ATLASVAARDIGHEDEN EN KAARTLEESVAARDIGHEDEN

Transcriptie

1 ATLASVAARDIGHEDEN EN KAARTLEESVAARDIGHEDEN ONTWERPRAPPORT Naam auteurs Dorinda Nieto Pazos Msc. drs. Paula van Wolfswinkel Vakgebied Aardrijkskunde Titel Atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden Onderwerp Gebrek bij leerlingen aan atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden Opleiding Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Doelgroep 4 havo Sleuteltermen Aardrijkskunde, atlasvaardigheden, kaartleesvaardigheden Bibliografische referentie Nieto Pazos, D. & P. van Wolfswinkel (2012), Atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden. Amsterdam: Instituut voor de Lerarenopleiding UvA. Studentnummer D. Nieto Pazos P. van Wolfswinkel Begeleider(s) Gotze Kalsbeek Beoordelaar(s) indien bekend Gotze Kalsbeek Carla van Boxtel Datum Juli 2012

2 ONTWERP PAPER 5 Samenvatting Paper 1 Het probleem dat centraal staat in dit ontwerponderzoek betreft de onvoldoende beheersing van atlasvaardigheden van leerlingen in 4 havo. Hierdoor dreigen ze slecht voorbereid het eindexamen in te gaan, waar tegenwoordig de atlas een prominente rol speelt. Ontwerphypothese De hypothese van ons ontwerp is dat een lessenreeks met bijbehorend lesmateriaal gericht op atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden de beheersing van de atlasvaardigheden van de 4 havo leerlingen structureel zal verbeteren. Het ontwerp zal de vorm krijgen van een activerende lessenserie die verspreid wordt over (delen van) vier lesuren. Lesmateriaal zal een instructiekaart met een stappenplan waarmee de leerlingen kunnen oefenen: een begeleidend hulpmiddel. Bij het aanleren van een vaardigheid is het, zoals eerder gezegd, van belang dat leerlingen eerst zien hoe ze iets moeten doen en bekend worden met het stappenplan (fase 1 van Marzano). Een instructiekaart met grafisch weergegeven stappenplan helpt hierbij. Na veelvuldig herhalen en uitproberen van het stappenplan moet de leerling de vaardigheid zich steeds meer eigen maken. In principe moet de leerling na de lessenreeks zelfstandig en dus zonder het stappenplan de atlas kunnen gebruiken. Echter, de instructiekaart met stappenplan zal aanwezig blijven in het aardrijkskundelokaal zodat het tijdens atlasopdrachten uit het werkboek altijd geraadpleegd kan worden in geval van nood. De verwachting is dat de lessenreeks en het lesmateriaal er toe bij zal dragen dat de leerlingen de atlas efficiënt leren gebruiken en er een significante verbetering zal plaatsvinden in de vakvaardigheden van kaartselectie en kaartlezen Ontwerpregels Aan de volgende parameters moet het ontwerp voldoen om het leergedrag en het gewenste leerresultaat te bewerkstelligen: 1. De lessenreeks wordt uitgevoerd in 4 havo, op het Spinoza Lyceum Amsterdam. 2. De lessenreeks vindt plaats gedurende 4 lesuren. Drie lessen van 60 minuten en 1 les van 30 minuten2. 3. De lessenreeks is gebaseerd op de Grote Bosatlas, 53e editie. 4. De lessenreeks en het lesmateriaal kan makkelijk geïmplementeerd worden in het curriculum. Er zit een toegankelijke en handige docentenhandleiding bij zodat docenten makkelijk en efficiënt de leerlingen kunnen trainen in atlasvaardigheden. 5. De lessenreeks en het lesmateriaal is aantrekkelijk voor 4 havo leerlingen door onder andere gebruik te maken van digitale toepassingen. 6. De lessenreeks en het lesmateriaal moet de leerlingen zelfvertrouwen geven bij het gebruik van de atlas. Hun concept on self-achievement wordt verbeterd en atlas-allergie wordt verminderd. 7. De lessenreeks en het lesmateriaal zal de vakvaardigheden van de leerlingen met betrekking tot atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden trainen. Evaluatieplan Het ontwerp wordt op twee aspecten geëvalueerd: enerzijds op verbetering van atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden en anderzijds op de houding ten opzichte van de atlas (atlas-allergie). De 0-meting vindt voor de uitvoeringsfase plaats via een toets en een enquête. De toets test de atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden, zoals bij de ontwerpregels omschreven, van de leerlingen. De enquête test de concept on self-achievement en de houding van de leerlingen ten opzichte van de atlas ( de Grote Bosatlasallergie ). Met concept on self-achievement wordt bedoeld in welke mate leerlingen er vertrouwen in hebben de atlas correct te kunnen gebruiken in de toekomst. De houding ten opzichte van de atlas betreft het leuk of niet leuk vinden om de atlas te gebruiken. Beide factoren zijn met elkaar verbonden. De 1-meting vindt na de uitvoeringsfase plaats via een vergelijkbare toets en enquête. De 0-meting en 1-meting worden vervolgens met elkaar vergeleken om het resultaat zichtbaar te maken.

