Leven op de rand Flora en fauna in akkerranden op de Brabantse zeeklei Samenvatting evaluatierapport 2009

Transcriptie

1 Leven op de rand Flora en fauna in akkerranden op de Brabantse zeeklei Samenvatting evaluatierapport 29 Antonie van Diemenstraat CW Tilburg Eac@home.nl

2 Pagina 1 Inleiding De hoofddoelstelling van het project SOLABIO (Soorten en Landschappen als dragers voor Biodiversiteit) is de toename van de biodiversiteit en het herstel van waardevolle landschappen in de grensregio Vlaanderen-Nederland te stimuleren. Binnen SOLABIO wordt onder andere de pilot Stimulering akkervogels op bouwland uitgevoerd. Een van de onderdelen van deze pilot is de monitoring van de effecten op de akkervogels en andere natuurwaarden. In maart 29 is aan het Ecologisch Adviesbureau Cools de opdracht verleend om deze monitoring uit te voeren gedurende drie jaar in 18 gebieden gelegen tussen Aalburg en Steenbergen. Het project wordt begeleidt door een team bestaande uit vertegenwoordigers van de Provincie Noord- Brabant, Brabants Landschap en ZLTO. Ligging van het onderzoeksgebied Overzicht van de ligging van de onderzochte gebieden. De keuze van de ligging van de onderzochte gebieden is gemaakt op basis van zoekgebieden binnen de pilot voor het Brabantse zeekleigebied van het Leefgebiedsplan agrarisch landschap. De 18 gebieden van de 18 deelnemende agrariërs zijn gelegen binnen 3 regio s, respectievelijk Altena Biesbosch (gebied 1 t/m 9), Drimmelen (gebied 1 t/m 14) en Steenbergen (gebied 15 t/m 18). De 18 gebieden zijn weer onderverdeeld in totaal 72 deelgebieden.

3 Pagina 2 Randtypen en zaadmengsels De 72 deelgebieden bestaan uit 5 randtypen. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van het aantal deelgebieden met deze randtypen en de oppervlakte. Code Naam randenpakket en -type Aantal Hectare R5 Vierseizoensrand 5 8 R6 Vierseizoensrand met braak R7 akker Opgedeelde graan- en duorand (graan-kruidenmengsel) 9 6 R7 grasland Opgedeelde graan- en duorand (gras-kruidenmengsel) 1 5 Geen beheer Akkerrand met geen (natuur)beheer Voor alle randtypen geldt dat het graan-kruidenmengsel jaarlijks wordt ingezaaid. Het graskruidenmengsel wordt alleen het eerste jaar (= april 29) ingezaaid. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de plantensoorten en percentages zaadmateriaal per zaadmengsel. Gras-kruidenmengsel (graslandbeheer) Graan-kruidenmengsel (akkerbeheer) Margriet 15% Vlas 2% Gewoon knoopkruid 15% Triticale 2% Gewone rolklaver 1% Zomergerst 15% Kropaar 1% Zomertarwe 15% Kamgras 1% Gele mosterd 1% Veldbeemdgras 1% Boekweit 5% Rood zwenkgras 1% Korenbloem 5% Wilde peen 7% Grote klaproos 5% Witte klaver 5% Bladrammanas 3% Luzerne 4% Blauw maanzaad 2% Gewoon duizendblad 4% Boekweit Korenbloem Luzerne Margriet

