Gezondheidsrecht. Onder redactie van Prof. mr. dr. D.P. Engberts Mr. L.E. Kalkman-Bogerd

Transcriptie

1 Gezondheidsrecht

2 Gezondheidsrecht Onder redactie van Prof. mr. dr. D.P. Engberts Mr. L.E. Kalkman-Bogerd Met medewerking van Prof. mr. dr. A.C. Hendriks Mr. W. Kool A. Oosterlee, arts MBA Mr. Y.M. Reidsma Mr. L.S. Rieter Bohn Stafleu van Loghum Houten 2006

3 2006 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN NUR 820/870 Disclaimer De informatie in dit boek is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld op basis van de gerefereerde literatuur. De auteurs kunnen geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele schade ten gevolge van het gebruik van de informatie in dit boek. Eerste druk, eerste oplage, 2006 Eerste druk, tweede oplage, 2008 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 V Inhoud Over de auteurs XI Woord vooraf XIII Lijst van afkortingen XV 1 Inleiding (D.P. Engberts) Gezondheidszorg en recht Verandering Toename Andere regels Twee voorbeelden Soorten wetgeving Privaatrecht Publiekrecht Tuchtrecht: publiek en privaat Drie voorbeelden Kwaliteitswet zorginstellingen (KZI) Wet BIG WGBO Ter afsluiting 11 Literatuur 12 2 Relatie arts-patiënt (D.P. Engberts) Ter inleiding Ontvoogding en emancipatie Rechten van de patiënt Dwingend recht De behandelingsovereenkomst Recht op informatie Toestemmingsvereiste Dossierplicht en recht op inzage Geheimhouding Minderjarige patiënt Meerderjarige wilsonbekwame patiënt Plichten van de patiënt Patiëntenrechten in overige wetgeving 45 Literatuur 46

5 VI INHOUD 3 Opneming en behandeling van psychiatrische patiënten en onbekwamen (L.E. Kalkman-Bogerd) Inleiding Opneming van de psychiatrische patiënt Inleiding De voorlopige machtiging De inbewaringstelling De rechterlijke machtiging op eigen verzoek De voorwaardelijke machtiging De observatiemachtiging Zelfbinding (wetsvoorstel) Opneming van de verstandelijk gehandicapte en psychogeriatrische patiënt Opneming zonder rechterlijke tussenkomst (op grond van een indicatieadvies) Opneming met rechterlijke tussenkomst Interne rechtspositie van de onvrijwillig opgenomen patiënt Behandeling(splan) Dwangbehandeling Middelen en maatregelen Klachtrecht Verlof en ontslag Interne rechtspositie van de op basis van een indicatieadvies opgenomen patiënt Rechtspositie van de vrijwillig opgenomen patiënt De toekomst 69 Literatuur 70 4 Juridische vraagstukken rond het begin van het leven (L.E. Kalkman-Bogerd) Inleiding Sterilisatie Sterilisatie van verstandelijk gehandicapten Schadevergoeding in geval van mislukte sterilisatie Zwangerschapsafbreking Bepalingen in het Wetboek van Strafrecht Wet afbreking zwangerschap Fertiliteitsbevordering en draagmoederschap Zeggenschap over geslachtscellen en embryo s Wetenschappelijk onderzoek met embryo s (Opheffing van de) anonimiteit van de donor Draagmoederschap Status van de ongeborene, geboorte 89 Literatuur 90 5 Juridische vraagstukken rond het einde van het leven (D.P. Engberts) Algemene regels Behandelend arts Natuurlijk en niet-natuurlijk Verklaring van overlijden Sectie, obductie, autopsie Ontleding 96