3 Presentatie en analyse van de resultaten Het ontwerp wordt geëvalueerd op twee aspecten: enerzijds op verbetering van atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden en anderzijds op de houding ten opzichte van de atlas en hun concept on selfachievement. Hieronder worden de resultaten van beide aspecten besproken, geanalyseerd en geïnterpreteerd. Analyse resultaten toets atlas- en kaartleesvaardigheden Om een goed beeld te krijgen van de invloed van de lessenreeks hebben we de leerlingen twee vergelijkbare toetsen laten maken: de 0- en 1-meting. Beide toetsen bestaan uit tien vragen die de atlas- en kaartleesvaardigheden van de leerlingen test. Door de gemiddelde cijfers te vergelijken kunnen we een uitspraak doen over het nut van de lessenreeks. De 0-meting werd afgenomen in een les vóór de start van de lessenreeks. Het gemiddelde resultaat kwam hierbij uit op een 6,0. Van de 25 leerlingen hadden er 9 een onvoldoende. In de laatste les van de lessenreeks is de 1-meting afgenomen. Het gemiddelde resultaat van deze meting kwam uit op een 7,8. Deze keer had slechts 1 leerling van de 25 een onvoldoende. De gemiddelde score is dus toegenomen met 1,8 punt, wat een toename van 29% betekent. Hoewel dit niet de veronderstelde significante verbetering van 2,0 punt is, zoals staat beschreven in paper 3, kunnen we echter wel concluderen dat er een aanzienlijke stap gemaakt is in de richting van het beoogde doel. In figuur 1 worden de bovenstaande resultaten getoond. Figuur 1 Resultaten toets (0-meting en 1-meting) Bron: Eigen onderzoek Analyse resultaten enquête Na beide toetsen hebben de leerlingen de gelegenheid gekregen om een enquête in te vullen, waarin hen werd gevraagd naar hun houding ten opzichte van de atlas en hun concept on self-achievement ten opzichte van hun atlas- en kaartleesvaardigheden. Dit werd onderzocht door de leerlingen een aantal stellingen voor te leggen waarbij ze konden aangeven in welke mate ze de stellingen positief of negatief waarderen. De stellingen hebben betrekking op zowel het gebruik van de atlas als het lezen van kaarten. De antwoorden worden weergegeven in de vorm van een Likert-schaal, waarbij 1=helemaal oneens, 2=oneens, 3=neutraal, 4=eens en 5=helemaal eens. In figuur 2 worden zowel de resultaten van de enquête vóór als enquête ná de lessenreeks weergegeven. Ook hiervoor geldt dat op deze manier er uitspraken gedaan kunnen worden over het nut van de lessenreeks.

