS DUURZAAM EN COMFORTABEL

NIEUWBOUW ZONDER AARDGAS DUURZAAM EN COMFORTABEL NIEUWBOUW ZONDER AARDGAS DUURZAAM EN COMFORTABEL Gefeliciteerd, u gaat straks uw eigen woning (ver) bouwen! Dit betekent heel veel mogelijkheden en complexe vraagstukken. En moet u dan ook nog iets met

Nadere informatie

HOUSING ENERGY ENERGIE GENERERENDE WONINGBOUW. P5 Eindpresentatie ARCHITECTUAL ENGINEERING. Rein Roosma 24 juni 2011

HOUSING ENERGY ENERGIE GENERERENDE WONINGBOUW. P5 Eindpresentatie ARCHITECTUAL ENGINEERING. Rein Roosma 24 juni 2011 HOUSING ENERGY ENERGIE GENERERENDE WONINGBOUW P5 Eindpresentatie ARCHITECTUAL ENGINEERING Rein Roosma 24 juni 2011 INHOUD HOUSING ENERGY Haarlem & Masterplan Doel van het project Methode: Masterplan Concept

Nadere informatie

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019

ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019 ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:

Nadere informatie

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager

Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Zonder investeren besparen 10 tips en vragen voor de facilitair manager Als facilitair manager bent u verantwoordelijk voor de huisvesting. Daarmee ook voor het energiegebruik van de huisvesting. In deze

Nadere informatie

Klimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen

Klimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen Klimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen Fons Claessen sr.adviseur klimaat, energie & duurzaamheid Gemeente Nijmegen Waarom moeten we iets doen?? 1: Klimaatverandering 2: Energie en grondstoffen 3.

Nadere informatie

Energieprestaties grondgebonden woningen

Energieprestaties grondgebonden woningen Energieprestaties grondgebonden woningen Meer wooncomfort met minder energie Het slimme duurzame bouwconcept. Van VolkerWessels Stap voor stap naar minder energiegebruik De overheid stelt steeds scherpere

Nadere informatie

Provincie Vlaams Brabant

Provincie Vlaams Brabant 170 Provincie Vlaams Brabant ENERGIE Energie is een relatief nieuw thema. De opgave om klimaatneutraal te worden, vraagt dat we vandaag nadenken over hoe we in de toekomst onze energiebehoefte gaan invullen.

Nadere informatie

Energie Atlas Rotterdam

Energie Atlas Rotterdam Energie Atlas Rotterdam WERKEN AAN ONZE STEDELIJKE AMBITIES DOOR SAMENWERKING MET STAKEHOLDERS ODE DUURZAME ENERGIE SPOOR 3, SESSIE 2 GEMEENTE ROTTERDAM, ROLAND VAN DER HEIJDEN, 11 JUNI 2014 foto: www.barthoogveld.nl

Nadere informatie

Beersel wekt op. Klimaatneutraal Beersel 2040?

Beersel wekt op. Klimaatneutraal Beersel 2040? Klimaatneutraal Beersel 2040? 2013-2014: participatief traject 100 acties voor klimaatplan 2014-2015: inspelen op bestaande initiatieven en acties 2017-2018: Beersel wekt op De zon is van iedereen Zonnelaan

Nadere informatie

Symposium duurzaamheid Portaal. Nu aan de slag met het oog op toekoms7ge ontwikkelingen

Symposium duurzaamheid Portaal. Nu aan de slag met het oog op toekoms7ge ontwikkelingen Symposium duurzaamheid Portaal Nu aan de slag met het oog op toekoms7ge ontwikkelingen Waarom energietransi7e? Milieu Leveringszekerheid of /PJ Verantwoordelijkheid Gebouwde Omgeving energiegebruik EU

Nadere informatie

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA

STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA UPDATE 2016 SAMENVATTING STRATEGIE DUURZAME ENERGIETRANSITIE GEMEENTE BREDA Opdrachtgever Gemeente Breda Afdeling Mobiliteit en Milieu Opdrachtnemer Evert