6 INHOUD VII 5.2 Beslissingen rond het levenseinde Einde van de behandeling Euthanasie en hulp bij zelfdoding Actieve levensbeëindiging zonder verzoek 105 Literatuur Orgaantransplantatie en bloedtransfusie (D.P. Engberts/Y.M. Reidsma) Inleiding Donatie van organen bij leven Toestemming Wilsonbekwame donors Minderjarige donors Donatie van organen na overlijden Wilsverklaring Ontbreken van een wilsverklaring Het vaststellen van de dood Protocol in het ziekenhuis Toewijzing organen Voorbereidende en preserverende maatregelen Orgaanbanken Evaluaties van de Wet op de orgaandonatie Voorstel tot wijziging van de Wet op de orgaandonatie Xenotransplantatie en artificiële organen Donatie van bloed of bestanddelen van bloed Doel en uitgangspunten Veiligheid Uitsluiting van risicodonors 121 Literatuur Gezondheidszorg en belangen van derden (L.E. Kalkman-Bogerd) Inleiding Geneeskundige verklaring Voorwaarden voor het afgeven van een geneeskundige verklaring Medische keuringen Wet op de medische keuringen (WMK) Medische keuring en WGBO Bedrijfsgezondheidszorg en sociale verzekeringsgeneeskunde Inleiding Geneeskundig onderzoek Beroepsgeheim van de bedrijfsarts Beroepsgeheim verzekeringsgeneeskundige werkzaam voor het UWV Geneeskundig adviseur in particuliere verzekeringszaken 142 Literatuur Preventieve gezondheidszorg (L.S. Rieter) Preventie Openbare, publieke of collectieve preventieve gezondheidszorg Preventie en de relatie met de individuele gezondheidszorg 148

7 VIII INHOUD Op welke aspecten van gezondheid is preventie gericht? Individuele uitvoerders van openbare gezondheidszorg Wet collectieve preventie volksgezondheid (WCPV) Herziene Wet collectieve preventie volksgezondheid Taken in het kader van de WCPV Wet op het bevolkingsonderzoek (WBO) Het vergunningstelsel Evaluatie WBO 156 Literatuur Wetenschappelijk onderzoek (W. Kool/Y.M. Reidsma) Wetenschappelijk onderzoek met mensen Inleiding Doel en reikwijdte van de WMO Toetsing Het toestemmingsvereiste Minderjarigen en wilsonbekwamen Verzekering Onafhankelijke arts Multicenteronderzoek Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek Evaluatie van de WMO Geneesmiddelenonderzoek EU-richtlijn Good Clinical Practice Wetenschappelijk onderzoek met humaan lichaamsmateriaal Inleiding Materiaal afgenomen voor wetenschappelijk onderzoek Restmateriaal Wetenschappelijk onderzoek met medische gegevens Gegevens verzameld ten behoeve van WMO-onderzoek Gegevens verzameld ten behoeve van niet-wmo-onderzoek 170 Literatuur Wettelijke regeling van de beroepsuitoefening (A.C. Hendriks) Inleiding De regulering van de beroepsuitoefening Voorgeschiedenis De Wet BIG in hoofdlijnen Uitoefening van de individuele gezondheidszorg De verschillende beroepsgroepen Beroepstitels (art. 3 Wet BIG) Opleidingstitels (art. 34 Wet BIG) Overige beroepen, inclusief alternatieve behandelaren Kwaliteitswaarborgen Bevoegdheid Deskundigheid Bekwaamheid Overige waarborgen 187