4 Figuur 2 Resultaten enquête concept on self-achievement en houding (0-meting en 1-meting) Bron: Eigen onderzoek Allereerst valt op dat de meeste stellingen van neutraal tot positief worden gewaardeerd. De kaartleesvaardigheden (lezen, lokaliseren en karakteriseren) scoren bij zowel de 0- als 1-meting tussen de 3 en 4. Met betrekking tot de atlasvaardigheden scoort de omgang met de atlas is goed ook redelijk positief (gemiddelde waardering tussen de 3 en 4). Daarbij is opvallend is dat de stelling de atlas is een handig hulpmiddel bij beide enquêtes als meest positief wordt gewaardeerd. Alleen de stelling het gebruik van de atlas is leuk krijgt in eerste instantie (in de 0-meting) een negatieve waardering, aangezien de gemiddelde waardering lager dan 3 scoort. Ook in de 1-meting blijft deze stelling laag scoren. Dit betekent dat de leerlingen de atlas wel als nuttig ervaren en er goed mee om kunnen gaan, echter het gebruik ervan wordt niet als uitgesproken leuk of niet leuk ervaren, maar blijft vrij neutraal. Deze uitkomst is niet verrassend, want het blijft immers een schoolse activiteit Wanneer we de scores van de 0- en 1-meting met elkaar vergelijken valt direct op dat de scores bij alle stellingen positiever uitvallen. Er heeft na de lessenreeks een verandering plaatsgevonden in zowel de houding ten opzichte van de atlas ( Ik vind het leuk om de atlas te gebruiken en Ik vind de atlas een handig hulpmiddel ) als in hun concept on self-achievement ( Ik kan goed met de atlas omgaan, Ik vind het lezen van kaarten makkelijk, Ik vind het lokaliseren van kaarten makkelijk en Ik vind het karakteriseren van kaarten makkelijk ). Op alle aspecten heeft er een stijging plaatsgevonden. Gemiddeld was de toename 0,35 punt. De minst grote verbetering vond plaats bij het karakteriseren van kaarten is makkelijk. Met name gezien de korte duur van de lessenreeks, beschouwen wij deze gemiddelde stijging van 0,35 als aanzienlijk. Houding en concept on self-achievement is immers niet makkelijk te veranderen in zo n korte periode. Het feit dat de houding van de leerlingen na deze korte lessenreeks al gestegen is, is positief. Interessant is verder dat leerlingen al bij de 0-meting aangaven het eens te zijn met het feit dat de atlas een handig hulpmiddel is (3.8). Na de lessenreeks steeg dit cijfer naar 4.2 In de enquête die de leerlingen is voorgelegd na de lessenreeks zijn drie extra stellingen opgenomen die betrekking hebben op de lessenreeks zelf. Door middel van deze stellingen onderzoeken we hoe de leerlingen de lessenreeks hebben ervaren en wat ze van de instructiekaart vinden als hulpmiddel. De uitkomsten hiervan worden weergegeven in figuur 3. De drie stellingen de instructiekaart is een handig hulpmiddel, de lessenreeks was nuttig en de lessenreeks was leuk hebben allen een score van rond de 4 en worden daarmee als positief bestempeld. De gemiddelde score op de stelling dat de lessenreeks nuttig is, is een 4,5 en scoort hiermee het allerhoogst. Hieruit blijkt dat de leerlingen zelf in ieder geval van mening zijn dat de lessenreeks een toegevoegde waarde voor hen heeft. Ook de stelling dat de instructiekaart handig is scoort hoger dan een 4, namelijk 4,1. Het feit dat deze stelling zo positief scoort geeft aan dat ook de instructiekaart van toegevoegde waarde is. Als laagst, maar nog steeds positief, wordt de stelling dat de lessenreeks leuk was gewaardeerd met een score van 3,8. Ook dit cijfer

