Z bulletin. nederlandse vereniging van zangpedagogen januari

Transcriptie

1 NV 3 Z nederlandse vereniging van zangpedagogen januari

2 4 5 UITNODIGING NVZ-Voorjaarsworkshop & Algemene Ledenvergadering Inhoud 7 maart 2015 Conservatorium Utrecht, Mariaplaats uur welkom uur Pansori-zingen*, warming-up Wieke Ubels uur Algemene Ledenvergadering** uur lunchpauze uur De zanger als muzikaal ondernemer Marjolein Koetsier uur Roeptraining Hans Scholing uur afsluiting met thee en koffie uur einde *Vanwege de overweldigende belangstelling op het laatste symposium voor de workshop van Esther Putter over de klankmethode Pansori, komt dit onderwerp voor alle aanwezigen op de Voorjaarsworkshop terug. Dit keer begeleidt sopraan en zangpedagoge Wieke Ubels een korte workshop, die de collectieve warming-up is van deze dag. ** De agenda en vergaderstukken voor de ALV zullen een paar weken voorafgaand aan de bijeenkomst te lezen zijn op de speciale LEDEN-pagina op de NVZ-website. Ook kun je ze downloaden en printen als je wilt. Het wachtwoord tot de verborgen ledenpagina en daarmee tot de vergaderstukken is: winterreise Sans la musique, la vie serait une erreur Irene Maessen Van adem tot klankl Ontboezemingen Antje de Wit Een vooruitblik op het najaarssymposium Ineke van Doorn, drs. Kees Blase, Margreet Honig, Jacqueline de Klerk, Eva Wilms, Borg Diem Groeneveld, Paul Triepels Grietje Oudenampsen, een herinnering Evert Jan Nagtegaal De kracht van gebaren in vocale muziek Merels Martens Wereldmuziek en Wereldzang Winanda van Vliet Het mysterie van het falset Column van Ank Reinders Een workshop zang op Curaçao Cora Peeters Lied onder de loep: The Greatest Love of all Jeroen Manuhutu 18 Bob Stoloff: Vocal improvisation Boekbespreking door Ineke van Doorn Zangonderwijs in Finland Katja Maria Slotte 22 Terugblik op werkmiddag van 9 maart 2013 Ineke van Doorn, José Lieshout The Battle! column van Herman van Doorn 30 Korte berichten & colofon 31 26

3 NVZ 6 7 Zaadje H Irene Maessen, voorzitter ierbij presenteren we het eerste dat geproduceerd is door de grotendeels vernieuwde redactie. Naast de twee nieuwe redactieleden Katja Maria Slot en Bea Goethart, die zich in het vorige hebben voorgesteld, zal Marjolein Koetsier als kersvers redactielid nu iets over zichzelf vertellen. We danken scheidend eindredacteur José Lieshout voor haar enorme inzet gedurende al die jaren. Onder haar leiding heeft het zich ontwikkeld van een in zwart-wit gedrukt clubblad tot dit volwaardige vakblad. We zijn trots dat tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de EVTA (European Voice Teachers Association) in Mechelen op 27 september jl. twee van onze actieve leden gekozen zijn als bestuurslid. Christa Bornhijm en Ineke van Doorn zijn verkozen tot respectievelijk penningmeester en algemeen bestuurslid van de EVTA. Gefeliciteerd! Zo zetten wij ons als NVZ prima op de kaart. Op 7 maart 2015 zal de Algemene Ledenvergadering plaatsvinden, weer in het conservatorium van Utrecht (HKU gebouw aan de Mariaplaats). We beginnen de ochtend met een warming up voor de gehele groep, zodat we fris aan de vergadering kunnen beginnen. Marjolein Koetsier en Hans Scholing verzorgen in de middag een lezing en een workshop, waarover informatie te vinden is verderop in dit Bulletin. De uitreiking van de prijs van de scriptiewedstrijd zal dan ook plaatsvinden. Tot slot nog een overpeinzing naar aanleiding van het krantenbericht dat er schoorvoetend weer wat geld uitgetrokken wordt voor het muziekonderwijs op de basisscholen. Is het niet zo dat we in onze kinderjaren de eerste (muzikale) impressies opdoen die ons later eventueel doen besluiten ons leven te wijden aan de muziek? Probeer je eens te herinneren welke concerten, muzieklessen, voorstellingen, natuurbelevingen bij jou het zaadje plantten voor jouw beroepskeuze. LeoSings 3! Management of collective vocal practices door Sarah Algoet I n het vorige Bulletin kon je het verslag lezen van Leo Sings 2 dat afgelopen mei in Aal- Ik weet nog goed dat mijn ouders ons (mijn broer, mijn zussen en mij) meenamen op vakantie naar Griekenland. Daar zagen we een balletvoorstelling in de immense arena van Athene, de ondergaande zon en de ruïnes dienden als indrukwekkend decor. De muziek voor het ballet was het orgelconcert van Francis Poulenc met Marie Claire Alain als organist en daarbij een groot symfonie orkest. Als beginnende tiener zat ik daar met mijn familie hoog in het amfitheater en toen viel er een kwartje. Dat zal ik toen nog niet herkend hebben, maar het verklaart wel waarom ik nu nog steeds een enorme fan ben van de muziek van Poulenc. Om even terug te komen op het verhaal; muziekonderwijs op de basisschool is een manier om kinderen de kans te geven met muziek in contact te komen en alles wat muziek teweeg brengt in een mensenleven. Ik hoop jullie te zien op 7 maart en vergeet niet geregeld naar de vernieuwde website te kijken, die met veel kundigheid door Antje de Wit en Jeroen Manuhutu wordt bijgehouden. borg, Denemarken, plaatsvond. Acht partners van vijf Europese landen besloten hun ervaringen te delen over de verschillende soorten individuele en collectieve zangprak- tijken en die in kaart te brengen. Dit verslag gaat over enkele van mijn ervaringen tijdens de derde sessie in Tours, Frankrijk. Deze vond plaats van 18 tot 22 oktober en had als thema Management of collective vocal practices! Aangezien ik zelf weinig ervaring heb met het werken met koren, maar meer en meer door koren gevraagd word, keek ik erg uit naar deze conferentie. Mijn verwachtingen zijn zeker ingelost, en het was een conferentie zoals ik nog nooit had meegemaakt. Mijn prioriteit was uiteraard om zoveel mogelijk bij te leren, en ik kan zeggen dat ik naar huis ben gegaan met een rugzak vol bruikbare tips en oefeningen. In mijn toekomstige workshops met grotere groepen zal ik zeker gebruik maken van de verschillende methodes waarover ik deze week geleerd heb! Organic Choir We startten elke dag met een opwarming die ogenschijnlijk door iedereen geapprecieerd werd. Het doet deugd om een conferentiedag te starten met het in contact komen met je lijf en stem. Ik ben eerder naar conferenties geweest waar ik dagenlang praatte over zingen en pre- sentaties over zingen bijwoonde, zonder zelf één noot te zingen. Nu ik er bij stilsta, klinkt dit laatste eigenlijk surreëel!! Mijn favoriete opwarming was Organic Choir, gegeven door de Zweedse Peder Karlsson, die zijn koor wil transformeren in een rockband. Deze sessie, samen met zijn presentatie later op de dag, heeft me een grote fan van de man gemaakt. Peder dirigeert met zijn hele lijf en danst alsof niemand kijkt. Het resultaat is dat het koor ontspant, van top tot teen zingt, en dat vooral ook synchroon doet. Hij communiceert zeer intuïtief en vertelt nooit letterlijk aan de zangers wat hij precies wil bereiken, wat hen op een natuurlijke manier motiveert. Hij maakt het verantwoordelijkheidsgevoel dat iedere ensemblezanger zou moeten hebben wakker. Dit doet hij door iedere zanger afwisselend te laten leiden, bijvoorbeeld als

4 NVZ 8 het gaat over nasaliteit, tempo of volume. Het is niet de dirigent die kiest hoe de muziek wordt aangepakt, het is de hele groep samen die dit doet! Muzikale terminologie Tijdens het World café namen we de muzikale terminologie onder de loep. Er was een groot respect voor elkaar tijdens de discussie over vocale techniek, wat ervoor zorgde dat de gesprekken interessant en constructief verliepen. Iets wat niet altijd lukt als het over dit thema gaat... Volgens mij ontstaan veel misverstanden door het door elkaar gebruiken van verschillende omschrijvingen: imaginair, auditief, visueel, kinesthetisch en logisch/ anatomisch. Ik denk dat er veel opgelost kan worden door ons bewust te zijn van dit feit. Het was ook duidelijk dat zangpedagogen meer en meer de correcte anatomische termen gebruiken, zoals bijvoorbeeld stemplooien in plaats van stembanden. Dit is een gevolg van het lovenswaardige feit dat we meer en beter communiceren met KNO-artsen. Ik ben benieuwd naar het vervolg van deze gesprekken tijdens de volgende sessies van LeoSings! Ik spits altijd mijn oren als ik iemand hoor praten over het doorbreken van vakjesdenken, en dat is precies wat François Dazola en Abderzak Houmi gedaan hebben. In hun voorstelling Face à Face creëerden ze een huwelijk van twee ogenschijnlijk niet-combineerbare disciplines: hip hop en barokmuziek. Het resultaat is een juweeltje dat eruit ziet en klinkt alsof het altijd al zo moest zijn. Hun verhaal over het proces, het concept, de moeilijkheden en hun visie was werkelijk inspirerend! Singing in hospitals Ik moet bekennen dat ik geen idee had wat ik moest verwachten van de sessie Choral singing and social practices. Ik koos voor het thema Singing in hospitals. Deze bijeenkomst heeft mij uiteindelijk het meest geraakt tijdens deze conferentie. Er waren deelnemers die over alle aspecten konden vertellen. Ik hoorde verhalen over hoe een kankerpatiënt muziek en kunst in het algemeen heeft ervaren tijdens haar gevecht. We vroegen ons af welke plaats kunst krijgt in het ziekenhuis. Hoe worden artiesten die er optreden betaald? Is er een wet die stelt dat zieke mensen toegang moeten hebben tot kunst? Eén van onze eerste conclusies was dat mensen erg snel gemarginaliseerd worden als ze ziek zijn. Muziek en kunst in het algemeen worden plots veel moeilijker bereikbaar als je een patiënt bent. Als je officieel ziek bent, is het je job om beter te worden. Er wordt verwacht dat je niets anders doet. Het feit dat muziek het genezingsproces bevordert, wordt soms genegeerd. Waarom wordt een inschrijving bij een sportclub wel gedeeltelijk terugbetaald door de ziektekostenverzekering, en bijvoorbeeld een inschrijving bij een muziekschool niet? Het is voldoende wetenschappelijk bewezen hoe gezond het beleven van kunst is! Gelukkig is er ook goed nieuws en blijkt dat personeel in de gezondheidszorg zich meer bewust wordt van hoe muziek de genezing kan bevorderen. De patiënt kan kiezen welke muziek hij horen wil tijdens een operatie, chemotherapie of MRI-scan. Er zijn radioprojecten in Nederlandse ziekenhuizen. In Duitsland staat er altijd wel ergens een piano. Er wordt in nieuwe ziekenhuisgebouwen ook duidelijk meer ruimte gecreëerd voor muziek en kunst in het algemeen. En waarom geven we geen concerten in die mooie ontvangsthallen? Deze sessie heeft zeker een vervolg nodig tijdens de volgende sessies van LeoSings. Ik kijk ernaar uit! Sarah Algoet is zangeres, vocal coach en authorized CVT-docent. Ze is vicepresident en medeoprichter van Evta-Be. In Gent heeft ze haar eigen privéschool en coachingpraktijk voor zangers en sprekers. 