Nadere informatie

Gas als zonnebrandstof. Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030

Gas als zonnebrandstof. Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030 Gas als zonnebrandstof Verkenning rol gas als energiedrager voor hernieuwbare energie na 2030 1 Inhoudsopgave 1 2 3 4 5 Introductie Meer hernieuwbare energie Extra hernieuwbare energie in Nederland? Verkennen

Nadere informatie

INNAX Gebouw & Omgeving

INNAX Gebouw & Omgeving INNAX Gebouw & Omgeving Gebouwverduurzamer van A tot Z Pieter Klep, 26 oktober 2017 Waarom energietransitie? Belangrijke ontwikkelingen Regeerakkoord (Rutte II) energieneutraal 2050 Klimaatakkoord Parijs

Nadere informatie

WAAR MOETEN WE VERSNELLEN?

WAAR MOETEN WE VERSNELLEN? WAAR MOETEN WE VERSNELLEN? Electriciteit Warmte Vervoeren Producten TOTAAL % EINDVBR Industrie 166 410 557 1133 46% 576 Huizen 80 339 419 17% 419 Gebouwen (diensten) 120 127 247 10% 247 Mobiliteit / transport

Nadere informatie

Raadsakkoord energietransitie. Februari 2019

Raadsakkoord energietransitie. Februari 2019 Raadsakkoord energietransitie Februari 2019 De energietransitie in Rotterdam Een klimaatneutraal en duurzaam Rotterdam. Dat is waar we naar toe willen. Een groene en gezonde stad met schone lucht, waarin

Nadere informatie

Energieambities in strategisch voorraadbeleid

Energieambities in strategisch voorraadbeleid TEN KROODE & VAN ZEE ORGANISATIE-ADVISEURS Energieambities in strategisch voorraadbeleid Artikel 090.003 12 februari 2008 In opdracht van SenterNovem Ten Kroode & Van Zee, organisatie-adviseurs www.tkvz.nl

Nadere informatie

Geothermie. traditioneel energiebedrijf?

Geothermie. traditioneel energiebedrijf? 31 maart 2010 T&A Survey Congres Geothermie Duurzame bron voor een traditioneel energiebedrijf? Hugo Buis Agenda Duurzame visie & ambities Waarom kiest Eneco voor Geothermie? Stand van zaken Markten Pro

Nadere informatie

Waterstof in de energietransitie Sleutelrol, maar geen heilige graal

Waterstof in de energietransitie Sleutelrol, maar geen heilige graal Waterstof in de energietransitie Sleutelrol, maar geen heilige graal Even voorstellen: Mara Wustmans 2015 t/m heden: Adviseur gebouwinstallaties bij Royal HaskoningDHV 2013-2014: Technisch trainee bij

Nadere informatie

Naar een veerkrachtig energiesysteem voor Den Haag

Naar een veerkrachtig energiesysteem voor Den Haag Naar een veerkrachtig energiesysteem voor Den Haag Expertbijeenkomst Den Haag, 05-03-2014 Ir. Siebe Broersma (mede namens prof.dr.ir. Andy van den Dobbelsteen) Chair of Climate Design & Sustainability,

Nadere informatie

Ontwerp Gezonde Systemen

Ontwerp Gezonde Systemen Ontwerp Gezonde Systemen Het huidige zonne-inkomen gebruiken De cycli van de natuur worden aangedreven door de energie van de zon. Bomen en planten vervaardigen voedsel op zonlicht. De wind kan worden

Nadere informatie

delft energieneutraal delft smart city thema

delft energieneutraal delft smart city thema thema delft energieneutraal delft smart city afbeelding: Prêt-à-Loger Gemeente Delft heeft de ambitie om in 2050 energieneutraal te zijn. Dit betekent: geen door fossiele brandstofverbruik veroorzaakte