5 ervaren we als een goed resultaat. Er is getracht om van de lessenreeks van atlas- en kaartleesvaardigheden een aantrekkelijke cursus te maken, maar het blijft altijd lastig om 4 havo-leerlingen zodanig te motiveren dat ze lessen met de atlas, die in eerste instantie als zeer saai worden beschouwd, toch leuk gaan vinden. Door het feit dat de stelling een score van 3,8 meekrijgt en daarmee meer aan de positieve kant zit dan de neutrale kant, zien wij dit als een winst. Figuur 3 Resultaten enquête (0-meting en 1-meting) Bron: Eigen onderzoek Al met al lijkt de lessenreeks op alle punten een aanzienlijke verbetering te hebben bewerkstelligd. In eerste instantie wordt de verbetering van de vaardigheden zichtbaar gemaakt middels de toetsresultaten, waarbij er sprake is van een toename van 1,8 punt op het gemiddelde cijfer. Daarnaast is er ook een verbetering zichtbaar in de houding van de leerlingen ten opzichte van (het gebruik van) de atlas. Het vertrouwen in het kunnen omgaan met de atlas en het kunnen lezen van kaarten is toegenomen. Daarnaast blijkt de lessenreeks én de instructiekaart van toegevoegde waarde te zijn geweest voor de leerlingen. Conclusie en discussie Het doel van het ontwerpen van deze lessenreeks was om de atlas- en kaartleesvaardigheden van leerlingen te verbeteren. De hypothese van het onderzoek is als volgt omschreven: Een lessenreeks met bijbehorend lesmateriaal gericht op atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden zal de beheersing van de atlasvaardigheden van de 4 havo leerlingen structureel zal verbeteren. Om de hypothese meer vorm te geven zijn er een aantal ontwerpregels opgesteld (zie samenvatting paper 1), waaraan de lessenreeks moet voldoen. Zoals beschreven in de ontwerpregels is doelgroep van dit onderzoek een 4 havo-klas. Het was voor ons mogelijk om de lessenreeks ook daadwerkelijk aan te bieden aan een 4 havo-klas, op het Spinoza Lyceum Amsterdam. Er zijn 4 lessen gegeven, waarvan er voor drie lessen 60 minuten ingepland stond en 1 les van 30 minuten. Na het geven van de lessen is gebleken dat er zeker nog wat geschoven kan worden in de lesplannen, aangezien enkele activiteiten iets minder tijd in beslag nemen dan vooraf gedacht. Daarnaast is de lessenreeks gebaseerd op de Grote Bosatlas, 53 e editie. Dit is een veelgebruikte atlas op scholen, waaronder ook het Spinoza Lyceum Amsterdam. Het knelpunt is echter dat wil de lessenreeks écht overdraagbaar zijn, dat hiermee rekening gehouden moet worden. Op scholen waarbij er gebruik gemaakt