4 Pagina 3 Veldonderzoek Vogels In de periode begin mei tot en met half juli 29 zijn alle 72 deelgebieden driemaal onderzocht op de aanwezigheid van broedterritoria van met name akkervogels, zoals de patrijs, gele kwikstaart, graspieper, veldleeuwerik, scholekster en kievit. Daarnaast zijn ook broedterritoria vastgelegd van alle andere aanwezige vogels en van foeragerende vogels binnen de deelgebieden en van territoria in de aangrenzende landbouwpercelen. In oktober-december 29 zijn 46 deelgebieden tweemaal onderzocht op de aanwezigheid van vogelsoorten die foerageren binnen de deelgebieden. Bodemdieren, insecten en andere diersoorten In augustus 29 is binnen 18 opnamevlakken met behulp van vangbekers onderzoek verricht naar bodemdieren (met name loopkevers). Binnen deze opnamevlakken is tevens onderzoek uitgevoerd naar insecten en andere diersoorten, zoals zoogdieren en amfibieën. Vegetatie In augustus en november 29 is in dezelfde opnamevlakken waar ook onderzoek is verricht naar bodemdieren en insecten, de bedekking van de vegetatie bepaald. Per plantensoort is de bedekkingswaarde geschat en bepaald welk percentage van de soort bloeiend/in knop, vegetatief en/of zaaddragend voorkwam. Onderzoeksresultaten Broedvogels 43 deelgebieden bevonden zich in broedterritoria van de gele kwikstaart, fazant, veldleeuwerik, graspieper, patrijs en/of kwartel. De meest voorkomende broedvogelsoort was de gele kwikstaart met 65 territoria binnen 38 deelgebieden, gevolgd door de veldleeuwerik met 23 territoria binnen 12 deelgebieden. Gemiddeld aantal territoria per hectare 1,7 1,6 1,5 1,4 1,3 1,2 1,1 1,9,8,7,6,5,4,3,2,1 R5 R6 R7 akker R7 grasland geen beheer Gele kwikstaart Fazant Veldleeuwerik Graspieper Patrijs Kwartel Gemiddeld aantal broedterritoria van vogelsoorten per hectare en randtype. Het randtype R7 akker scoort het hoogst voor wat betreft de territoria van de gele kwikstaart, graspieper en patrijs. Samen met het randtype R6 heeft het randtype R7 akker ook de hoogste dichtheid aan territoria van de veldleeuwerik. Ook het aantal soorten met broedterritoria is samen met het randtype R6 hoger dan de andere randtypen. Opvallend is het relatief hoog aantal territoria van de gele kwikstaart in het randtype geen beheer, die (ongeveer) gelijk is aan de territoria in/nabij de randtypen R5 en R6. Daarnaast lijken de randtypen R6 en R7 grasland ten opzichte van het randtype geen beheer geen meerwaarde te hebben voor territoria van de fazant en/of veldleeuwerik.