9 column Wanneer wordt een hooligan hees? Onlangs hoorde ik een vooraanstaand liedzanger in Der Winterreise. Ik heb mij ongeveer twee uur lang met stijgende verbazing zitten afvragen hoe iemand die zo mooi kan zingen, zo volledig onthecht kan zijn van elke vorm van expressie of verhaal vertellen. De toon was zilverachtig mooi, paste helemaal in het stramien van hoe het hoort [cursief] en bracht bij mij alle slechte herinneringen naar boven aan de liedklassen op het Conservatorium. Daar leerden wij precies hoe het moest. Met de bijbels van Dieskau en Bernac als geselend mantra, probeerden wij ons te voegen naar tempi en traditie. Nou had ik mij daar enorm veel van voorgesteld, maar niet dat het zo geestdodend zou zijn. Desondanks probeerde ik mij naar traditionele idealen te voegen en vroeg mij ondertussen af hoe het kon dat ik eerst dagenlang kon grunten [cursief] en belten met mijn Heavy Metal bandje, en nu eigenlijk altijd stemproblemen had. De laatste twee decennia is de zangwereld verrijkt met tamelijk grondige zangmethodes zoals Estill Voice Training en Complete Vocal Technique. Vooral de laatste leunt sterk op de verbeelding en de expressie om toegang te krijgen tot de verschillende stemfuncties en effecten. Het probleem met beide technieken, en vele andere aanverwante methodes die op internet welig tieren, is de illusie die ze scheppen van de instant [cursief] oplossing [reg ]: Veel studenten verwachten momenteel dat je het zingen kan leren door een aantal technieken en trucjes en vergeten dat al deze technieken logisch voortvloeien uit het zingen met verbeelding en expressie. Dat je simpelweg meters moet maken om je lichaam te trainen. Het Wat zegt Bernac hierover is veranderd in Moet ik dit in Overdrive zingen of in Neutral-achtig Curbing?. Oproep voor een beeldredakteur Voor het NVZ-Bulletin zoekt de redactie ter versterking een beeldredacteur. Deze redacteur heeft gevoel voor beeld en compositie; bewaakt de kwaliteit van het beeld in het Bulletin; bewerkt binnengekomen foto s en ander beeldmateriaal bijvoorbeeld in photoshop of een ander fotobewerkingsprogramma; gaat indien nodig op zoek naar extra beeldmateriaal, bijvoorbeeld op internet. Is fotografie je hobby en ben je handig met fotobewerking stuur dan een berichtje zangpedagogen.nl Jaren geleden was ik aan het repeteren voor Siegmund en liep voortdurend vast op dezelfde passages. Uit alle macht probeerde ik net zo imposant te klinken als alle heldentenoren bij elkaar, waar ik uiteraard jammerlijk in faalde. Tamelijk vertwijfeld vroeg ik aan mijn zangdocent hoe ik in godsnaam een krachtige en indrukwekkend snijdende i [cursief] moest zingen. It s not about how you want it to sound, it s about what you want to express with it. [cursief] En eindelijk, na maanden, begon ik mijn stem te vinden in deze partij. Vanuit een veel helderder visie op het personage, en bijgevolg op de muziek. Waarmee ik zou kunnen afsluiten met een Sadolin-achtige succeszin als Ik zong nog vele voorstellingen zonder merkbare vocale problemen of blokkades en had een geweldige carrière. Maar ik wil naar de kop van deze column, en bovendien was dat niet zo. Charles Hens Ik ben dol op de klank van Hooligankoren. Op YouTube zijn verschillende filmpjes van Hooligans die schitterende liefdesliedjes staan te bulken, wat een nieuwe dimensie geeft aan het idee ruwe bolster blanke pit. Maar wat de koren zo ongelooflijk aantrekkelijk maakt, is de rauwe en onontkoombare expressie. De overtuiging spat er vanaf, en alle lijven doen precies waartoe ze gebouwd zijn: ze maken geluid om uitdrukking te geven aan een belangrijk gevoel. Zoals de tomatenverkopers op de Albert Cuyp onvermoeibaar de hele dag hun tomaten de straat in belten, zo galmen deze mannen avondenlang de bal in het net. Behalve dan die ene meeloper. Die would-be hooligan die zichzelf schor schreeuwt om net zo stoer en flink over te komen als de rest, die probeert om in zijn eentje het stadion te vullen. Die mag later op de bank bij de KNO, naast de rockzanger die ons probeert te imponeren met zijn distortion en de Wagnertenor die probeert zijn Siegmund heiss ich in de muren van de eeuwigheid te hakken. Charles Hens is theatermaker en zanger. Als artistiek leider van Opera Theater Amsterdam werkt hij momenteel aan WOLVEN: dertig jongens van de straat zingen opera-aria s van Richard Wagner begeleid door de Nieuwe Philharmonie Utrecht. Als leadzanger van de band Mechanical Duck toert hij door Nederland met LiebeskranK, een genadeloze bewerking van Die Schöne Müllerin in een regie van Titus Tiel Groenestege.

5 NVZ Nieuw redactie lid: Marjolein Koetsier G raag stel ik me hier voor als nieuw redactie lid van het Bulletin. Mijn klassieke zangstudie voltooide ik aan het Amsterdams conservatorium bij Cora Canne Meijer in Mijn zangersloopbaan is nog steeds gaande, hoewel ik inmiddels ook als stemcoach en carrière coach voor musici aan het werk ben. Afscheid José Lieshout N amens alle leden van de NVZ dankt het bestuur José Lieshout voor haar inzet als eindredacteur van het Bulletin. Vanaf 2004 werkte ze maar liefst 10 jaar met toewijding aan het blad dat in- middels van onmisbare waarde is voor de vereniging. Hulde! Muziek en zang zijn voor mij een grote passie! Ik geniet nog steeds intens van zingen, van muziek maken of luisteren en van het zangles geven. Maar dus ook van het coachen van musici in hun loopbaan. Zangers helpen met verschillende vragen, zoals: Hoe kom je waar je wilt, als zanger? Wat zitten er voor belemmerende gedachtes in je hoofd? Hoe ga je om met afwijzing? Weet je hoe je doelen stelt op een manier die er voor zorgt dat je ze daadwerkelijk bereikt? Er is zoveel meer te ontwikkelen in een zangerstalent dan de stem en muzikaliteit alleen. Die kennis over coachen heb ik opgedaan in een studie voor Loopbaancoaching. Mijn middenstem met grote hoogte en grote laagte, ooit zo opgemeten bij de Theodora Versteegh Stichting, zong aanvankelijk makkelijk de grote hoogte en werd als sopraan geschoold. Na jaren werk als koor/ensemble zangeres en soliste, bleek de grote laagte meer ruimte te willen, ten koste van de hoogte. Maar als mezzo bleek ik helaas niet in de altstemgroep van het Groot Omroepkoor te passen en moest ik mijn baan daar opgeven. In een loopbaanbegeleidingtraject deed ik het idee op, om zelf aan de slag te willen met die materie. Het is heerlijk om te merken dat ik hiermee nu een grote bijdrage kan leveren. Ik werk zowel in individuele trajecten als met groepen. Zo coachte ik onlangs de afgewezen zangers na de halve finale van het IVC te Den Bosch. Het was zo mooi om te merken hoe er door het erkennen van angsten en twijfels, ruimte ontstond bij de deelnemers voor inzicht en nieuwe plannen. Ook op het Koninklijk Haags Conservatorium geef ik een cursus aan de 4de jaar zangers, over de ontwikkeling van hun beroepspraktijk. De zangpedagogie is weer een verhaal apart. Wat valt daar niet veel over te zeggen, ook in verband met mijn eigen zangontwikkeling! Want was ik nou een sopraan of toch een mezzo? Hoe ging die ademhaling nu precies? De ene docent zei dit en de ander dat. Zo veel docenten, zo- veel manieren om te zingen, leek het wel. Het blijft een razend interessante materie en ik kan wel zeggen dat mijn ontwikkeling nog steeds niet is geëindigd wat dit betreft. Ik blijf maar leren. Zowel in het werken met zangers, als met het helpen van sprekers. Over deze tak van sport, het helpen van sprekers, schreef ik in 2011 het boek Stembalans, over de stem als instrument voor persoonlijk groei. De stem als spiegel van de ziel. Want zeg nou zelf, wij als zangdocenten hebben volgens mij allemaal een zintuig ontwikkeld om te horen wat voor mens er achter de stem zit. Wat komt er niet veel meer bij kijken in een zangles dan de zangstemontwikkeling alleen. En hoe vaak werkt de stem niet mee omdat er mentaal iets in de weg zit? Met spreken is het niet anders. En wanneer je leert je spreekstem vanuit een innerlijk kracht te gebruiken zul je alleen maar groeien als persoon. Al deze werkzaamheden geven een behoorlijk drukke agenda, met heel veel mooie waardevolle dingen om te doen. Muziek maakt me blij, muziek ontroert, muziek verbindt. De zangstem is voor mij het mooiste instrument dat er is. Juist omdat het zo n directe uiting is van binnenuit en omdat het bij uitstek de kracht heeft mensen te raken, te ontroeren en te verbinden. Als nieuw redactie lid van het Bulletin draag ik graag mijn steentje bij aan dat mooi zangvak en de vele dingen, die daarbij kunnen komen kijken. Eén bijdrage zal al concreter worden op de ALV van 7 maart. Ik ga daar namelijk in een interactieve lezing, wat meer vertellen over muzikaal ondernemerschap.