6 wordt van een andere atlas of editie zal de lessenreeks aangepast moeten worden. Daarnaast is het van belang te weten dat er recentelijk een nieuwe editie van de Grote Bosatlas is uitgegeven, namelijk de 54 e editie. Hoewel het waarschijnlijk een lange tijd nodig heeft voordat deze editie is geïntegreerd in veel scholen, zal dit in de toekomst in ieder geval leiden tot een aanpassing van de lessenreeks. Dit feit is ook gerelateerd aan de vierde ontwerpregel dat ingaat op de integratie in het curriculum. Op scholen waar er gebruik wordt gemaakt van de 53 e editie kan de lessenreeks en het lesmateriaal zeer gemakkelijk geïmplementeerd worden in het curriculum. Doordat er een kant en klaar pakket is gecreëerd, inclusief instructiekaart, powerpointpresentaties, opdrachtenbladen en docentenhandleiding met duidelijke lesplannen, is het materiaal tevens goed overdraagbaar. De ontwerpregels 5 t/m 7 gaan in op de aantrekkelijkheid van de lessenreeks, het zelfvertrouwen van leerlingen bij het gebruik van de atlas en het trainen van de atlas- en kaartleesvaardigheden door middel van de lessenreeks. Om hier een uitspraak over te kunnen doen hebben we de leerlingen getoetst en hen een enquête laten invullen. De 0-meting en 1-meting hebben uitgewezen dat de lessenreeks een verbetering in het toetscijfer van gemiddeld 1,8 punt heeft opgeleverd. Dit resultaat behaalden de leerlingen door het expliciet onderwijzen van het stappenplan bij atlasvaardigheden en kaartleesvaardigheden en door vervolgens veelvoudig te oefenen met het stappenplan. In de ontworpen lessenreeks is het driefasenmodel van Marzano (2005) dat nodig is om een vaardigheid aan te leren toegepast: Fase 1: Aanpakken voor een stappenplan achterhalen: de leerling kreeg een idee van het stappenplan dat bij een vaardigheid hoort door de expliciete instructie. Fase 2: Uitproberen en vormgeven van de vaardigheid: de leerling heeft het stappenplan meerdere malen uitgeprobeerd en herhaald. Het stappenplan is bovendien bij de nabesprekingen nogmaals klassikaal besproken. Fase 3: Aanpakken voor automatiseren. Dit is de belangrijkste fase: de vaardigheid wordt ingeslepen door veelvuldige herhaling. Hier zijn tijdens de les door de leerlingen grote stappen in gezet. De leerlingen hebben fase 1 tot en met fase 3 doorlopen, waardoor er een verbetering in hun vaardigheden heeft plaatsgevonden. Dit is duidelijk te zien aan de toetsresultaten (1-meting). Verder heeft de lessenreeks de leerlingen meer zelfvertrouwen gegeven bij het gebruik van de atlas. Dit blijkt uit de enquête. Op alle aspecten heeft er een stijging plaatsgevonden. Gemiddeld was de toename 0,35 punt. De kleinste verbetering vond plaats bij het karakteriseren van kaarten is makkelijk. Met name gezien de korte duur van de lessenreeks, beschouwen wij deze gemiddelde stijging van 0,35 punt als aanzienlijk. Kortom, er heeft zich een verbetering voorgedaan in de atlas- en kaartleesvaardigheden én de houding en vertrouwen ten opzichte van (het gebruik van) de atlas. Daarnaast blijkt de lessenreeks én de instructiekaart van toegevoegde waarde te zijn geweest voor de leerlingen. Er is hiermee voldaan aan de ontwerpregels 5 t/m 7. Op basis van bovenstaande constateringen kan er geconcludeerd worden dat de lessenreeks succesvol is geweest en aan de vooraf opgestelde hypothese heeft voldaan. Hoewel er binnen een korte periode van 4 lessen geen wonderen verricht kunnen worden, heeft er zich een duidelijke verbetering voorgedaan. Om deze verbetering vast te houden en te vergroten is het noodzakelijk om de vaardigheden te blijven herhalen en te blijven oefenen. Belangrijk is dat de leerlingen de stappen ook in de toekomst (leerjaar 5) blijven herhalen en tot hun eindexamen af en toe worden herinnerd aan het stappenplan, zodat de vaardigheid werkelijk wordt ingeslepen en het een automatisme wordt. De instructiekaart blijft hierbij een handig hulpmiddel. Discussie De instructiekaart als hulpmiddel blijft echter wel een punt van discussie. Zoals dit onderzoek heeft uitgewezen is het een nuttige toevoeging geweest en kan het ook in de opvolgende jaren gebruikt worden. Het helpt de leerlingen de vaardigheid zich eigen te maken, doordat het op de kaart duidelijk wordt gedemonstreerd via een stappenplan. De vraag is of de leerlingen niet té afhankelijk worden van de instructiekaart bij het gebruik van de atlas. De bedoeling is dat de leerlingen op den duur zelf de vaardigheid onder de knie hebben; op het eindexamen kan de instructiekaart immers niet gebruikt worden. Dit vraagt om extra oplettendheid van de docent, zodat de instructiekaart slechts een hulpmiddel blijft en niet meer gebruikt hoeft te worden als de leerling zich de vaardigheid eigen heeft gemaakt. Hiervan uitgaande heeft ons doen beslissen de leerlingen geen gebruik te laten maken van de instructiekaart bij de 1-meting in les 4, waardoor er tevens een goede vergelijking gemaakt kan worden met de 0-meting. De