Nadere informatie

De energietransitie: kansen grijpen kansen creëren

De energietransitie: kansen grijpen kansen creëren De energietransitie: kansen grijpen kansen creëren Inspiratie voor de avond Marc Londo, ECN Beleidsstudies Alkmaar 1 april 2015 www.ecn.nl Boodschappen 1. De energiehuishouding verandert, en daar zijn

Nadere informatie

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving

EfficiEncy Duurzaam. EnErgiEbEsparing. Warmte en koude. KEnnis industrie. energie financiering. instrumenten. GebouwDe omgeving Warmte en koude Kennis, advies, instrumenten en financiële steun EfficiEncy Duurzaam GebouwDe omgeving energie financiering KEnnis industrie instrumenten EnErgiEbEsparing De Nederlandse overheid streeft

Nadere informatie

Bestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI

Bestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI Bestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen

Nadere informatie

Benedenbuurt gasloos Afweging bronnen en systemen

Benedenbuurt gasloos Afweging bronnen en systemen Benedenbuurt gasloos Afweging bronnen en systemen Harry de Brauw, Marion van Amelrooij, Mirjam Pronk, Barry Meddeler, Maartje Feenstra Doel bijeenkomst Scenario s bepalen voor gasloze verwarming Benedenbuurt:

Nadere informatie

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen.

De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. De warmtemarkt van morgen: rol van gas, elektriciteit en warmtedistributie bij verwarming van woningen. Inhoud De warmtemarkt Warmtevraag woningen Warmtemarkt voor woningen Gasdistributie en CV ketel Elektriciteitsdistributie

Nadere informatie

Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016

Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016 Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden 11 februari 2016 1 Managementsamenvatting Inleiding De gemeente Leiden heeft in haar duurzaamheidsambitie doelen gesteld voor de korte

Nadere informatie

Samenvatting bevindingen Energiescan

Samenvatting bevindingen Energiescan techniplan adviseurs bv R A A D G E V E N D I N G E N I E U R S B U R E A U SIH-103X1-E-MV002A blad 1 van 6 Status: CONCEPT Project : Hogeschool Windesheim Zwolle Onderwerp : Samenvatting bevindingen Energiescan

Nadere informatie

Raadsakkoord energietransitie. April 2019

Raadsakkoord energietransitie. April 2019 Raadsakkoord energietransitie April 2019 Inhoudsopgave De energietransitie in Rotterdam 1 De energietransitie als kans 1 Tegengaan energiearmoede 1 Klimaatakkoord van Parijs 2 Rotterdamse klimaatambitie

Nadere informatie

FACTCHECKER OVER MORGEN

FACTCHECKER OVER MORGEN FACTCHECKER OVER MORGEN De druk op onze leefomgeving neemt toe. Met dezelfde ruimte willen we steeds meer doen. De hoogste tijd om in beweging te komen. Werk te maken van de leefbare stad, van elektrisch

Nadere informatie

duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen

duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen duurzame energievoorziening voor bedrijventerreinen De toekomst van de energievoorziening Gemeenten, provincies, bedrijven en projectontwikkelaars gaan zich steeds meer richten op duurzame energiedoelstellingen,

Nadere informatie

Duurzame stroom in het EcoNexis huis

Duurzame stroom in het EcoNexis huis Groepsopdracht 1, vmbo Duurzame stroom in het EcoNexis huis Vooraf Er zijn steeds meer mensen op de wereld. En die hebben gemiddeld ook steeds meer geld te besteden. Daarom is er steeds meer energie nodig.