6 12 13 Verslag masterclass Dame Kiri Te Kanawa op IVC en Lied- Duo finale [ vet ] Door Maja Schermerhorn [regular ] Van 4 tot 24 september 2014 vond in s Hertogenbosch het 50ste Internationale Vocalisten Concours plaats; het IVC. Er waren twee categorieën: Opera/Oratorium en Lied Duo. Verschillende juryleden gaven eveneens masterclasses. Een van die juryleden was de Nieuw- Zeelandse sopraan Kiri Te Kanawa. Verschillende keren had ik deze wereldberoemde zangeres op het witte doek en in T.V. programma s bewonderd, ook tijdens interviews. Behalve dat ik haar heel mooi vond zingen, leek zij mij een sympathieke en warme persoonlijkheid. Jammer genoeg had ik nooit de gelegenheid om een liveoptreden van haar bij te wonen. Het leek mij heel interessant om te horen wat zij als docente te vertellen zou hebben. Die kans greep ik met beide handen aan op de middag van 12 september. [ Hier foto van dame Te Kanawa of aan een zijkant van de alinea] Masterclass Kiri Te Kanawa [tussenkop vet ] De grote zaal van Theater aan de Parade was bomvol met toehoorders. Kiri Te Kanawa werkte met vijf verschillende kandidaten. Pianist Hans Eijsakker verzorgde de begeleiding en directeur van het IVC, Annet Andriesen, introduceerde de zangers. Voor iedere zanger stonden twee opera-aria s op het programma, waarvan er één door mevrouw Te Kanawa uitgekozen werd om aan te werken. Als eerste was de tenor Makadupanyane Senaoana uit Zuid-Afrika aan de beurt. Hij zong de aria Un momento uit de opera Alcina van Händel. Let it flow, zei Kiri, controleer niet de klank, maar adem diep. Vervolgens merkte ze op, dat de tong je grootste vijand is. Die moet plat liggen! Ze liet de jongen vervolgens met zijn vingers zijn tong vasthouden en zo de hele aria zingen. Belangrijk is dit ontspannen te doen en eerst te oefenen op hi,hi,hi. Ik vond dat de tenor expressief en met goede coloraturen zong, maar wel met veel vibrato. De jonge Canadese mezzosopraan Emily D Angelo was de tweede kandidate. Ook zij zong een aria van Händel: Svegliatevi nel core uit Giulio Cesare. De hoofdpersoon bevindt zich in deze aria in een hopeloze situatie in een koude winter. Emily moest dat in de tekst veel meer uitdrukken. Met de uitspraak van Kiri The pianist is your slave zal niet iedere begeleider blij zijn. Zinzi Frohwein, Nederlandse sopraan, heeft een grote stem. In de aria van de nog jonge Michaela, C est des contrebandiers uit de opera Carmen van Bizet zou zij zich meer kunnen voorstellen dat ze een meisje is van zestien en daar haar stem en uitdrukking aan kunnen aanpassen. De Duitse bariton Andreas Heinmeyer zong van Gounod, Avant de quitter ses lieux uit de opera Faust. Bij deze zanger ging Kiri vooral in op de ademhaling. Hij moest niet duwen op zijn stem. Inademen op een (h)a en op het hoogtepunt van de inademing beginnen met zingen en de stem laten opbloeien, dus niet eerst vastzetten. Uit Nederland de jonge sopraan Iris van Wijnen. Ze zong uit La Bohéme van Puccini de aria Donde lieta usci. Ook Mimi is een nog jonge vrouw. Wanneer Iris meer met een glimlach zou zingen, zou haar mooie stem, zei Kiri nog beter tot zijn recht komen. Volgens mij zou een beter legato ook ten goede komen aan hoge tonen. Tijdens het uitbundige slotapplaus kwam Kiri Te Kanawa op met haar twee hondjes en stelde het publiek in de gelegenheid om vragen te stellen. Daar werd gretig gebruik van gemaakt. Er werd zelfs gevraagd of zij zelf wat wilde zingen. Daar ging ze op in door a-capella een mooi Maorilied te zingen. Zij is zelf afkomstig uit deze bevolkingsgroep, die oorspronkelijk uit Polinesië komt en zich in de 13e eeuw in Nieuw-Zeeland gevestigd heeft, lang voor de Europeanen. Lied-Duo finale [ tussenkopje vet] [regular ] Diezelfde avond vond de finale Lied-Duo plaats. Waar ik in dit verband niet al te diep op inga. Wel te vermelden is, dat de Zwitserse bas-bariton Milan Siljanov en zijn echtgenote, de pianiste Nino Chokhonelidze de eerste prijs in deze categorie behaalden. De Nederlandse mezzo Florieke Beelen won in deze categorie de prijs van de Vrienden van het lied. Daarnaast won ze ook een prijs in de Opera/oratorium categorie. Op de website van het IVC zijn de overige resultaten van beide categorieën te vinden. Verplicht werk Quale Coniugium! [ tussenkop vet] [ hier foto Schermerhorn Paneel of aan een zijkant van de alinea] Zowel in de finales van beide categorieën was het verplichte werk Quale coniugium! te horen, van de Nederlandse componist Willem Jeths. Dit werk is geïnspireerd op het linker paneel Het paradijs van een drieluik van Hieronymus Bosch: De tuin der lusten. Pé Hawinkels ( ) heeft hier een gedicht op gemaakt. De oorspronkelijke Nederlandse tekst is in een zingbare Latijnse tekst vertaald door Dr. Harm-Jan van Dam. Het lied is in 4 verschillende liggingen getransponeerd, zowel met piano- als met orkestbegeleiding. Ik zelf heb mogen meewerken aan de puntjes op de i van de zangpartij van Quale coniugium! ( Welk een paar! ). [onderstaande inleiding in een gekleurd kader plaatsten] Peggy Larson, erelid van onze vereniging, behaalde in 2008 haar master etnomusicologie aan de Bethel Universiteit in St. Paul, Minnesota. Voor haar thesis onderzocht zij de techniek, het repertoire en de geschiedenis van drie Europese zangstijlen. In het vorige Bulletin was in het artikel KULOKK te lezen hoe in Noorwegen koeien gelokt worden. In dit Bulletin staat de Portugese fado centraal met vooral aandacht voor de ontstaansgeschiedenis van de fado. In het volgende Bulletin zal in de rubriek Lied onder de Loep de fado Ai, Maria worden behandeld en verder worden ingegaan op de techniek van het fado zingen, met voorbeelden en zangoefeningen. Afhankelijk van de ruimte kunnen illustraties 1 en 3 + onderschrift weggelaten worden. [intro zoals bij KULOKK in vorige ]The lights of the fado house go down. The audience becomes silent and the [fadista cursief] steps forward and stands with the musicians. Dressed in a long black dress and a shawl, she begins to sing a plaintive song. In 2008, Peggy Larson traveled to Lisbon and researched this haunting and unique style of singing that is not only popular in Portugal, but now world-wide. This article talks about the history and vocal technique of [fado cursief]. [Kop, vet]fado ( lied van het lot ) uit Portugal door Peggy Larson [hier ergens of waar het uitkomt-de foto van Peggy Larson afbeelding A.] [Fado cursief] is often named the national song of Portugal. Its nostalgic sound sings of [saudade cursief], the Portuguese word for yearning. This emotion is very important to the Portuguese, and the singers of [fado cursief] express it deeply with their dark tone, subtle and moving embellishments and the haunting melodies. [Fado cursief] is urban folk, originating in the poor districts of [Alfama cursief] and [Mouraria cursief] in Lisbon. The lyrics of [fado cursief] are of utmost importance. The ability of the singer to express a range of emotions through the lyric lies at the heart of the genre. [Fado cursief] is sung solo, by both men and women, and accompanied by the Portuguese [guitarra cursief] (with twelve steel strings and a fan-like tuning mechanism) and the [viola cursief] (the Portuguese word for a Spanish guitar). The History of [Fado cursief] [tussenkopje] The [fadistas cursief] (fatalists) were the original [fado cursief] singers. These people were the low-lifes of the city: the criminals, prostitutes and other poor that frequented bars and other establishments of ill repute in the neighborhoods [Alfama cursief] and [Mouraria cursief] These [fadistas cursief] associated with Portuguese- African slaves, often returning from Brazil and settling in these quarters, bringing with them dances such as the [lundum cursief] and the [fofa cursief]. These dances were performed by Africans and [fadistas cursief] alike and furnished the lyrical structure for the [fado cursief]. The term [fado cursief] (literally meaning fate) comes from [fadista cursief] instead of the reverse. The [fadistas cursief] of the time were known by their tipped hats, black wide trousers and silk sash at the waist, singing in the streets and supplying the poor with music for their everyday lives. Blind [fadistas cursief] would travel through the city and countryside, often assisted by an orphan boy. Themes of the songs spoke of destiny beyond our control, city themes and songs of lost love. [hier afbeelding 1 met hieronderstaand bijschrift] Deze illustratie en onderschrift kan eventueel weggelaten worden [The Fadistas cursief]. Engraving by Rafael Bordalo Pinheiro, 1783 The first celebrity [fadista cursief] was Maria Severa, who lived from She was a prostitute and sang [fado cursief], accompanying herself on the [guitarra cursief]. She was a buxom beauty with a fiery personality. [hier afbeelding2 met hieronderstaand bijschrift] Maria Severa, undated drawing She had a torrid affair with Conde de Vimioso, an aristocrat who loved to frequent the taverns in the poor districts. Her legend survived as the first true [fadista cursief]. Her celebrity, mainly because of her affair with the Count, brought the first public recognition to the [fado cursief], and its popularity grew steadily from that time. By the 1880 s cheap song books began to appear, and by the 1890 s a stylized [fado cursief] had reached the middle-class theater stages. [Fado cursief] magazines became popular. In the early 1900 s [fado cursief] became the poetic vehicle for the new ideals of the Republic after the downfall of the royal family. Class mixing occurred at bullfights, spectacles such as balloon flights, and in the [fado cursief] taverns where aristocrats would gather after a bullfight. In 1926, a military coup overthrew the government and the new junta government began lyrical censorship.