7 vraag is of de leerlingen voldoende hebben kunnen oefenen met de atlas en de instructiekaart, aangezien het oefenen alleen plaats vindt in les 1 en 2. Wellicht dat een toets in les 4 te snel is om al echt resultaat te kunnen zien. Idealiter wordt er over langere periode in enkele lessen aandacht besteed aan atlas- en kaartleesvaardigheden. Dit hoeft geen hele les te duren; minuten zal ook voldoende zijn. Zo krijgen de leerlingen beter de kans om te werken met de instructiekaart en te oefenen met de vaardigheid. Om dit te bereiken zal meer materiaal ontwikkeld moeten worden. Tot slot vergt de opzet van de 0- en 1-meting nog enige aandacht. De 0- en 1-meting zijn nu qua opzet hetzelfde inclusief de moeilijkheidsgraad. Het voordeel van een gelijkwaardige 0- en 1-meting is dat de uitkomsten van de metingen goed met elkaar vergeleken kunnen worden. Een groot nadeel is dat de leerlingen door de 0-meting al een soort handigheid creëren in het maken van de opgaven en hier hun voordeel mee doen in de 1-meting. Of het positieve resultaat van de 1-meting volledig te danken is aan de lessenreeks is hierdoor iets moeilijker te concluderen. We kunnen de 0-meting echter ook als een soort introductie-oefening van de lessenreeks zien dat daardoor bijdraagt aan de vaardigheden van de leerling. Hier komt bij dat aan de 0- meting geen cijfer werd gekoppeld, waardoor sommige leerlingen mogelijk niet heel gemotiveerd waren om hun best te doen. Dit in tegenstelling tot de toets tijdens de 1-meting dat meetelde als een S.O.-cijfer. Mogelijk dat deze factor de uitslag enigszins beïnvloed heeft. Suggesties voor herontwerp Zoals aangegeven in de conclusie en discussie zijn er een aantal punten waarop de lessenreeks verbeterd/veranderd kan worden: De lessenreeks kan zodanig ontworpen worden dat er meerdere lessen (stuk of 6 in totaal van ca minuten) ontstaan die over een langere periode gegeven kunnen worden. In een periode van bijvoorbeeld een half jaar kan er in verschillende lessen kort aandacht besteed worden aan atlas- en kaartleesvaardigheden, waarbij de nadruk ligt op herhalen en oefenen. De docent kan ook gedurende een periode één keer per week de les eindigen met een lastige atlasvraag. De leerlingen krijgen op deze manier meer tijd om de vaardigheden zich eigen te maken. Het is in dat geval ook aan te raden om de leerlingen te onderwijzen in kaartinterpretatie en -analyse. Dit is tevens een vaardigheid die zij moeten beheersen op het eindexamen en het is van belang dat hier, nadat de basisvaardigheden van atlasgebruik en kaartlezen bekend zijn, mee geoefend wordt. De instructiekaart moet alleen als hulpmiddel gebruikt worden in de periode waarbij de leerling zich het stappenplan eigen maakt. Wanneer de vaardigheid onder de knie is kan de instructiekaart achterwege gelaten worden. Van belang is dat hierop nog een aantal lessen volgen waarbij er geoefend wordt met het gebruik van de atlas en het lezen van kaarten, zodat de leerling ook merkt dat hij/zij het zonder hulp van de instructiekaart kan. Dit geeft vertrouwen in het eindexamen. Met betrekking tot de inhoud van de lessenreeks moet rekening gehouden worden met de editie van de atlas. De lessenreeks is nu overdraagbaar aan docenten die gebruik maken van de 53 e editie, maar zodra er een andere editie op school gebruikt wordt, is de lessenreeks voor een groot deel onbruikbaar. Met het oog op de komst van de 54 e editie van de Grote Bosatlas zal de lessenreeks aangepast moeten worden. De 0- en 1-meting zijn qua opzet en moeilijkheidsgraad in deze lessenreeks gelijkwaardig. Wanneer de lessenreeks in de huidige vorm behouden wordt, kan er over nagedacht worden deze toetsen toch enigszins aan te passen, zodat de kans op het creëren van een handigheid in het maken van soortgelijke opdrachten wordt geminimaliseerd. Wanneer de lessenreeks echter wordt uitgebreid en gerekt over een langere periode (zoals een half jaar) zien wij geen bezwaar in een vergelijkbare toets. Er kan dan vanuit gegaan worden dat de leerlingen de vragen van de toets voor het grootste gedeelte al zijn vergeten. Terugblik Het proces van ontwerpen hebben wij ervaren als zeer leerzaam. Met name omdat de lessenreeks er in korte tijd voor heeft gezorgd dat de atlas- en kaartleesvaardigheden van de leerlingen beduidend is verbeterd mede als hun houding ten opzichte van de atlas. Het is mooi om te zien dat het toepassen van vakdidactische kennis in de praktijk een dergelijk resultaat heeft. Met name de kennis van Marzano (2005) over het 3-fasenmodel van vaardigheden is van invloed geweest op het succes van deze lessenreeks. De vakvaardigheden van deze leerlingen waren nog niet goed ontwikkeld.