8 INHOUD IX 10.6 Arts Verpleegkundige Buitenlands gediplomeerden Herschikking en nieuwe beroepen Herschikking Nieuwe beroepen Toezicht en handhaving Slot 195 Literatuur Klachtrecht en aansprakelijkheid (L.E. Kalkman-Bogerd) Ontevreden patiënt Inleiding Openheid en polisvoorwaarden aansprakelijkheidsverzekering Overleg met advocaat of verzekeraar Klachtrecht op grond van de Wet klachtrecht cliënten zorgsector Inleiding De WKCZ op hoofdlijnen Enkele kanttekeningen Klachtencommissies: een aanwinst? Tuchtrecht voor de gezondheidszorg Inleiding Werkingssfeer, tuchtnormen en maatregelen De procedure Het beroep Maatregelen wegens ongeschiktheid Het tuchtrecht geëvalueerd Civielrechtelijke aansprakelijkheid Inleiding Gronden voor aansprakelijkheid Voorwaarden voor aansprakelijkheid Bewijs Geheimhouding Een spraakmakende casus tot slot (baby Kelly-zaak) Strafrechtelijke aansprakelijkheid Inleiding Voorwaarden voor strafrechtelijke aansprakelijkheid Geheimhouding Enkele voor de gezondheidszorg relevante strafbare feiten 235 Literatuur Kwaliteit, financiering en bereikbaarheid van de zorg (A. Oosterlee) Kwaliteitswet zorginstellingen De wettelijke regeling Melding van fouten en ongelukken Bouw en exploitatie van zorginstellingen Hoofdlijnen planningswetgeving 242

9 X INHOUD Exploitatie van zorginstellingen Bijzondere medische verrichtingen Ziektekostenverzekeringsstelsel Een nieuw stelsel Van planeconomie naar (beperkte) vrije markt Schaarste, wachtlijsten en selectie van patiënten 248 Literatuur 250 Bijlage Burgerlijk Wetboek, art. 7: (WGBO) 251 Register 257

10 XI Over de auteurs Prof. mr. dr. D.P. Engberts Prof. mr. dr. D.P. Engberts is hoogleraar normatieve aspecten van de geneeskunde aan de Universiteit Leiden en werkzaam in het LUMC als hoofd van de sectie Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg. Prof. mr. dr. A.C. Hendriks Prof. mr. dr. A.C. Hendriks is werkzaam als lid van de Commissie Gelijke Behandeling en als bijzonder hoogleraar gezondheidsrecht aan de Universiteit Leiden. Mr. L.E. Kalkman-Bogerd Mr. L.E. Kalkman-Bogerd is werkzaam in het LUMC als wetenschappelijk docent van de sectie Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg. Mr. W. Kool Mr. W. Kool is werkzaam in het LUMC als stafadviseur bij de Raad van Bestuur met als primair aandachtsgebied het gezondheidsrecht. A. Oosterlee, arts MBA A. Oosterlee, arts MBA, was directeur medische zaken in het LUMC en is thans algemeen directeur van Eurotransplant International Foundation te Leiden. Mr. Y.M. Reidsma Mr. Y.M. Reidsma is werkzaam in het LUMC als stafadviseur bij de Raad van Bestuur met als primair aandachtsgebied het gezondheidsrecht en als docent/onderzoeker van de sectie Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg. Mr. L.S. Rieter Mr. L.S. Rieter is werkzaam in het LUMC als stafadviseur bij de Raad van Bestuur met als primair aandachtsgebied het gezondheidsrecht.