7 NVZ 14 Songs had to be registered and [fado cursief] houses were under scrutiny. No political or subversive lyrics were allowed. Writers began exploring themes of honor and strength in the family, using these themes as allegorical propaganda by the government. The beginnings of the Salazar regime coincided with beginnings of radio. The government circulated [fado cursief] on the state controlled radio and on Portugal s first sound films and on recordings. The government did not censor themes of poverty, thinking [fado cursief] would not extend beyond the poor neighborhoods of Lisbon. However, these songs of the poor did reach to other countries around the world through the quickly emerging recording industry and singers such as Amalia Rodrigues. Amalia Rodrigues international popularity elevated [fado cursief] to world-wide recognition. She dignified [fado cursief] and transformed it into a legitimate musical style. After the fall of dictator Salazar in 1974, [fado cursief] decreased in popularity, but today it is revived by young singers and is known world-wide. The Dutch writer Dirk Lambrechts writes of the history and tradition in his book [Fado: De Tranen van de Taag cursief]. It is a comprehensive account of the important singers of [fado cursief], past and present. [Fado cursief] in the Netherlands [tussenkopje] [Fado cursief] singing is very popular in the Netherlands. In the Netherlands the Guitarra and Fado Society holds regular concerts with both Portuguese and Dutch singers and musicians. The singer Cristina Branco made her first CD and gained her first popularity in the Netherlands, then went back to Portugal to gain international fame. World-renowned Mariza also got her start in the Netherlands. She made a CD and brought it to many recording companies in Portugal with no success. A company in Holland accepted it, and it won a World Music award. She then became popular in Portugal! [hier afbeelding 3 met onderstaand bijschrift ] Deze illustratie en onderschrift kan eventueel weggelaten worden [Fado cursief] performers in Lisbon restaurant, 1991 [ hier afbeelding 4 met onderstaand bijschrift] [Fado cursief] evening with Os Lusitanos, vereniging van Portugezen in Amsterdam, 2005 [Fado cursief] Houses[tussenkopje] Today, the [fado cursief] restaurants and tascas (taverns) serve as meeting places for [fadistas cursief], attracting regular singers and listeners. At the amateur sessions, singers learn to perform and to listen to the [fado cursief]. Listening to [fado cursief] is just as important as singing it. Silence is imperative when someone is singing the [fado cursief] and the job of the listener is to feel the [fado cursief] along with the singer and experience the emotion as deeply as the singer. Venues are judged by the quality of the silence of their listeners. The Music of [Fado cursief] [tussenkopje] [Fado cursief] is a mixture of Portuguese folk melodies and African and Brazilian dance rhythms. It has syncopa- 15 tion, adopted from Portuguese peasant songs. The characteristic rhythm is: [hier komt afbeelding 5] The simple melodies typically have a symmetrical structure, falling cadences, and weak final syllables. Two main types of [fado cursief] exist: [fado tradicional and fado canção. Fado tradicional cursief] is the original form of [fado cursief]. In this form, the lyrics are of major importance.[fado tradicional cursief] is strophic, following set poetic, harmonic and melodic forms. The same harmonic and melodic structure can be used for many different lyrics. The melody is often improvised to a large extent. [Fadistas cursief] also improvise lyrics on these forms, making them up to fit the situation, such as a birthday or wedding, or telling current news. [Fado canção cursief] is a newer form and came into being when the aristocrats began to sing [fado cursief]. [Canção cursief] often has a stanza and refrain form with each song having its own melody and harmonic structure. This is considered more musical and the melody is closely composed with the music. [hier komt afbeelding 6 met onderstaand bijschrift] Lydia Oliviera singing at A Baiuca

8 16 17 Het is daarom niet verwonderlijk dat de menopauze meer en meer in de belangstelling staat. Er komen ook steeds meer speciale menopauzeklinieken omdat de behoefte aan speciale begeleiding toeneemt. als het maar niet zo n vrouwenstuk wordt!. Zorg je ervoor dat ook 20 ers, 30 ers en begin 40 ers dit stuk gaan lezen zodat ze eventuele problemen leren herkennen bij leerlingen of bij zichzelf?. Fijn dat jij je Ojé, hier in wilt verdiepen, want ik heb nogal desperaat het internet afgestruind en kon eigenlijk bar weinig informatie vinden. Stem en overgang deel 1 door Ineke van Doorn Het leek me niet meer dan logisch om bij het schrijven over stem en overgang ook te vragen naar persoonlijke ervaringen van zangeressen en zangdocenten. Uiteindelijk gaat het er niet alleen om wat er op lichamelijk vlak allemaal gebeurt in deze bijzondere periode van het vrouwenleven, maar ook hoe dit ervaren wordt en hoe men ermee omgaat. Na oproepen op Linkedin, Facebook en via het NVZ Bulletin ontving ik meer dan 25 reacties. Vooral vrouwelijke collega s reageerden, met soms heel persoonlijke verhalen, maar ook enkele mannen kwamen met opvallend bruikbare tips en observaties. Andere input kwam van (wetenschappelijke) publicaties, literatuur, kranten en een documentaire. Doordat er over het onderwerp zoveel te vertellen is, zal in het volgende Bulletin het tweede deel van dit artikel gepubliceerd worden. In dit eerste deel ligt de focus vooral op welke klachten zangers hebben en wat de achtergrond daarvan is. In het tweede deel zal de inhoud wat optimistischer zijn. Er komen positieve ervaringen aan bod, de psychologische aspecten worden besproken, en verder ligt de nadruk op hoe om te gaan met deze klachten en eventuele oplossingen zoals hormoontherapie. Een eerste conclusie Na bestudering van alle informatie is een eerste conclusie dat er over de overgang ruim informatie beschikbaar is, maar dat deze vrijwel nooit antwoord geeft op specifieke vragen van zangers en zangdocenten. Er is geen enkele menopauze-kliniek die op zijn website iets vermeldt over stem en overgang, in een populair (en informatief) boek als Hormonologen van Yvonne van den Hurk komt het woord stem niet voor, en zoek je in het blad van de North American Menopause Society dan worden daar slechts 5 stem-gerelateerde artikelen genoemd waarvan niet één over de zangstem. Het zijn eigenlijk alleen stemspecialisten die zich bezighouden met de invloed die de overgang op de stem heeft. Niet voor niets concludeert stemspecialist Berit Schneider in haar onderzoek Voice impairment and menopause (2004) dat stemverandering een vergeten overgangssymptoom is. Doctoren vergeten de stemproblemen te linken aan de menopauze en bij het bespreken van hun overgangsklachten noemen vrouwen zelf vaak hun stemproblemen niet. Wat is de overgang? Eerst maar eens een inleiding over het fenomeen. De overgang is de, vaak lastige, fase in een vrouwenleven waarin de menstruaties onregelmatig worden en uiteindelijk helemaal wegblijven. Het woord menopauze betekent de laatste menstruatie en wordt dus als term vaak verkeerd gebruikt. De gemiddelde leeftijd waarop een vrouw voor het laatst menstrueert is 51 jaar. 1% van de vouwen komt echter voor haar veertigste vervroegd in de overgang, 1 op de duizend vrouwen komt zelfs al voor haar dertigste in de overgang. Dit gaat dus om duizenden vrouwen. Een vrouw weet zeker dat de menopauze is begonnen als er één jaar geen menstruatie meer is opgetreden. De gemiddelde tijd tussen het onregelmatig worden van de menstruaties en de menopauze is vier jaar. Overgangsklachten kunnen vijf tot tien jaar (soms zelfs langer) bestaan. Deze periode kun je globaal verdelen in vijf jaar voor de laatste menstruatie tot twee à drie jaar erna. Dat betekent dat wanneer je rond je 47-ste je laatste menstruatie hebt, je rond je 42-ste serieuze overgangsklachten kunt hebben, die ook zijn weerslag kunnen hebben op je stem en je functioneren als zangeres! De duur van de overgang verschilt bij elke vrouw, er zijn dus ook vrouwen die maar korte tijd merken dat zij in de overgang zijn. Kwam je moeder vroeg in de overgang dan heb je zelf een grotere kans om ook vroeg in de overgang te komen. De anticonceptiepil kan de overgangsklachten onderdrukken, maar heeft op zichzelf geen invloed op het moment dat de overgang begint. Bij vrouwen die veel roken begint de overgang gemiddeld twee jaar eerder. Dit komt omdat roken de oestrogeenproductie vermindert. In Nederland zijn 1,6 miljoen vrouwen in de overgang. En doordat onze levensverwachting zoveel hoger is speelt inmiddels een derde van een vrouwenleven zich af na de menopauze. Meisjes die in 1980 geboren zijn zullen gemiddeld 92 jaar oud worden en bij hen zal zelfs ongeveer de helft van hun leven zich na de menopauze afspelen! Biologisch gezien is de overgang een mysterie. Dieren gaan namelijk dood als ze geen eitjes meer produceren, behalve de olifant en de orka. Wetenschappers denken dat het bij de mens anders is omdat opa s en oma s een biologische functie hebben. Wat is de impact? Voor ik verder inga op de specifieke overgangsklachten van zangers is het belangrijk om een context te geven aan de grote impact die overgangsklachten kunnen hebben. Deze hangen samen met twee factoren: 1. Veel vrouwen zijn gefocust op het moment dat de menstruatie stopt. Ze weten niet dat de overgang tot 5 jaar vóór de laatste menstruatie begint. In deze premenopauze kunnen al tamelijk heftige klachten optreden op zowel lichamelijk en psychisch vlak. Vrouwen menstrueren in die periode vaak nog normaal en denken dat er nog niets aan de hand is. Bij klachten als hoofdpijn, algehele vermoeidheid, opgeblazen gevoel, constipatie, verlaagd libido, gevoelige borsten, pijn in gewrichten en spieren, depressieve klachten, angstig voelen, slaapstoornissen en ook bij stemklachten wordt dan ook vaak vergeten dat het overgangsklachten zouden kunnen zijn. Ook artsen houden daar niet altijd rekening mee, zeker wanneer er sprake is van een vervroegde overgang. Klachten als stemmingswisselingen en geheugenproblemen worden in de premenopauzale periode dan ook regelmatig verkeerd geïnterpreteerd en dan in verband gebracht met bijv ADD/ADHD, burnout, stress en depressie. Vrouwen denken dat ze gek worden en komen geheel onterecht bij een psychiater of psycholoog terecht. Deze onwetendheid maakt dat juist die premenopauze, achteraf, als de meest zware periode wordt gezien. Vrouwen hebben geen idee wat er met ze aan de hand is, en waarom bijvoorbeeld die stem ineens zo vreemd doet. 2. De overgang is nog steeds een taboe en er wordt daardoor weinig over gepraat. Jongeren weten niet wat het is want in het biologieonderwijs wordt het nauwelijks genoemd, terwijl veel leerlingen een moeder hebben die in de overgang is. Ouderen willen er niet over praten of ontkennen dat ze er last van hadden. In veel menopauze-poli s wordt zelfs geadviseerd er niet met je werkgever over te praten omdat het tegen je gebruikt kan worden. Dit terwijl 34% van het ziekteverzuim bij gezonde vrouwen is gerelateerd aan overgangsklachten. Deze context betreft uiteraard ook zangeressen en zangpedagogen. Bij hen zal de impact echter nog toenemen wanneer de overgangsklachten zich ook op het stemvlak manifesteren. Dit betreft immers een terrein met zowel grote emotionele, alsook psychologische en economi-