8 Door tijdens de lessenreeks/workshop de leerlingen stapsgewijs kennis te laten maken met de atlasstrategieën en kaartleesvaardigheden, zijn deze vaardigheden ontwikkeld met bijbehorend succes. Het expliciet onderwijzen, gevolgd door het leerlingen laten oefenen met opdrachten en hen bij de nabespreking hardop het stappenplan wat zij hebben gebruikt, op te laten noemen, zorgt ervoor dat de leerlingen de vaardigheid onder de knie krijgen en de vaardigheid langzaam inslijpt. Ook het Handboek Vakdidactiek Aardrijkskunde (2009) gaf het belang aan van het goed trainen van leerlingen om de atlas zelfstandig en efficiënt te gebruiken, aangezien dat ook op het examen wordt verwacht. Dit oefenen heeft geholpen, zo blijkt uit de resultaten van de 1- meting. Naarmate er meer geoefend wordt, zullen de resultaten zeker nog hoger liggen. Ook gaf Marzano (2005) het belang aan van een positieve houding ten opzichte van leertaken. Leerlingen die schoolse taken waardevol en relevant vinden zijn meestal succesvolle leerlingen. Van belang is dat de leerlingen de atlas als een waardevolle en nuttige bron van informatie beschouwen; dus een hulpmiddel in plaats van een belemmering. Opvallend was dat de eerste enquête aantoonde dat de meeste leerlingen de atlas al als een nuttig hulpmiddel zagen. Dat is positief. Echter, na de lessenreeks (die overigens ook als nuttig werd bestempeld door de leerlingen), steeg deze waardering nog meer. Ook de concept on self-achievement van de leerlingen steeg na onze lessenreeks. Naast de goede resultaten van de 1-meting is het mooiste bewijs dat de leerlingen een verminderde atlas-allergie hebben is dat tijdens de laatste aardrijkskunde toets op het Spinoza Lyceum geen enkele leerling zuchtte toen ze het lokaal binnenkwamen en de atlas zagen liggen (iets wat voorheen veel gebeurde). Ook gingen ze er vervolgens op gestructureerde wijze mee aan de slag. Uit de toetsresultaten blijkt tevens dat leerlingen veel beter met de atlas om kunnen gaan. Het succes van de lessenreeks kon zichtbaar worden gemaakt door het evaluatie-instrument. Zoals Hoobrouckx en Haak (2001) stellen in Onderwijskundig ontwerpen zijn wij het ermee eens dat een dergelijke evaluatie onder andere van belang is voor: Je eigen ontwikkeling: door de analyse kun je leren van je fouten; Voor de functie van ontwerper: om aan te tonen dat ontwerpen op deze manier een meerwaarde heeft; Voor overige docenten: om verbeterpunten aan te kunnen geven; Voor het leermiddel dat je hebt ontworpen: zodat je weet wat je nog kan veranderen; Voor de leerlingen: om aan te tonen dat er werkelijk een leeropbrengst is geweest. Voor ex-onderzoekers zoals wij was het interessant om deze wetenschappelijke manier van werken toe te passen in het onderwijs en resultaten te signaleren. Als vakdocent heeft het ons opnieuw bewezen dat de vakdidactische theorieën een zeer goede basis vormen voor de lespraktijk. Van aandachtsrichter (de leerlingen waren direct geboeid) en het belang van afwisselende werkvormen, tot het doorlopen van het driefasenmodel. Het was zeer interessant om aan de hand van onderwijskundige theorieën een lessenserie te ontwerpen en zo ook werkelijk een praktijkprobleem op te lossen.

9 Literatuur Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2005). Effectief leren. Basisboek. Groningen: Wolters-Noordhoff. Hoobrouckx, F. & Haak, E. (2001) Onderwijskundig ontwerpen. Houten: Bohn, Stafleu, Van Loghum. Marzano, R. & W. Miedema (2005). Leren in 5 dimensies. Assen: Van Gorcum. Onderbouw-VO (2006), Karakteristieken en kerndoelen voor de onderbouw. Van den Berg, et al (2009). Handboek vakdidactiek aardrijkskunde. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Bijlagen 0-meting Antwoorden 0-meting 1-meting Antwoorden 1-meting Resultaten 0- en 1-meting Resultaten enquêtes

10 0-meting Hieronder volgt een toets met betrekking tot atlas- en kaartgebruik. Vermeld naast je antwoord ook het kaartnummer waarop je je antwoord hebt gebaseerd. 1. Hoeveel neerslag valt er gemiddeld per jaar in Casablanca (Marokko)? 2. Welke provincies in België behoren tot het Nederlands taalgebied? 3. Welke grondsoort vinden we in de provincie Flevoland? 4. Hoe lang is het Kanaal door Zuid-Beveland? 5. Wat is de lengte van de grootste skilift in Ischgl? 6. Wat is de bevolkingsdichtheid in de provincie Stuttgard (Duitsland)?