5 Pagina 4 Foeragerende vogels In 71 gebiedsdelen zijn in de periode mei-juli in totaal 45 vogelsoorten waargenomen. De meeste ( = 2) soorten zijn aangetroffen binnen het deelgebied 2a (R6/Babyloniënbroek). De boerenzwaluw is in de meeste deelgebieden waargenomen, namelijk 42, gevolgd door de gele kwikstaart in 39 deelgebieden. De houtduif is de vogelsoort waarvan in totaal de meeste (= 271) exemplaren zijn geteld, gevolgd door de gierzwaluw met 259 exemplaren. In 41 gebiedsdelen zijn in de periode oktoberdecember in totaal 36 vogelsoorten waargenomen. Het aantal soorten varieerde per deelgebied nogal sterk. Zo kwamen er in deelgebied 6h (R6/Hank) 17 soorten voor en in 3 deelgebieden geen enkele vogelsoort. De meest frequent voorkomende soorten waren de groenling en graspieper, beide soorten werden in 2 deelgebieden aangetroffen. Het aantal exemplaren van de vogelsoorten varieerde zeer sterk. Koploper was de groenling met in totaal 593 exemplaren, gevolgd door de spreeuw met 39 exemplaren. Bijzondere en/of zeldzamere soorten waren: - roofvogels: bruine en blauwe kiekendief, havik, boomvalk, smelleken, sperwer, buizerd, torenvalk - soorten van akkers, graslanden en ruigten: naast de gele kwikstaart, graspieper, veldleeuwerik, patrijs en kwartel: putter, kneu, roodborsttapuit, tapuit, barmsijs, geelgors en paapje - soorten van natte biotopen: kleine karekiet, watersnip, waterpieper, rietgors, grote zilverreiger. Gemiddeld aantal soorten per hectare R5 R6 R7 akker R7 grasland geen beheer mei-juli oktober-december Gemiddeld aantal foeragerende vogelsoorten per hectare, randtype en periode. Zowel in de periode mei-juli als in oktober-december scoorde het randtype R7 akker het hoogst met gemiddeld 14 en 12 vogelsoorten per hectare. Het randtype wordt gevolgd door de randtypen R7 grasland en R6 die bijna gelijk scoren met in oktober-december gemiddeld 1 soorten, alleen het gemiddeld aantal soorten in mei-juli was in het randtype R7 grasland één soort hoger dan in het randtype R6. Met betrekking tot het gemiddeld aantal foeragerende exemplaren van vogelsoorten van akkers, graslanden en ruigten scoorde in de periode mei-juli het randtype R7 akker het hoogst met in totaal gemiddeld 1 exemplaren per hectare. In de periode oktober-december scoort het randtype R6 het hoogst met in totaal gemiddeld 24 exemplaren. Opvallend was hierbij het hoge aantal (= 12) putters, een soort die in de periode mei-juli nauwelijks voorkwam in het randtype R6 maar meer in het randtype R7 grasland. Een ander opvallend gegeven is het hoge aantal (= 1) veldleeuweriken in het randtype R5, terwijl de meeste (= 9) graspiepers zich ophielden in het randtype R7 grasland. Bodemdieren In de 18 vangbekers die in 29 zijn geplaatst voor het vangen van bodemdieren zijn in totaal 4565 loopkevers aangetroffen. Het aantal loopkevers per opname varieerde nogal sterk. Zo werden slechts 1 loopkevers genoteerd in de opname in deelgebied 14c (R7 grasland/zevenbergschen Hoek) en maar liefst 121 loopkevers in de opname in deelgebied 18d (R5/Steenbergen). Zowel