9 18 19 sche betrokkenheid. Overgangssymptomen Als je gaat zoeken op overgangsklachten kom je een waslijst aan symptomen tegen. Opvliegers is daarvan de meest voorkomende: 86% procent van de vrouwen heeft er last van. Andere klachten zijn gewichtstoename, nachtzweten, verlies libido, droge huid, droge vagina, stemmingswisselingen, vermoeidheid, haaruitval, slaapstoornissen en geheugenproblemen. 49% van de vrouwen heeft daarbij depressieve klachten. De overgang heeft ook invloed op de stem. De zangeressen die op mijn oproep reageerden noemde als verschijnselen onder andere: minder controle over de stem, minder glans in de hoogte, stem zakt (ook de spreekstem), moeite met ademsteun, eerder vermoeid, stemplooien sluiten minder makkelijk, minder souplesse en subtiliteit, moeite met zuiverheid en veel genoemd- problemen met de registerovergangen. Verandert bij alle vrouwen de stem tijdens de overgang?] Hoge sopranen zijn altijd bang om na de menopauze geen hoge sopraan meer te zijn zegt William Riley, een New Yorkse zangdocent die met veel beroemde operazangers werkt. Maar dat gebeurt lang niet altijd. Soms verandert de kwaliteit van de stem, maar blijft het bereik hetzelfde, soms gebeurt juist het tegenovergestelde, en soms veranderen beide dramatisch. De veranderingen kunnen een voorbode zijn van een tragedie, maar kunnen ook nieuwe, fantastische aspecten brengen, als bijvoorbeeld een verbeterde stemkwaliteit. Bij het onderzoek van Schneider (zie boven) gaf 46% van de 107 onderzochte postmenopauzale vrouwen aan veranderingen waar te nemen in de spreek- en zangstem. Een derde (van de 107) ondervond van die veranderingen ook last. De overige 54% nam dus geen veranderingen waar en had ook geen stemproblemen. Bij literatuuronderzoek door de Universiteit van Gent concludeerde men in 2007 dat het voorkomen van stemproblemen als gevolg van de menopauze varieert tussen 17% (Abitbol 1999) en 77% (Boulet 1995). Bij de zangeressen die op mijn oproep reageerden gaf 22% aan geen klachten te hebben. De getallen lopen dus nogal uiteen. Bij een van de onderzoeken werd dan ook terecht opgemerkt dat het lastig is om deze cijfers te interpreteren. Het lager worden van de stem tijdens de overgang resulteert bijvoorbeeld lang niet altijd in een toename van stemklachten. Omdat dit een geleidelijk proces is binnen het algemene verouderingsproces, is het mogelijk dat het zakken van de stem door veel vrouwen niet wordt opgemerkt. Zangprofessionals daarentegen zullen ook kleine stemveranderingen sneller waarnemen en deze zullen ook eerder als belastend worden ervaren. Verschil klassieke zangers en pop/jazz zangers] In eerste instantie kreeg ik op mijn oproep alleen reacties van klassieke zangeressen. Dit was zo opvallend dat ik een aantal pop/jazz-collega s specifiek vroeg naar hun ervaringen met de overgang. Zes zangeressen reageerden en daarvan meldde de helft geen klachten te hebben. Klachten die door de overige drie genoemd werden, weken niet af van de klachten die klassieke collega s hadden geuit: stem zakt, wordt minder flexibel, minder glans in de hoogte, moeite met sluiten van de stemplooien in de hoogte, eerder vermoeid, problemen met registerovergangen. Deze problemen leiden echter niet tot onoverkomelijke problemen: Repertoire kan in een andere (lagere) toonsoort gezongen worden en melodieën eventueel aangepast. Verder is een wat doorleefdere stem in veel pop- en jazzstijlen geen enkel probleem. Een collega gaf als voorbeeld de stemmen van zangeressen als Jenny Arean en Mercedes Sosa. Deze lijken door de jaren heen weinig te veranderen. Beide hebben donkere, lage stemmen en zingen met weinig druk en veel flow. Hormonale veranderingen De meeste overgangsklachten, ook die met betrekking op de stem, zijn gerelateerd aan de hormonale veranderingen die tijdens de overgang plaatsvinden. De overgang ontstaat doordat de eierstokken niet meer werken omdat de voorraad eicellen is uitgeput. Er vindt geen eisprong meer plaats, de menstruatie blijft weg en de vruchtbare levensfase is tot een eind gekomen. Er kunnen overgangsklachten gaan ontstaan omdat het lichaam de hormonen oestrageen en progesteron bijna niet meer aanmaakt. Deze hormonale veranderingen hebben ook impact op het strottenhoofd. Abitbol stelde in 1999 organische veranderingen in het strottenhoofd vast als dystrofie en atrofie: afbraak van (spier-)weefsel en een verminderde doorbloeding. Verder werd ook oedeem vastgesteld waardoor de stemplooien iets zwellen (Schneider et al., 2002). Het tekort aan oestrogeen zorgt verder bij vrouwen in de overgang voor verlies van zowel collageen als spiermassa waardoor lichaamsweefsels als slijmvliezen droger en dunner kunnen worden (Schneider 2004). Dit betreft ook de slijmvliezen van het strottenhoofd, keelmond- en neusholten. Sataloff (2013) meldt dat na de overgang het vocale apparaat algeheel stijver wordt. Dit komt omdat samen met de hormonale veranderingen, ook algemene verouderingsverschijnselen gaan opspelen: larynxspieren nemen in grootte af, kraakbeenderen verharden, de stemplooien worden dikker, en het aantal collageenvezels neemt af. Deze verouderingsverschijnselen kunnen lastig te onderscheiden zijn van eventuele behandelbare hormoonveranderingen tijdens de overgang. De stem wordt lager De hormonale veranderingen blijven bij veel zangeressen niet zonder gevolgen. In de reacties die ik kreeg op mijn oproep kwamen vooral het lager worden van de stem en het veranderen van de stemkleur in de hoogte (minder glans, moeite om de stemplooien te laten sluiten) als een rode draad terug. Het leidt met name bij klassieke zangers, tot veel problemen. Zij kunnen hun gebruikelijke repertoire niet meer zingen en moeten bijvoorbeeld in het koor van stemvak wisselen. Was de stem al laag dan is het lang niet altijd een optie om bij de tenoren mee te gaan zingen. Bij professionele koorzangers kan dit betekenen dat iemand zijn werk niet meer kan doen. Jard van Nes zei over het lager worden van de stem (Volkskrant 2001): Als ik sopraan was geweest, was ik een vakje gezakt, was ik mezzo geworden. Maar er valt bij mij niets te zakken. Naar het lager worden van de stem is relatief veel onderzoek gedaan, met name op het gebied van de spreekstem. Uit deze onderzoeken komt dat de gemiddelde spreektoonhoogte tijdens de overgang ongeveer 14Hz daalt, dit staat gelijk aan 1,3 halve toonsafstand (D haeseleer et al., 2013). Bij vrouwen die hormoontherapie volgen (waarover in het tweede deel van het artikel meer) zakt de spreektoonhoogte niet. Dikke en dunne zangeressen De oorzaak van het lager worden van de stem tijdens de overgang is dus de daling van de productie van vrouwelijke hormonen. Hierdoor krijgen de androgenen (mannelijke hormonen) meer invloed: De stemplooimassa neemt iets toe en de stem wordt lager. Stemveranderingen die onder invloed van androgenen ontstaan, zijn onomkeerbaar. Sinds 1977 is bekend dat zowel bij mannen als bij vrouwen vetweefsel androgenen kan omzetten in oestrogenen. Na de menopauze wordt bij vrouwen dit vetweefsel de belangrijkste bron voor de oestrogeenproductie. Wanneer de hoeveelheid vetweefsel toeneemt (de BMI stijgt), neemt daardoor ook het oestrogeenniveau toe. De relatie tussen een hoog BMI (obesitas) en een hoger oestrogeenniveau is ook leeftijdsafhankelijk en hoger bij vrouwen in de overgang. Dit is het werk van een speciaal gen in ons DNA dat de omzetting van androgenen in oestrogenen in onze vetcellen faciliteert (Abitbol/Benninger 2006). Uit onderzoek bij postmenopauzale vrouwen blijkt ook een positief verband tussen de BMI en de gemiddelde spreektoonhoogte: een hogere BMI gaat vaak samen met een hogere gemiddelde spreektoonhoogte (D haeseleer et al, 2013). Slank zijn mag dan vele gezondheidsvoordelen hebben, voor de stem werkt het niet altijd positief uit! Het waarnemen van stemveranderingen Gentse onderzoekers (D haeseleer et al., 2013) vroegen zich af of de relatief kleine daling van de stem wel waarneembaar is voor luisteraars. In eerder onderzoek werd al vastgesteld dat bij een complex geluid als de stem, toonhoogteafwijkingen van meer dan 1% waarneembaar zijn voor luisteraars. Aangezien een stem na de overgang gemiddeld 6,7% is gedaald, zouden deze veranderingen waarneembaar moeten zijn, maar dat is natuurlijk sterk afhankelijk van de capaciteiten van de luisteraar. Onderzoek wijst daarnaast ook uit dat we veranderingen in onze eigen stem eerder opmerken dan stemveranderingen bij anderen (Moore et al., 2008). Dit sluit ook aan bij de ervaring van een van de