11 7. Tot welk volk behoren de Mingreliërs? 8. Geef voor de volgende kaarten aan wat voor kaarttype het is. GB 216D: GB 82A: GB 203B: GB 105C: GB 79C (2 typen): 9. Hoe wordt in de atlas onderscheid gemaakt tussen een plaats met 1 tot 5 mln. inwoners en een plaats met 5 mln. inwoners of meer? 10. Welke eenheid gebruikt de atlas om het rolpatroon van vrouwen in Europa uit te drukken?

12 Antwoorden 0-meting 1. Hoeveel neerslag valt er gemiddeld per jaar in Casablanca (Marokko)? mm. 168A 2. Welke provincies in België behoren tot het Nederlands taalgebied? West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Antwerpen, Vlaams-Brabant, Limburg. 97F 3. Welke grondsoort vinden we in de provincie Flevoland? Jonge Zeeklei Hoe lang is het Kanaal door Zuid-Beveland? 2 cm = 9,2 km Wat is de lengte van de grootste skilift in Ischgl? meer dan meter 115F 6. Wat is de bevolkingsdichtheid in de provincie Stuttgard (Duitsland)? inwoners per km2 104B 7. Tot welk volk behoren de Mingreliërs? Zuid-Kaukasische volken 141B 8. Geef voor de volgende kaarten aan wat voor kaarttype het is. GB 216D: Anamorfosekaart GB 82A: Chorochromatische kaart GB 203B: Choropleet GB 105C: Isolijnenkaart GB 79C (2 typen): Stippenkaart en choropleet 9. Hoe wordt in de atlas onderscheid gemaakt tussen een plaats met 1 tot 5 mln. inwoners en een plaats met 5 mln. inwoners of meer? Plaatsen met 5 mln. inwoners of meer hebben een zwart blokje in het midden. zie algemene legenda 10. Welke eenheid gebruikt de atlas om het rolpatroon van vrouwen in Europa uit te drukken? percentage van de bevolking dat het eens is met de stelling zowel man als vrouw moeten bijdragen aan het gezinsinkomen. 84D

13 1-meting Hieronder volgt een toets met betrekking tot atlas- en kaartgebruik. Vermeld naast je antwoord ook het kaartnummer waarop je je antwoord hebt gebaseerd. 11. Hoeveel neerslag valt er gemiddeld per jaar in Brussel? 12. Welke dialecten worden gesproken in Spanje? 13. Welke grondsoort is te vinden in Brussel en omgeving? 14. Hoe lang is de afsluitdijk? 15. Wanneer werd Zambia onafhankelijk? 16. Wat is de bevolkingsdichtheid in Istanbul?

14 17. Wat voor soort vee houden de Galla? 18. Geef voor de volgende kaarten aan wat voor kaarttype het is. GB 216A: GB 75B: GB 115A: GB 195A: GB 214C: 19. Hoe wordt op kaarten onderscheid gemaakt tussen een luchthaven en een vliegveld? 20. Welke eenheid gebruikt de atlas om stedelijkheid uit te drukken?

15 Antwoorden 1-meting 1. Hoeveel neerslag valt er gemiddeld per jaar in Brussel? minder dan 800 mm. 97A 2. Welke dialecten worden gesproken in Spanje? Galicisch, Baskisch, Catalaans, Spaans 83E 3. Welke grondsoort is te vinden in Brussel en omgeving? Löss- en leemgronden 97B 4. Hoe lang is de afsluitdijk? 30 km Wanneer werd Zambia onafhankelijk? Wat is de bevolkingsdichtheid in Istanbul? 200 of meer inwoners per km2 123D 7. Wat voor soort vee houden de Galla? Runderen, schapen en geiten 166C 8. Geef voor de volgende kaarten aan wat voor kaarttype het is. GB 216A: Anamorfosekaart GB 75B: Chorochromatische kaart GB 115A: Choropleet GB 195A: Isolijnenkaart GB 214C: Stippenkaart 9. Hoe wordt op kaarten onderscheid gemaakt tussen een luchthaven en een vliegveld? luchthaven heeft een rondje om het vliegtuig-icoontje. zie algemene legenda 10. Welke eenheid gebruikt de atlas om stedelijkheid uit te drukken? gemiddeld aantal adressen in de omgeving van ieder adres per gemeente 64

16 Resultaten 0- en 1-meting

17 Resultaten enquêtes