6 Pagina 5 deze zeer lage score als de zeer hoge score is in vergelijking met de andere opnamen een grote uitzondering. Meestal bevond het aantal loopkevers zich tussen de 2 en 35 exemplaren. Gemiddeld is per 1 vangbekers het hoogst aantal exemplaren van loopkevers aangetroffen in het randtype R5. Het aantal exemplaren in de andere randtypen is beduidend lager dan in R5. Als men het gemiddeld aantal exemplaren van de loopkevers rangschikt naar beheertype dan zijn in de deelgebieden met akkerbeheer meer exemplaren waargenomen dan in de deelgebieden met graslandbeheer. Van de overige keversoorten werden in totaal 88 exemplaren van de gewone doodgraver aangetroffen met bijna altijd een dode muis of amfibie in de beker. Naast deze insecten en spinachtigen zijn de bekers ook nog diverse tot enkele exemplaren gevangen van regenwormen, pissebedden, slakken en rupsen, alsook 14 muizen (huisspitsmuis en waarschijnlijk veldmuis), 11 jonge exemplaren en 1 volwassen exemplaar van de gewone pad. Verrassend was de vangst van twee jonge exemplaren van de tamelijk zeldzame rugstreeppad in de opname in deelgebied 16f (R7 akker/lepelstraat). Insecten Binnen de 18 opnamevlakken zijn diverse soorten en honderden exemplaren van hommels en zweefvliegen waargenomen en beduidend minder bijen en wespen. Van de dagvlinders zijn in totaal 12 soorten waargenomen. De meest voorkomende soort was het klein koolwitje. De vrij zeldzame oranje luzernevlinder is aangetroffen in 6 deelgebieden. Buiten de opname in deelgebied 18d is de oranje luzernevlinder in totaal met circa 4 exemplaren waargenomen, alsook één exemplaar van de gele luzernevlinder. Verder werden enkele sprinkhaan- en libellensoorten, alsook vliegen, muggen, gaasvliegen, bladluizen, oorwormen, wantsen, lieveheersbeestjes, spinnen waargenomen. Gemiddeld aantal exemplaren per 1 m R5 R6 R7 akker R7 grasland geen beheer Sprinkhanen Dagvlinders Bijen, hommels en wespen Zweefvliegen Overige vliegen en muggen Overige insecten Gemiddeld aantal exemplaren van insecten per 1 m 2 en randtype. In het randtype R5 is gemiddeld het hoogst aantal exemplaren van insecten per 1 m 2 waargenomen. De andere randtypen met beheer scoorde ongeveer gelijk, respectievelijk in totaal gemiddeld 32 tot 34 exemplaren per 1 m 2. Als men de opnamen met insecten rangschikt per beheertype dan zijn in de opnamen met akkerbeheer gemiddeld de meeste exemplaren waargenomen van bijna alle insectengroepen. Alleen het aantal exemplaren van de sprinkhanen was in de opnamen met graslandbeheer iets hoger dan in de deelgebieden met akkerbeheer. Vooral het gemiddeld aantal exemplaren van de hommels was in de deelgebieden met akkerbeheer beduidend hoger dan in de deelgebieden met graslandbeheer. Overige diersoorten Ook buiten de vangbekers zijn in enkele opnamen jonge exemplaren van de gewone pad waargenomen. Het aantal exemplaren was steeds zeer laag. In nagenoeg iedere opname werden holletjes van muizen (waarschijnlijk huisspitsmuis, bosmuis of veldmuis) aangetroffen. Daarnaast werden sporen aangetroffen van de ree en vos en werden enkele konijnen en hazen gezien.

7 Pagina 6 Vegetatie In augustus 29 hadden de ingezaaide soorten korenbloem, triticale, gele mosterd en bladrammanas in opnamen met akkerbeheer de hoogste bedekking en in de opnamen met graslandbeheer de witte klaver, luzerne, gewone rolklaver en kropaar. Ingezaaide soorten zoals rood zwenkgras, kamgras, veldbeemdgras, blauw maanzaad waren niet of nauwelijks aanwezig. Van de 22 spontaan ontwikkelde soorten kwamen de meeste soorten met een (zeer) lage bedekking voor. In deelgebied 14c (R7 gras/zevenbergschen Hoek) kwamen wel zeer veel exemplaren van de algemene hanenpoot voor en in deelgebied 7b (R7 grasland/sleeuwijk) van de eveneens algemene beklierde duizendknoop. De meeste (spontaan ontwikkelde) soorten zijn waargenomen in deelgebieden met graslandbeheer. Het merendeel van de spontaan ontwikkelde soorten zijn pioniersoorten van vochtige, zeer voedselrijke bodem. Echte graslandplanten waren nauwelijks aanwezig Bedekking in % a/R6 4a/R5 6k/R7 14d/R7 16f/R7 18d /R5 6f/R5 7b/R7 12d/R6 14c/R7 15e/R6 16e/R7 2c 7c 12e 14e 15f 18e akker grasland geen beheer Ingezaaid Spontane ontwikkeling Onbegroeid Totale bedekking plantensoorten in augustus per opname, gerangschikt per beheertype. Deelgebied 15a (R6/Steenbergen) met zeer veel exemplaren van de grote klaproos. Deelgebied 18d (R5/Steenbergen) buiten de opname met zeerveel exemplaren van de luzerne en vele margrieten. Van de ingezaaide soorten was de bedekking van de witte klaver in november zeer hoog ten opzichte van de andere soorten. In augustus was de gemiddelde bedekking van de witte klaver nog ruim de helft van het percentage in november. In de opnamen met akkerbeheer is de gemiddelde bedekking van de bladrammanas in november duidelijk toegenomen ten opzichte van augustus. In de opnamen met akkerbeheer was de bedekking van het aantal exemplaren met zaad aanmerkelijk hoger dan in de opnamen met graslandbeheer. Het grote verschil werd gemaakt door de ingezaaide soorten en niet door de soorten die zich spontaan hadden ontwikkeld.