Nadere informatie

Duurzaam, mvo, energiezuinig & klimaatneutraal

Duurzaam, mvo, energiezuinig & klimaatneutraal Duurzaam, mvo, energiezuinig & klimaatneutraal Huidge situatie aarde Het klimaat verandert, de aarde warmt op Huidge situatie energie Energievoorraad stagneert Huidge situatie bevolking De arbeidsmarkt

Nadere informatie

Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte

Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte Exergie eenvoudig uitgelegd In opdracht van AgentschapNL Divisie NL Energie en Klimaat CCS B.V. Welle 36 7411 CC Deventer The Netherlands

Nadere informatie

Ruimte voor Duurzame Energie Portefeuillehoudersoverleg Leefomgeving Holland Rijnland 17 februari 2016

Ruimte voor Duurzame Energie Portefeuillehoudersoverleg Leefomgeving Holland Rijnland 17 februari 2016 Ruimte voor Duurzame Energie Portefeuillehoudersoverleg Leefomgeving Holland Rijnland 17 februari 2016 WATER STEDELIJKE TRANSFORMATIES OV KNOPEN ENERGIE ENERGIE OPGAVE LANDELIJK OFFICE ENERGIELANDSCHAP

Nadere informatie

Energie uit drinkwater en afvalwater

Energie uit drinkwater en afvalwater Energie uit drinkwater en afvalwater Inhoud 1. De cyclus van de stedelijke drinkwatervoorziening en afvalwater 2. Installeren van een turbine in het drinkwaternet 2.1. De druk in drinkwaternetten 2.2.

Nadere informatie

GGD Heerlen een BREEAM Very Good gebouw

GGD Heerlen een BREEAM Very Good gebouw GGD Heerlen een BREEAM Very Good gebouw Het GGD gebouw vóór de renovatie.. Kenmerken Het kantoorgebouw ligt op een perceel van in totaal 0,53 hectare dat wordt gedeeld met de ambulancepost. Het kantoorgebouw

Nadere informatie

Toekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen. Een visie van Martijn Bos

Toekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen. Een visie van Martijn Bos Toekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen Een visie van Martijn Bos Martijn Bos Geb. 1950 Vanaf 1984 werkzaam in de HVAC branche Ecoon opgericht in 2010 In 2015 verhuisd naar Hengelo

Nadere informatie

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik ENGIE Infra & Mobility De daad bij het woord, de techniek bij de plannen Over een aantal jaren ziet de energievoorziening in Nederland er geheel anders

Nadere informatie

Deerns ketenanalyse downstream van een van de twee meeste materiele emissies

Deerns ketenanalyse downstream van een van de twee meeste materiele emissies Deerns ketenanalyse downstream van een van de twee meeste materiele emissies 2013 Inleiding In het kader van de CO 2 prestatieladder is een ketenanalyse uitgevoerd naar de CO 2 productie door verwarming

Nadere informatie

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk

Warmte in Nederland. Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte in Nederland Onze warmtebehoefte kost veel energie: grote besparingen zijn mogelijk Warmte kost veel energie Warmtevoorziening is verantwoordelijk voor bijna 40% van het energiegebruik in Nederland.

Nadere informatie

Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling

Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Een warmtepomp genereert op een efficiënte manier warmte om uw huis comfortabel te verwarmen of van warm water te voorzien. Warmtepompen hebben

Nadere informatie

De noodzaak voor geïntegreerd ontwerpen en plannen van de energietransitie in de stad

De noodzaak voor geïntegreerd ontwerpen en plannen van de energietransitie in de stad De noodzaak voor geïntegreerd ontwerpen en plannen van de energietransitie in de stad Delft, 9 maart 2018 Sander Fijn van Draat, Mark Jurjus, Hans Schneider Beheert het netwerk voor gas en stroom Inhoudsopgave

Nadere informatie

Gemeente Ede energieneutraal 2050

Gemeente Ede energieneutraal 2050 De gemeente Ede wil uiterlijk in 2050 energieneutraal zijn. Dit betekent dat we alle energie die in onze gemeente wordt gebruikt op een schone (hernieuwbare) manier willen opwekken. Dat doen we het liefst