collega s die reageerde: Zij had tijdens de overgang jarenlang stemklachten, maar bij navraag werden deze door collega s niet waargenomen. Het gehoor Alhoewel geen enkele collega er (gelukkig) melding van maakt, kan ook het gehoor zelf problemen gaan leveren. In een onderzoek van Kathy Kessler Price (2010) gaf 10% van de premenopauzale vrouwen aan gehoorverlies te hebben. Dit cijfer steeg naar meer dan 28% bij vrouwen die tegen de menopauze aanzaten. Omdat het oor de stem leidt, moet bij stemproblemen zeker ook altijd gekeken worden of gehoorproblemen de oorzaak zijn. Abitbol (2011) geeft als voorbeeld Charles Aznavour die zijn stem terugkreeg, nadat zijn gehoorproblemen werden opgelost. Sataloff (2013) maakt melding van het feit dat door hormonale invloeden de bloedvaten in de neus wijder worden. Dit heeft invloed op het al dan niet open zijn van de neus en beïnvloedt daardoor ook de manier waarop de zanger zijn stem waarneemt. Ook dit kan tot klachten leiden. Vermoeidheid en draagkracht Een andere veel geuite klacht van collega-zangers is vermindering van het uithoudingsvermogen bij de adembeheersing, waardoor er minder draagkracht is en men eerder vermoeid raakt bij het zingen. Achterliggende oorzaak hiervan is een dramatische daling van onze longcapaciteit: deze wordt maar liefst 50% minder tussen ons 20-ste en 80-ste levensjaar. Dit beïnvloedt uiteraard de draagkracht van de stem. Ook worden slijmvliezen bij het ouder worden droger, daardoor kost het meer ademdruk om de stemplooien te laten trillen. Na enige tijd leidt dit tot een vermoeide stem, je moet harder werken om je stem aan de gang te krijgen en te houden. Zuiverheid en controle Een verminderde controle over de stem kan zich uiten in minder souplesse en subtiliteit in het zingen, in onzuiver

10 20 21 zingen en in vibratoproblemen. Allen werden in diverse reacties genoemd. Abitbol/ Benninger (2006) schrijven dat de larynx neurologisch grotendeels aangestuurd wordt door de nervus vagus. Doordat tijdens de overgang er veel minder vrouwelijke hormonen worden aangemaakt, neemt de snelheid van de overbrenging vanuit de hersenen naar de larynx iets af waardoor de spiercoördinatie afneemt en de vocale respons vermindert. Het exact controleren van toonhoogte en bereik kan hierdoor bemoeilijkt worden. In een later stadium zal het lastig worden het vibrato (7 trillingen per seconde) vol te houden. De stem zal langzaam afzakken naar een tremolo (4 trillingen per seconde). Reflux Inmiddels zijn steeds meer zangers en zangdocenten gelukkig op de hoogte van het grote verband tussen reflux en stemproblemen. Bij sommige vormen van reflux bereikt het maagzuur de keel. Dit kan leiden tot algemene symptomen als heesheid, een chronische hoest of een chronische irritatie met een gevoel van vastzittend slijm. Men zal vaak de keel schrapen en daarbij het vermoeden hebben dat het probleem gerelateerd is aan sinusklachten vanwege het slijmgevoel. Bij deze vorm van reflux hebben namelijk veel mensen geen symptomen van brandend maagzuur. Ofschoon refluxklachten bij alle leeftijden voorkomt, neemt het bij oudere mensen toe vooral als gevolg van een middenrifbreuk (hiatus hernia). In 1998 merkte Mary-Louise Marco-Dutoit tijdens Eurovox al op dat talloze zangers een middenrifbreuk ontwikkelen. Hierbij kan de maag uitsteken in de slokdarm. Dit kan vervolgens tot reflux leiden waardoor de stem zakt, er heesheid ontstaat, de stemomvang vermindert, de stem eerder vermoeid is en er keelpijnklachten ontstaan. Bij sommigen is de ontstane opening zo groot dat een deel van de maag erdoor in de borstholte terechtkomt. Dit verschijnsel heet een maagbreuk. Een maagbreuk komt veel voor, volgens informatie van het Elkerliek Ziekenhuis hebben circa dertig van de honderd 50-plussers een maagbreuk. Stemklachten als gevolg van reflux werden door collega s tweemaal genoemd, maar zouden eventueel de oorzaak kunnen zijn van andere genoemde klachten als een geïrriteerde keel, regelmatig terugkerende keelpijn en heesheid. Baarmoederverzakking Een bijzonder onderwerp is de baarmoederverzakking. Dit werd slechts door één collega naar voren gebracht, terwijl de aandoening bij tussen de en de 1 miljoen vrouwen in Nederland voorkomt. De meeste daarvan zijn boven de 40. Oorzaak is een verzwakking van de bekkenspieren als gevolg van een lager gehalte van het hormoon oestrogeen na de menopauze. Symptomen zijn een drukkend gevoel in het bekkengebied, lage rugpijn, het gevoel dat er iets uit de vagina komt, problemen met plassen, problemen met lopen. Niet iedere vrouw heeft echt last van de verzakking. Uit de reactie van een collega maak ik op dat het veel invloed op het zingen kan hebben, hetgeen niet verwonderlijk is als je de symptomen leest. Des te verwonderlijker dat ik hierover verder geen informatie kan vinden. Oedeem Als laatste wat meer informatie over het verschijnsel oedeem. Veranderingen binnen de hormoonhuishouding, als de inmiddels diverse malen genoemde- daling van het vrouwelijk hormoon oestrogeen tijdens de overgang, kunnen oedeemvorming uitlokken. Dit noemt men menopauzaal oedeem of overgangsoedeem. Hierbij houden alle weefsels vocht vast waardoor men zwaarder wordt. Ook de stemplooien kunnen vocht gaan vasthouden. In een onderzoek van de Maastrichtse Universiteit (Brunings 2013) vond men een directe relatie tussen de aanwezigheid van oestrogeen- en progesteron-receptoren in de stemplooien en de aanwezigheid van oedeem. Reinke s Oedeem is een afwijking van de stembanden waarbij er een vochtophoping ontstaat in de weefselspleet tussen de stemplooi en het epitheel. Het komt meestal in beide stemplooien en aan beide zijden van iedere stemplooi voor. Het is een bijzondere vorm van aanhoudende/chronische laryngitis. Reinke s Oedeem ontstaat wanneer de stemplooien langdurig geïrriteerd raken door overbelasting, roken of door reflux. Het is een aandoening die typisch is voor vrouwen in de overgang die een lange rook-historie hebben. Stemklachten die bij Reinke s oedeem horen zijn aanhoudende heesheid, een rauwe stem, een lagere stem (lager dan past bij de leeftijd of sexe), verlies van glans, en een vermoeide stem (in het bijzonder na stemgebruik of aan het einde van de dag). De meest algemene klacht bij vrouwelijk patiënten met Reinke s oedeem, is dat ze als een man klinken, in het bijzonder aan de telefoon. Deze klacht is een van de hoofdredenen dat meer vrouwen dan mannen met Reinke s Oedeem medische hulp zoeken. Reinke s Oedeem gaat niet vanzelf over. De behandeling bestaat meestal uit stoppen met roken en een operatieve ingreep van de stembanden, in combinatie met stemrust en logopedie. Het tweede deel van dit artikel verschijnt in het volgende Bulletin. Stemplooiknobbels door Herman van Doorn Liever hees en ontspannen dan gespannen en helder Stemplooiknobbels zijn een veelvoorkomende stemstoornis bij zangers. Iedere zangdocent zal er in zijn loopbaan wel eens mee te maken hebben (gehad). Toch kent lang niet elke zangdocent of zanger de ins en outs rondom dit stemprobleem. Wat zijn stemplooiknobbels nu eigenlijk, hoe ontstaan ze en hoe worden ze behandeld? In dit artikel hoop ik daar mijn licht op te kunnen laten schijnen. Zangers behoren tot een beroepsgroep met een hoog risico op stemproblemen. Ze hebben niet alleen te maken met een zwaardere stembelasting door frequent, langdurig en vaak ook luid stemgebruik, maar hun stem moet ook steeds voldoen aan allerlei esthetische en muzikale eisen. Ze moeten steeds in topconditie zijn om te kunnen functioneren in omstandigheden waar er ècht naar alle details van hun stem geluisterd wordt. Wanneer een zanger te maken krijgt met een stemprobleem, zal deze hulp gaan zoeken bij een zangdocent en/ of logopedist. Beide kunnen een rol spelen in de oplossing van het probleem. Hoe de precieze invulling van ieders taak eruit ziet, is soms onduidelijk; niet alle zangdocenten hebben evenveel kennis en expertise in huis om een zangprobleem goed aan te pakken en veel logopedisten durven de opbouw van de zangstem niet aan. Etiologie Stemplooiknobbels, ook wel noduli genoemd, zijn kleine goedaardige zwellingen die (meestal) op beide stemplooien zitten op de rand tussen het voorste en middelste derde deel van de stemplooi. Ze vallen onder de zogenaamd (secundaire) organische stemstoornissen. Organisch wil zeggen dat het gaat om een afwijking aan de stemplooi zelf en secundair dat de afwijking vaak veroorzaakt wordt door stemmisbruik, verkeerd en/of langdurig stemgebruik en overbelasting. Niet alle stemplooiknobbels zijn echter ontstaan als gevolg van stemmisbruik. Infecties, allergieën, reflux, dehydratatie, stress en hormonen kunnen ook een rol spelen in het ontstaan en ontwikkeling ervan. We kunnen een onderscheid maken in beginnende en chronische stemplooiknobbels. Beginnende stemplooiknobbels zijn roodachtig van kleur, zacht en buigzaam terwijl chronische stemplooiknobbels meestal wit van kleur, dik en verhard zijn. De vorm en structuur van de stemplooiknobbels bij zangers is niet anders dan die van niet-zangers. Wel is het zo dat zangers vaak eerder naar de KNO-arts gaan waardoor de stemplooiknobbels vaker in een beginnend stadium worden opgemerkt. Door de zwelling van de stemplooien kan de glottis niet goed meer gesloten worden. De stem wordt instabieler en zal hees, zonder kern en mogelijk krakerig gaan klinken. Hij zal ook sneller vermoeid zijn, en voor een zanger zal zacht en hoog zingen lastiger worden. Soms is het voor een KNO-arts lastig om precies vast te stellen dat het om stemplooiknobbels gaat. Ook komt het voor dat de diagnose stemplooiknobbels ten onrechte gesteld wordt. In plaats van dat de zwelling van beide stemplooien veroorzaakt wordt door de stemplooiknobbels, kan het zijn dat er een eenzijdige cyste zit die als tegenreactie een zwelling heeft veroorzaakt op de andere stemplooi. Om die reden zijn KNO-artsen voorzichtig in hun oordeel en spreken ze soms over verhevenheden, daarbij in het midden latend of het om stemplooiknobbles gaat of niet.