8 Pagina 7 Totaal score In de onderstaande grafiek wordt een overzicht gegeven van de gemiddelde score van de diverse onderzochte soortengroepen. 5 4 Gemiddelde score R5 R6 R7 akker R7 grasland geen beheer Territoria broedvogels Soorten foeragerende vogels (mei-jul) Soorten foeragerende vogels (okt-dec) Exemplaren foeragerende vogels (mei-jul) Exemplaren foeragerende vogels (okt-dec) Kolom 6 Exemplaren bodemdieren Exemplaren insecten Spontaan ontwikkelde plantensoorten (aug) Spontaan ontwikkelde plantensoorten (nov) Gemiddelde score (van 5 = zeer hoog t/m 1 = laag) van het aantal territoria, soorten en/of exemplaren van broed- en/of foeragerende vogels, bodemdieren, insecten en spontaan ontwikkelde plantensoorten per randtype. Uit de grafiek blijkt dat het randtype R7 akker in zijn totaliteit het hoogst scoort met betrekking tot de vogels, gevolgd door de randtypen R7 grasland en R6 en op grotere afstand het randtype R5. Voor wat betreft bodemdieren, insecten en plantensoorten scoort het randtype R5 het hoogst, gevolgd door het randtype R7 akker en op grotere afstand de randtypen R6 en F7 grasland. Het randtype geen beheer scoort voor alle soortengroepen (zeer) laag, een uitzondering vormen de spontaan ontwikkelde plantensoorten in augustus. Aanbevelingen - In een aantal deelgebieden is geconstateerd dat het deelgebied geheel dan wel deels wordt gebruikt voor het schonen van de aangrenzende sloot dan wel voor het benaderen van landbouwpercelen ten behoeve van de oogst. Gevolg is dat de vegetatie in de desbetreffende deelgebieden grotendeels wordt platgereden, hetgeen zeer ongunstig voor ondermeer de ontwikkeling van een stabiele vegetatieontwikkeling in deelgebieden met graslandbeheer, voor de vorming van voldoende zaadmateriaal hetgeen weer nadelig is voor vogels, voor insecten aangezien de activiteiten ook al plaatsvonden eind augustus-september. In overleg met de eigenaren en/of het waterschap dient te worden nagegaan wat de mogelijkheden zijn om de deelgebieden niet te gebruiken als schouwpad en/of toegangspad tot de landbouwpercelen. - in enkele deelgebieden is ook geconstateerd dat slootveegsel en bagger uit de aangrenzende sloot werd gedeponeerd in het deelgebied en daar soms maanden is blijven liggen. Het gevolg is dat de oorspronkelijke vegetatie in het deelgebied afsterft en dat er op termijn verruiging optreedt. Volgens de voorwaarden mag slootveegsel en bagger ook niet worden gedeponeerd in een deelgebied. Ook hier is nader overleg gewenst met de eigenaren en het waterschap. - het zaadmateriaal dat is ingezaaid is zeer waarschijnlijk veelal afkomstig van doorgekweekt en/of buitenlands materiaal. In bijzonder geldt dit voor de grote klaproos. Daarnaast viel op dat diverse soorten nog in november-december volop in bloei stonden, zoals de korenbloem, terwijl deze soort in het wild tot maximaal augustus bloeit. Om zowel mogelijk vervalsing en verstoring van de inheemse flora te voorkomen wordt aanbevolen om uitsluitend zaadmateriaal van inheemse en wilde plantensoorten in te zaaien binnen de deelgebieden.