Nadere informatie

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp

Meer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp Meer wooncomfort en minder energieverbruik door een warmtepomp voltalimburg.nl/warmtepomp Tip! Vraag subsidie aan bij de aanschaf van een warmtepomp. Het subsidiebedrag voor een warmtepomp van 5 kw is

Nadere informatie

Inleiding Basisbegrippen Energie Materialen Vormgeving Bruikbaarheid Binnenklimaat Kosten

Inleiding Basisbegrippen Energie Materialen Vormgeving Bruikbaarheid Binnenklimaat Kosten Bruikbaarheid Binnenklimaat Kosten Wat kan er gebeuren in de wereld als de productie niet kan voldoen aan de stijgende vraag? Fossiele brandstof en delfstoffen zijn eindig. Probleemstelling is dus eenvoudig

Nadere informatie

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2

Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per

Nadere informatie

Energy-Floor haalt energie uit de bodem van uw woning

Energy-Floor haalt energie uit de bodem van uw woning Energy-Floor haalt energie uit de bodem van uw woning De laatste jaren is er qua energiebehoefte veel veranderd in de woningbouw. Voorheen waren de behoefte en kosten m.b.t. verwarming in nieuwbouw woningen

Nadere informatie

HELENA Sustainable Innovations

HELENA Sustainable Innovations 6-2-2017 1 Van het gas af HELENA Sustainable Innovations Wat betekent dat? Ir. A.F.A. Verhaaren 6-2-2017 2 INLEIDING Gezien onder meer de energieagenda van de overheid, het programma Duurzaam en Groen

Nadere informatie

Duurzame woningverbetering

Duurzame woningverbetering Duurzame woningverbetering Op weg naar energieneutraal Houten, 20 februari 2017 Kees Stap Gemiddelde energierekening Maandrekening Gemiddeld energieverbruik jaar 15% 1500 m3 aardgas 5% 80% verwarming warmwater

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

Warmte(levering) van de toekomst. Jeroen Roos (BuildDesk, business unit Gebiedsontwikkeling) Jeroen Roos Utrecht, 21 september 2010

Warmte(levering) van de toekomst. Jeroen Roos (BuildDesk, business unit Gebiedsontwikkeling) Jeroen Roos Utrecht, 21 september 2010 Warmte(levering) van de toekomst (BuildDesk, business unit Gebiedsontwikkeling) Ontwikkelingen nieuwbouw met effect op warmtevraag 2 Regelgeving: stapsgewijze EPC-verlaging (-> 0,6 -> 0,4 -> energieneutraal)

Nadere informatie

Rijswijk -Informatiecentrum 9 december 2013 bert nagtegaal

Rijswijk -Informatiecentrum 9 december 2013 bert nagtegaal Rijswijk -Informatiecentrum 9 december 2013 bert nagtegaal Geworteld wonen 9 DECEMBER e.v. Wat verstaan de potentiele bewoners onder duurzaamheid vinden de bewoners belangrijk als het gaat om duurzaamheid

Nadere informatie

Frisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam

Frisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam GREEN PACKAGE Energie uit de lucht - 100% duurzaam Het comfort van vloerverwarming, koeling en warmtapwater in een duurzaam energiesysteem voor bij u thuis. Frisse Lucht Green Package, duurzame energie

Nadere informatie

Elga WINNAAR De kracht van de combinatie

Elga WINNAAR De kracht van de combinatie Elga WINNAAR 2010 innovatieve Hybride module voor hr ketels De kracht van de combinatie E T E De Elga DE Elga steekt minder energie in de bestaande bouw Techneco ontwikkelde een oplossing die even simpel

Nadere informatie

Aardgasloze toekomst, waarom? ecn.nl

Aardgasloze toekomst, waarom? ecn.nl Aardgasloze toekomst, waarom? Stroomversnelling Energy Up 2018 Casper Tigchelaar Inhoud presentatie 2 belangrijkste redenen voor aardgasvrije gebouwde omgeving Hoe heeft het energiegebruik in huishoudens