11 XIII Woord vooraf Het initiatief tot het schrijven van dit boek is voortgekomen uit het onderwijs in het gezondheidsrecht aan studenten geneeskunde. Hoewel het gezondheidsrecht, althans een aantal belangrijke onderdelen daarvan, behoort tot de verplichte stof voor het artsexamen, bestond er nog geen boek gezondheidsrecht voor geneeskundestudenten. In dit boek wordt geprobeerd, uitgaande van de eindtermen gezondheidsrecht zoals die zijn geformuleerd in het Raamplan 2001, 1 het gezondheidsrecht te presenteren en te expliciteren op een wijze die (aankomende) artsen voldoende kennis aanreikt en tevens overtuigt van de noodzaak en aantrekkelijkheid van het vak. Behalve door het aanreiken van theoretische kennis wordt, waar mogelijk, de verbinding met de praktijk gelegd door bespreking van casuïstiek. Ook zal op diverse plaatsen in het boek de relatie tussen het gezondheidsrecht en de ethiek van de gezondheidszorg aan de orde komen. Er zijn verschillende boeken op het terrein van het gezondheidsrecht, elk met hun eigen focus en hun eigen verdiensten. Twee ervan verdienen het met name te worden genoemd, omdat zij de auteurs van dit boek dikwijls tot steun en vraagbaak zijn geweest. In de eerste plaats zij genoemd het tweedelige Handboek Gezondheidsrecht van H.J.J. Leenen, waarvan de vierde druk (mede) werd bewerkt door J.K.M. Gevers (Deel I, 2000; Deel II, 2002). Het Handboek Gezondheidsrecht is echter niet toegesneden op het kennisniveau en de wetenschappelijke oriëntatie van studenten geneeskunde. Dat geldt in nog sterker mate voor Gezondheidsrecht: Tekst & Commentaar, waarvan in 2004 de tweede druk verscheen onder redactie van B. Sluijters, et al. De context waarin dit boek is ontstaan, maakt het begrijpelijk dat voor zover het hulpverlenersperspectief aan de orde is, het doorgaans gaat over het perspectief van de arts. Naast deze feitelijke achtergrond was er bovendien nauwelijks aan te ontkomen dat zowel in het wetenschappelijke discours als in de publieke beeldvorming het meestal de arts is die als paradigmatische hulpverlener de toon zet. Het boek is echter ook goed bruikbaar buiten de specifieke context van de opleiding tot arts. In dit boek zal in verschillende hoofdstukken worden verwezen naar een voor artsen in relatie tot hun patiënten belangrijke wettelijke regeling: de overeenkomst inzake geneeskundige behandeling, opgenomen in boek 7 van het Burgerlijk Wetboek (BW). In de praktijk wordt deze regeling vaak aangeduid met de afkorting WGBO (Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst). Ook de auteurs van dit boek zullen regelmatig van deze afkorting gebruikmaken. De volledige tekst van de overeenkomst inzake geneeskundige behandeling is als bijlage achter in dit boek opgenomen. De auteurs van dit boek zijn (c.q. waren) allen op enigerlei wijze verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum en/of de Universiteit Leiden. Dat betekent niet dat is gekozen voor een bepaalde gezondheidsrechtelijke of medischonderwijskundige richting, het impliceert wel 1 Metz JCM, Verbeek-Weel AMM, Huisjes HJ (red). Raamplan 2001 artsopleiding. Bijgestelde eindtermen van de artsopleiding. Den Haag: VSNU; 2001.

12 XIV WOORD VOORAF een gedeelde academische context en voor de meeste auteurs betrokkenheid bij de dagelijkse praktijk van een universitair medisch centrum. Wij hopen dat het boek zijn weg zal vinden in de Nederlandse artsopleidingen en mogelijk ver daarbuiten. Suggesties voor verbeteringen zijn van harte welkom. De tekst is op 1 januari 2006 afgesloten, uitgezonderd enkele verspreide actualiseringen. D.P. Engberts L.E. Kalkman-Bogerd Leiden, januari 2006

13 XV Lijst van afkortingen AB: AB Rechtspraak Bestuursrecht ABRvS: Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State AIOS: Assistent in opleiding tot specialist AGNIO: Assistent geneeskundige niet in opleiding AMvB: Algemene maatregel van bestuur Arbowet: Arbeidsomstandighedenwet 1998 AV&S: Aansprakelijkheid Verzekering & Schade Awb: Algemene wet bestuursrecht AWBZ: Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten BAZ: Besluit Afbreking Zwangerschap BW: Burgerlijk Wetboek CBG: Commissie Gelijke Behandeling CBS: Centraal Bureau voor de Statistiek CCMO: Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek CMT: Centraal Medisch Tuchtcollege CRvB: Centrale Raad van Beroep CTG: Centraal Tuchtcollege voor de gezondheidszorg CWI: Centrum voor werk en inkomen DBC: Diagnose behandeling combinatie EG: Europese Gemeenschap(pen) EER: Europese Economische Ruimte EHRM: Europese Hof voor de rechten van de mens EU: Europese Unie EVRM: Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden FONA: Fouten, Ongevallen, Near-Accidents FMWV: Federatie van medisch-wetenschappelijke verenigingen GGD: Gemeentelijke Gezondheidsdienst GGZ: Geestelijke gezondheidszorg GHI: Geneeskundige Hoofdinspectie van de Volksgezondheid Gw: Grondwet HLA: Human-Leukocyte Antigen HR: Hoge Raad IBS: Inbewaringstelling IGZ: Inspectie voor de gezondheidszorg IVF: In-vitrofertilisatie JB: Jurisprudentie Bestuursrecht KG: Kort Geding KI: Kunstmatige inseminatie KNMG: Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst

14 XVI LIJST VAN AFKORTINGEN KZI: Kwaliteitswet zorginstellingen LHV: Landelijke Huisartsen Vereniging LUMC: Leids Universitair Medisch Centrum MC: Medisch Contact METC: Medisch-ethische toetsingscommissie MIP: Melding incidenten patiëntenzorg m.nt.: Met noot MT: Medisch Tuchtcollege MTW: Medische tuchtwet MvA: Memorie van antwoord MvT: Memorie van toelichting NEV: Nota naar aanleiding van het eindverslag NJ: Nederlandse Jurisprudentie NJB: Nederlands Juristenblad NTOG: Nederlands Tijdschrift voor Obstetrie en Gynaecologie NTS: Nederlandse Transplantatie Stichting NTvG: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde NVAB: Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde NVK: Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde OM: Openbaar Ministerie OvJ: Officier van justitie PbEG: Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen PVP: Patiëntenvertrouwenspersoon Rb.: Rechtbank RIAGG: Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg RIO: Regionaal Indicatie-orgaan RT: Regionaal Tuchtcollege Rv: Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering RvdW: Rechtspraak van de Week RvT: Raad van Toezicht verzekeringen RVZ: Raad voor de Volksgezondheid en Zorg Sr: (Wetboek van) Strafrecht Stb.: Staatsblad Stcrt.: Staatscourant Sv: (Wetboek van) Strafvordering Trb.: Tractatenblad TVAZ: Tijdschrift van de Vereniging van Artsen in de Zorg voor mensen met een verstandelijke handicap TvGR: Tijdschrift voor Gezondheidsrecht UMC: Universitair medisch centrum UWV: Uitvoeringsinstituut werknemersverzekeringen VWS: (Ministerie van) Volksgezondheid, Welzijn en Sport WAO: Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (per 1 januari 2006 vervangen door de WIA) WAZ: Wet afbreking zwangerschap WBMV: Wet op bijzondere medische verrichtingen WBO: Wet op het bevolkingsonderzoek WBP: Wet bescherming persoonsgegevens WCPV: Wet collectieve preventie volksgezondheid

15 LIJST VAN AFKORTINGEN XVII WDKB: Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting Wet BIG: Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg Wet BOPZ: Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen Wet Suwi: Wet structuur uitvoering werk en inkomen WGBO: Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (Boek 7 Burgerlijk Wetboek, art ) WIA: Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen Wib: Wet inzake bloedvoorziening WKCZ: Wet klachtrecht cliënten zorgsector WLb: Wet op de lijkbezorging WMCZ: Wet medezeggenschap cliënten zorginstellingen WMK: Wet op de medische keuringen WMO: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen WOD: Wet op de orgaandonatie WTG ExPres: Wijziging van de Wet tarieven gezondheidszorg WTL: Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding WTZi: Wet toelating zorginstellingen WUG: Wet uitoefening geneeskunst ZBC: Zelfstandig behandelcentrum ZFW: Ziekenfondswet ZonMw: Zorgonderzoek Nederland Medische Wetenschappen Zvw: Zorgverzekeringswet ZW: Ziektewet