11 22 23 Stemplooiknobbels komen ook vaak voor bij kinderen (vaker bij jongens dan bij meisjes) en bij vrouwen tussen de 20 en 50 jaar. Bij jongens gebeurt het nogal eens dat de stemplooiknobbels spontaan verbeteren tijdens de stemmutatie in de puberteit. Meisjes hebben daarentegen na de puberteit juist een grotere kans op het ontwikkelen op chronisch stemproblemen door stemplooiknobbels. Ze krijgen in en na hun puberteit, net als de groep vrouwen tussen de 20 en de 50, te maken met het fenomeen, dat bij 70% van hen de stemplooien anatomisch gezien niet goed kùnnen sluiten. Dit zogenaamde sluitingsdefect, of posterior gap, veroorzaakt vaak compensatiegedrag en stemmisbruik, met stemplooiknobbels als resultaat. Hoe vaak stemplooiknobbels voorkomen, is lastig te beantwoorden. Precieze getallen ontbreken. Er zijn wel schattingen bekend die laten zien dat 17% tot 24% van de totaal in Nederland gediagnosticeerde goedaardige stemaandoeningen stemplooiknobbels betreft. Het verschijnsel dat zangers een hogere kans op stemproblemen hebben blijkt uit Amerikaanse schattingen die laten zien 20 tot 50% van de Amerikaanse professionele zangers ooit een stemprobleem heeft gehad tegenover 3% tot 9% van de totale Amerikaanse bevolking. Stembelasting en belastbaarheid Een goede balans tussen de belasting en de belastbaarheid van de stem is noodzakelijk voor het behoud van een optimale stemconditie. Tijdens de zangopleiding wordt er dan ook hard gewerkt aan het ontwikkelen van een gezonde belastbare zangstem. Er wordt gewerkt aan optimalisering van houding, ademtraining, resonans, articulatie, uitbreiding van het bereik, en vibrato. De zanger leert zijn zangstem efficiënt te gebruiken onder een grotere belasting. Hij verbetert zijn zangconditie en er wordt voorkomen dat stemproblemen ontstaan als gevolg van het zingen. Iedere zanger spreekt echter méér dan hij zingt. Op het podium, in privésituaties en niet te vergeten tijdens de zanglessen die veel zangers naast hun podiumpraktijk geven. De spreekstem van de zanger is echter vaak minder goed getraind dan de zangstem, waardoor de spreektechniek vaak ook minder goed is dan de zangtechniek. Zangoefeningen lijken geen invloed te hebben op de spreekstem en de verworven zangtechnieken lijken losgekoppeld van het spreken en worden niet of nauwelijks toepast. De verwachting dat zangers door de betere stemtraining minder stemproblemen zouden hebben lijkt dan ook onjuist te zijn. In tegendeel zelfs! De disbalans die ontstaat door overmatig en/of verkeerd spreken gecombineerd met de grotere belasting van het zingen maakt dat zangers juist méér kans hebben op stemproblemen dan niet-zangers. Overbelasting en stemmisbruik van de spreekstem wordt dan ook vaak genoemd als oorzaak van stemplooiknobbels bij zangers. Zangstijl en scholing Er zijn er grote verschillen in de uitvoeringspraktijk van zangstijlen, als opera, muziektheater en popmuziek. Niet alleen de omstandigheden waarin er wordt gezongen zijn anders. Ook de manier van zangtraining en de hoeveelheid zangtraining die de zangers in de verschillende stijlen hebben gehad is vaak verschillend. Toch worden er geen verschillen gemeten in het aantal gediagnosticeerde stemproblemen of het aantal, door zangers ervaren stemproblemen. Muziekstijl lijkt dan ook niet van invloed op het ontstaan van stemplooiknobbels. Of een zanger getraind of ongetraind is, speelt daarentegen wèl een rol in het ontstaan van stemproblemen. Ongeschoolde zangers forceren hun stem vaker dan geschoolde zangers. Dit veroorzaakt extra spanning en overbelasting bij de ongeschoolde zanger waardoor deze een grotere kans op stemproblemen en stemplooiknobbels heeft. Je ziet dit fenomeen regelmatig in de popmuziek en het muziektheater waar een verhoogde strottenhoofdpositie vaker een onderdeel is van het klankideaal en de uitgedrukte emotie. Klassieke zangers daarentegen zijn veel vaker geschoold en worden in de logopediepraktijk minder vaak met stemplooiknobbels gezien. Compensatie Wanneer een zanger last heeft van stemplooiknobbels, dan zal de stem dus instabieler zijn. Hogere en zachtere passages worden lastiger om te zingen. Op zo n moment zien we regelmatig dat zangers een efficiënte compensatiestrategie kunnen toepassen. De compensatie houdt in dat de zanger gaat proberen de stemplooien met meer kracht te sluiten. Door een vastere sluiting ontstaat er echter geknepenheid en worden de stemplooien stijver, met overmatige spanning en hypertonie als gevolg. Aanvankelijk zal de compensatie efficiënt lijken en zorgen voor een stabielere stem. Uiteindelijk zal de zanger echter door de overmatige aanspanning in een negatieve spiraal terecht kunnen komen. Door het ingehouden stemgebruik en de vastere stemsluiting zullen de stemplooien meer geïrriteerd raken, met soms blijvende beschadiging als gevolg. De geschetste compensatiestrategie is overigens vaak zo subtiel dat zangpedagogen deze nogal eens over het hoofd zien. Het wordt vaak pas te laat opgemerkt, wanneer grote stemveranderingen, als verminderd bereik of extreme vocale vermoeidheid merkbaar zijn. Behandeling Voor de behandeling van stemplooiknobbels kan er gekozen worden voor stemtherapie, operatieve verwijdering en voor medicatie voor de eventueel onderliggende infectie, allergie of reflux. In de praktijk zal er vaak begonnen worden met stemtherapie. Therapie heeft, zeker bij beginnende stemplooiknobbels, namelijk vaak een positief effect op de stemkwaliteit en vermindert de stemplooiknobbels bij een meerderheid van de stempatiënten. Veel logopedisten en KNO-artsen zijn dan ook terughoudend met het meteen opereren van stemplooiknobbels. Logopedisten zijn daarbij van mening dat een operatie alleen moet worden uitgevoerd wanneer, na een lange periode van behandelen, de knobbels blijven en de gevolgen daarvan voor de zanger onaanvaardbaar zijn. Organische stemstoornissen als stemplooiknobbels vragen om een directe logopedische aanpak. De therapie zal daarbij in beginsel gericht zijn op, lichaamsbewustzijn, ontspanning, houding, adem en stemkwaliteit (vaak in een gecombineerde therapievorm aangeboden). Er wordt vaak gewerkt aan het verminderen van de spierspanning (hypertonie) en het afleren van compensatiegedrag en andere foutieve gewoonten. De focus daarbij ligt op het realiseren van een nieuw startpunt voor de zangtraining en tranfser van een goede spreektechniek naar het zingen. Tijdens de behandeling wordt er geput uit verschillende therapeutische benaderingen en methoden: Accent, Pahn, Estill Voice Training, Coblenzer, Lichtenberg en Complete Vocal Technique. De oefeningen bestaan uit o.a.: oefeningen met de resonansbuis (lax vox of glazen buis), loslaatoefeningen (voor de opening van de stemplooien), klinkerarticulatieoefeningen, stootoefeningen (voor de sluiting van de stemplooien), resonansoefeningen (met toonhoogte en luidheidvariatie) en glijtonen. Daarnaast wordt er gebruik gemaakt van manuele facilitatie van de larynx (strottenhoofd massage). Alhoewel overbelasting van de stem een belangrijke oorzaak is van stemplooiknobbels wordt er in de behandeling zelden of nooit gekozen voor totale stemrust. Wel wordt er gezocht naar manieren om de piekbelasting van de stem te verminderen. Wanneer zangers concertverplichtingen hebben, kan er worden gekozen voor een combinatie van korte en lange termijndoelen waarbij de zanger door vermindering van stembelasting op korte termijn zijn verplichtingen (beperkt) kan uitvoeren en er op langere termijn gewerkt wordt aan uitgebreidere stemtherapie. Uiteindelijk spelen de vorm en de grootte van de stemplooiknobbels een bepalende rol in de keuze, het verloop en het uiteindelijke resultaat van de behandeling. Iedere logopedist zal dan ook zijn eigen therapeutische keuze maken en zijn eigen oefeningen selecteren. De behandeling ziet er dan ook vaak per patiënt anders uit en de behandelduur van stemplooiknobbels verschilt ook sterk per persoon. Bij een steekproef onder een kleine groep Nederlandse logopedisten zien we een gemiddelde behandelduur van 19 weken met een behandelfrequentie van 1 of 2 maal 30 minuten per week. (In het verleden was het voor logopedisten mogelijk om behandelingen van 60 minuten te geven. Tegenwoordig worden deze niet meer gegeven, omdat de zorgverzekeraars slechts behandelingen van 30 minuten bekostigen.) Stress Naast de directe therapeutische aanpak draagt indirecte stemtherapie ook bij aan het verminderen van de stemplooiknobbels. Bij indirecte stemtherapie kun je denken aan het verbeteren van de stemhygiënie (veelvuldig schrapen, kuchen, onvoldoende drinken, voeding i.v.m. reflux) maar ook aan gedragsveranderende gespreks-, en coachingstechnieken als Neuro Linguïstisch Programmeren (NLP) om de zanger beter te leren omgaan met stress en emoties. Zangers met stemplooiknobbels ervaren namelijk een hoge mate van stress. Naast problemen als inkomstenderving en het onvermogen zich artistiek en emotioneel te uiten in het zingen, is het hebben van een stemprobleem vaak ook een taboe onder zangers. Ze ervaren vaak een gebrek aan begrip en steun vanuit de omgeving en voelen zich vaak schuldig aan hun stemprobleem. Ze kunnen doorslaan in het steeds weer zoeken naar andere technieken en komen daarbij in een vicieuze cirkel van gestresst goed-fout denken Specialisme Wanneer een zanger stemproblemen heeft zal hij vaak op zoek gaan naar een KNO-arts. Vaak zal de zanger, op advies van zijn zangdocent of collega zangers, een foniater weten te vinden. Foniatrie is het gebied binnen de KNO dat zich specialiseert in onderzoek en behandeling van stemafwijkingen. (Lang niet elke zanger zal daar echter terecht komen, omdat de foniatrie namelijk een beetje lijkt te verdwijnen uit Nederland. Mogelijk doordat het specialistische consult doorgaans wat meer tijd vraagt dan er kostentechnisch gegeven kan worden). Wanneer de KNO-arts constateert dat verdere behandeling nodig is zal hij doorverwijzen naar een logopedist. Soms is er aan de KNO-afdeling een logopedist verbonden, soms adviseert de KNO-arts een bepaalde logopedist. Niet iedere logopedist is echter gespecialiseerd op het gebied van de stem. Het werkveld van de logopedie is daar te breed voor. Het omvat naast stemtherapie ook behandelingen op gebied van taalontwikkeling, stotteren, slikproblematiek, gehoorproblematiek en behandeling van afasie. Ondanks dat er een opleiding specialisatie stemtherapie voor logopedisten bestaat is het specialisme zelf niet officieel erkend binnen de logopedie. De uiteindelijke kwalificaties van een stemtherapeut zijn dus niet formeel vastgelegd, waardoor iedereen zich stemtherapeut of stemspecialist kan en mag noemen. Overigens hebben lang niet alle stemtherapeuten ook expertise en/of ervaring op het gebied van de zangstem. Logopedisten die veel met zangers werken vinden het behandelen van zangers dan ook een specialisme binnen het stemspecialisme. Zangers lijken namelijk vaker dan andere stempatiënten te vragen om een technische aanpak die verder gaat dan de standaard oefeningen. Ook is de ervaring dat de therapeut een beter gehoor moet hebben ontwikkeld om genuanceerder te kunnen werken met de zangers. Ze vinden het daarbij belangrijk dat de logopedist verstand heeft van de emotionele problematiek, de zangtechnieken en dat de logopedist in kwestie wéét hoe belangrijk de stem is voor de zanger en zijn artistieke loopbaan. Uiteindelijk mag duidelijk zijn dat de doorverwijzing en advisering van de KNO-arts op kundige maar informele basis gebeurt. Als je geluk hebt wordt je doorverwezen naar een ervaren logopedist op het gebied van de stem,