Nadere informatie

Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk

Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Productie van hernieuwbare energie in de woning/wijk Energiebehoefte van woningen/woonwijken Huidige gemiddelde energievraag van een woning 1. Warmte aardgas 1400 m3 2. Licht & kracht elektriciteit 3000

Nadere informatie

Energiezuinig en optimaal comfort

Energiezuinig en optimaal comfort SUPER DUURZAAM WONEN OP HET ZEEBURGEREILAND AMSTERDAM Energiezuinig en optimaal comfort ZEEBURGEREILAND * AMSTERDAM APPARTEMENTEN MET EEN DUURZAAM KLIMAATSYSTEEM Duurzaam klimaat systeem in De BrouwerIJ

Nadere informatie

Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw

Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw project Patch 22, Buiksloterham Gemeente Amsterdam Gemeente Amsterdam Programma Bureau Klimaat en Energie Voor u ligt de Menukaart Klimaatneutrale Zelfbouw. Deze is door

Nadere informatie

Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid

Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid Leerkrachtinformatie Groep 8 - Les 4 Duurzaamheid Lesduur: 30 minuten (zelfstandig) DOEL De leerlingen weten wat de gevolgen zijn van energie verbruik. De leerlingen weten wat duurzaamheid is. De leerlingen

Nadere informatie

Slim. Zakelijk. Dynamisch. Maasterras Drechtsteden. Kansen voor Duurzaamheid

Slim. Zakelijk. Dynamisch. Maasterras Drechtsteden. Kansen voor Duurzaamheid Slim Maasterras Drechtsteden Zakelijk Kansen voor Duurzaamheid Dynamisch Voorbeeld van hoogwaardig functioneel groen in stedelijke context Boston Children s Museum Plaza, Boston Michael van Valkenburg

Nadere informatie

Duurzame elektriciteit in het EcoNexis huis

Duurzame elektriciteit in het EcoNexis huis Werkblad 1, mbo Duurzame elektriciteit in het EcoNexis huis Inleiding De wereldbevolking groeit al jaren vrij stevig. En de wereldwijde behoefte aan energie groeit mee: we kúnnen simpelweg niet meer zonder

Nadere informatie

BUVA EcoClimate warmtepomp. Duurzaam verwarmen, koelen en warm water voor elke woning.

BUVA EcoClimate warmtepomp. Duurzaam verwarmen, koelen en warm water voor elke woning. BUVA EcoClimate warmtepomp Duurzaam verwarmen, koelen en warm water voor elke woning. Aangename warmte in de winter, verfrissende koeling in de zomer en warmwatercomfort. Dat kan met de BUVA EcoClimate

Nadere informatie

Duurzame Greenport Westland Oostland

Duurzame Greenport Westland Oostland 12 oktober 2009 Duurzame Greenport Westland Oostland EFRO programma Doel: Duurzame Greenport (p p p) Greenport Westland Oostland gemeentes Westland, Pijnacker Nootdorp, Lansingerland Kennisinstellingen

Nadere informatie

Duurzame stroom in het EcoNexis huis

Duurzame stroom in het EcoNexis huis Groepsopdracht 1 Duurzame stroom in het EcoNexis huis Inleiding De wereldbevolking groeit, en de welvaart stijgt ook steeds meer. Daarom neemt de vraag naar energie (elektriciteit, gas, warmte) wereldwijd

Nadere informatie

Mogelijke rol van Warmterotonde in Zuid-Holland

Mogelijke rol van Warmterotonde in Zuid-Holland AAN: Themagroep Energie van PvdA Duurzaam VAN: Oscar Menger, Henk Heijkers en Maarten de Groot DATUM: maart 2018 Mogelijke rol van Warmterotonde in Zuid-Holland 1 Inleiding Veel Z-Hollandse gemeenten kunnen

Nadere informatie

Smart Grid. Verdiepende opdracht

Smart Grid. Verdiepende opdracht 2015 Smart Grid Verdiepende opdracht Inleiding; In dit onderdeel leer je meer over het onderwerp Smart Grid. Pagina 1 Inhoud 1. Smart Grid... 3 1.1 Doel... 3 1.2 Inhoud... 3 1.3 Verwerking... 8 Pagina

Nadere informatie

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory.

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Een uitdagend klimaat 20 20 2020 In 2020 moet de uitstoot van CO 2 in de EU met 20% zijn teruggebracht ten opzichte van het 1990 niveau.

Nadere informatie

Zonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013

Zonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Zonder Energieopslag geen Energietransitie Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Duurzame Energie Koepel 6 brancheorganisaties (wind, zon, bodemenergie, bio, warmtepompen,

Nadere informatie

NoordWest Klimaatneutraal. Collectieve inkoop van energiebesparende maatregelen 7 maart 2018

NoordWest Klimaatneutraal. Collectieve inkoop van energiebesparende maatregelen 7 maart 2018 NoordWest Klimaatneutraal Collectieve inkoop van energiebesparende maatregelen 7 maart 2018 Programma 1. Welkom en introductie 2. Gemeente Wageningen, Sanne Meelker: Klimaatbeleid, deze actie en duurzaamheidslening

Nadere informatie

Energievoorziening nieuwbouw. Hans van Wolferen 24 november Wageningen

Energievoorziening nieuwbouw. Hans van Wolferen 24 november Wageningen Energievoorziening nieuwbouw Hans van Wolferen 24 november 2016 - Wageningen Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen

Nadere informatie

Juryrapport Gelderse Energieprijs 2008

Juryrapport Gelderse Energieprijs 2008 Juryrapport Gelderse Energieprijs 2008 Donderdag 20 november 2008 is de eerste Gelderse Energieprijs voor bedrijven uitgereikt. Bedrijven konden meedingen met een van de volgende thema s: Energiebesparing

Nadere informatie

7 STAPPEN VOOR ENERGIEBESPARING IN EEN TANGRAMHUIS:

7 STAPPEN VOOR ENERGIEBESPARING IN EEN TANGRAMHUIS: TANGRAMHUIS 7 STAPPEN VOOR ENERGIEBESPARING IN EEN TANGRAMHUIS: 1 - ZON - Maak gebruik van de zon, de enige kostenloze energieleverancier! Onze woningen worden naar de zon georiënteerd, dat wil zeggen

Nadere informatie

Duurzame energie. uitgestoten in vergelijking met een conventioneel verwarmingssysteem, bijvoorbeeld een CV ketel.

Duurzame energie. uitgestoten in vergelijking met een conventioneel verwarmingssysteem, bijvoorbeeld een CV ketel. Duurzame energie Er wordt tegenwoordig steeds meer gebruik gemaakt van duurzame energiesystemen in gebouwen. Hiermee wordt op een natuurlijke wijze duurzame energie gewonnen om de woningen te verwarmen

Nadere informatie

Duurzaam verwarmen en koelen met gas

Duurzaam verwarmen en koelen met gas Duurzame gaswarmtepompen voor o.a.: Kantoorgebouwen Frisse Scholen Verzorgingstehuizen (P4) (P6) (P7) www.gasengineering.nl Duurzaam verwarmen en koelen met gas De voordelen van verwarmen en koelen met

Nadere informatie

Beleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties

Beleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Beleid dat warmte uitstraalt Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Doelen rijksoverheid voor 2020 Tempo energiebesparing 2 % per jaar Aandeel duurzaam in totale

Nadere informatie

ons bin zinnig feb 2019 made in zeeland

ons bin zinnig feb 2019 made in zeeland ons bin zinnig feb 2019 aanleiding klankbordgroep - duurzaam project - concreet én meetbaar - binnen 5 jaar te realiseren. - energie-balans energie-efficiëntie (duurzame bronnen/besparen) energie-efficiëntie

Nadere informatie