12 24 25 maar je weet het pas zeker wanneer de behandeling in volle gang is. Samenwerken De zingende ondernemer of de ondernemende zanger? Logopedisten willen doorgaans graag samenwerken met zangdocenten. Helaas blijkt dat niet altijd te gebeuren. Soms puur om praktische redenen als tijdgebrek, maar soms ook omdat de logopedist de samenwerking met de zangdocent niet als open en positief ervaart. Er is nog wel wat afstand te overbruggen. Veel zangdocenten lijken gericht op klankproductie en esthetiek, terwijl logopedisten meer gericht zijn op gezond stemgebruik en stembalans. Ze kiezen daarbij liever voor hees en ontspannen dan voor gespannen en helder. Uiteindelijk is een goede samenwerking en uitwisseling van informatie tussen zangdocent en logopedist van groot belang voor een optimaal herstel van de stem. Hopelijk dat dit artikel hier positief aan kan bijdragen, door meer kennis en inzicht te geven in het ontstaan en de behandeling van stemplooiknobbels en de rol die de logopedist in dit proces speelt. Herman van Doorn is zangdocent en logopedist. Het bovenstaand artikel kwam tot stand op basis van talloze wetenschappelijke publicaties en boeken en aan de hand van gesprekken met zangers, zangdocenten, logopedisten en KNOartsen. Speciale dank aan zangeres en logopediste Selma Harkink met wie ik samen een logopedisch afstudeeronderzoek deed naar de behandeling van professionele zangers met stemplooinoduli. Nieuwe website biedt nieuwe services voor NVZ-leden! door Antje de Wit Beste collegae. Het is een beetje feest. De nieuwe website van de NVZ is nu in volledigheid te water gegaan. Bovendien heeft de website nieuwe handige functies voor NVZ-leden gekregen. Ik stel voor om virtueel een fles champagne te ontkurken en tegen de boeg te gooien! We hopen dat het eigentijdse gezicht, de overzichtelijkheid en de nieuwe services ons weer jaren verbinden en inspireren in ons professionele netwerk. Vertrouwde onderwerpen op de nieuwe website zijn het nieuws over symposia, foto s van NVZ-activiteiten en natuurlijk de mogelijkheid om complete NVZ-Bulletins uit het verleden te kunnen lezen en downloaden. Een nieuwe functie is de Leden-pagina. In het menu aan de bovenrand klik je op LEDEN en dan wordt een wachtwoord gevraagd. Dat wachtwoord zal jaarlijks vernieuwd worden en is het komend kalenderjaar: winterreise. Je krijgt hiermee toegang tot enkele documenten: een ledenlijst en vergaderstukken. De ledenlijst bevat adresgegevens van alle leden van de vereniging. De vergaderstukken betreffen bijvoorbeeld de Algemene Ledenvergadering op 7 maart Deze kun je enkele weken voor de vergadering op de ledenpagina inzien en printen. Zoek een zangdocent is de tweede nieuwe functie op de website. Alle NVZ-leden die gediplomeerd en actief zangpedagoog zijn ( werkend lid ), worden in de zoekfunctie genoemd met naam, adres en website. Dit is een service aan de leden en aan al diegenen die een zangdocent zoeken. Om te boek te staan als werkend lid moet je een daartoe passende opleiding hebben gedaan, die conservatorium gelijkwaardig is. Als je graag op de lijst wilt staan, maar je opleidingstraject is anders, schroom dan niet om ons te informeren. Je casus komt dan ter beoordeling bij NVZ-bestuur. Als je niet in de lijst zangdocenten wilt staan, of je gegevens zijn incompleet of incorrect, mail dan naar het NVZ-secretariaat. Wil je jouw gegevens even controleren, dan is de lijst actueel? Dank! Het NVZ-bestuur dankt in het bijzonder Peter Holthuizen ( uit Haarlem voor de prachtige website die hij voor ons heeft ontworpen en gebouwd. Kijk snel eens op Even was er een grappige verwarring toen me werd me gevraagd te schrijven over de zingende ondernemer. Het bracht bij mij direct een beeld naar boven van een montere loodgieter die luid zingend een afvoer ontstopt. Maar dat werd toch echt niet bedoeld natuurlijk. Graag vertel ik hier iets over de ondernemende zanger, over muzikaal ondernemerschap, over de zanger als muzikaal ondernemer! door Marjolein Koetsier De zanger als muzikaal ondernemer Ondernemerschap lijkt tegenwoordig een hot item. In het huidige politieke klimaat staan vaste banen onder vuur. Bedrijfjes schieten als paddenstoelen uit de grond. Menig gewone werknemer is ZZP er (Zelfstandige Zonder Personeel) geworden, omdat er geen vast werk te vinden was en niet omdat ondernemerschap nou zo aantrekkelijk leek. Overigens kun je als ondernemer natuurlijk ook werken met personeel, afhankelijk van de grootte van je bedrijf. Als musicus is het bijna altijd de tendens om als ondernemende freelancer te werken en heb je soms nog minder keus. Kon je vroeger als zanger nog opteren voor een baan in een koor, tegenwoordig zijn de beroepskoren veranderd in projectkoren. Orkesten zijn wegbezuinigd, en als docent kun je als ZZP er misschien in een muziekschool aan de slag en dan mag je al blij zijn. Vaste banen, ho maar! Of zeer mondjesmaat. En wat de toekomst zal uitwijzen? Het lastige van dit verhaal is, dat je dus als musicus vaak geen keuze hebt. Je wordt bijna in de positie van zelfstandig ondernemer gedwongen. Daarbij komt dat kunstenaars vaak niet op hun best lijken te zijn in de organisatie van hun bedrijf en het zelf verkopen van hun product, uitzonderingen natuurlijk daargelaten. Velen van ons zijn al jaren werkzaam als zanger of zangdocent. Maar de tijden zijn erg veranderd en menigeen klaagt over een afnemend leerlingenbestand en minder werk. De crisis speelt ons parten en vooral voor jonge zangers wordt het steeds belangrijker te ontdekken hoe en wat je als muzikaal ondernemer moet weten en kunnen. Kunnen kunstenaars wel ondernemers zijn? Moeten kunstenaars, musici eigenlijk wel ondernemers worden en bezig zijn met zaken als p.r., marketing en financiën? Moeten ze zich niet alleen maar kunnen focussen op hun kunstenaarschap, op hun muziek, op hun passie? Zijn alle andere zaken geen afleidende factoren? Ik ben ooit eens gevraagd feedback te geven over de uitstraling van beeldende kunstenaars tijdens het presenteren van hun kunst. Tot mijn grote verbazing werd dit vol weerstand ontvangen. Want, het zou niet moeten gaan om het mooie verkooppraatje, het zou moeten gaan om hun kunst en die zou voor zichzelf moeten spreken. Tsja waarom mij dan uitnodigen, en zou het niet ook om allebei kunnen gaan, vroeg ik me af? Uiteraard spreekt goede kunst voor zich, maar soms wordt ook minder goede kunst en muziek zó in de wereld gezet dat je er niet omheen kunt. En dat alleen vanwege een goed gevoerde p.r. campagne. Of je daar nou in mee kunt gaan of niet, de realiteit is dat het al of niet slagen als zanger, kunstenaar of zangdocent van veel factoren afhankelijk is en dat zijn jammer genoeg niet altijd alleen de artistieke factoren. Laat dit overigens geen pleidooi zijn voor het verwaarlozen van juist die artistieke kwaliteiten. Dat is waar het begint en dat is je bijdrage aan de wereld. Bovendien gaat het om een heel belangrijk stuk van jezelf. Je bent als zanger je eigen product. Voor sommigen maakt dat het nu juist extra lastig! Als je jezelf verkoopt is iedere afwijzing van jou als product persoonlijk en dat voelt niet fijn! Hoe meer zelfvertrouwen je hebt, hoe beter je hiermee om kunt gaan!

13 26 27 Over dat verkopen en in de wereld zetten van je talenten, en dat is waar ondernemerschap toch eigenlijk over gaat, is wel veel te leren. Of de musicus het allemaal wil leren, is een tweede. In ieder geval is het absoluut goed om te weten dat een bedrijf meer behelst dan de core business, meer dan bijvoorbeeld je meesterschap, je magie asicus, zanger of zangpedagoog. Bedrijfsstructuur: Je bedrijf als taart. Als je een bedrijf zou zien als een taart, kun je die in verschillende punten verdelen. Eén taartpunt is dan het meesterschap als zangdocent bijvoorbeeld. Dat is jouw magie, dat is jouw talent en dat heb je zo goed mogelijk ontwikkeld, daar ben je een expert in. Dat is wat je het liefste doet. En daarmee lever je ook nog eens een belangrijke bijdrage aan de wereld. Het is goed om dat te beseffen! Een andere taartpunt behelst p.r. en marketing. Wat is je markt? Waar ligt je doelgroep, wie wil je les gaan geven en waarom. Hoe bereik je die doelgroep? Hoe creëer je waarde voor die doelgroep, hoe verkoop je jezelf. Ben je een goede netwerker? Heb je een website, gebruik je de sociale media, Facebook, LinkedIn? Schrijf je een nieuwsbrief? Weer een andere punt gaat over financiën. De boekhouding, de belasting, de facturering. Schakel je een boekhouder in of doe je dit zelf Wil je in al de gebieden meesterschap bereiken? Dit zijn vragen om eens goed over na te denken, ook als muzikaal ondernemer. Er is veel meer te doen dan alleen de magie, dat waar je heel goed in bent en waar het vooral om draait. Ook als er even minder werk is wat betreft het stuk magie, is er wellicht genoeg te doen in de andere gebieden en kun je hard aan het werk zijn als musicus. Het is dan wel van belang te weten hoe dit moet en of je het wel zelf wilt en kunt? Als uitvoerend zanger kun je bijvoorbeeld een stuk p.r. en marketing bij een impresario of agent neerleggen. In ieder geval is het goed te beseffen dat de andere gebieden er zijn en er bij horen als zelfstandig ondernemer, of dat nou leuk is of niet. Als ondernemer maak je een keus hoe hier mee om te gaan. Overvloedsdenken versus Schaarstedenken Naast het kennis hebben van hoe een bedrijf draait en wat er bij komt kijken, is het natuurlijk heel belangrijk dat je als zanger, musicus weet wie je bent en wat je verlangen is. Juist en vooral omdat je je eigen product bent. Het is goed te weten waar je sterke kanten liggen en wat je drive is, als zangdocent bijvoorbeeld. Wat is zo belangrijk aan het zingen? Wat is je idee over kunst/muziekonderwijs? Waar liggen je kwaliteiten als zangdocent? Heb je geduld, kun je inspireren, houd je van mensen? Werk je graag in groepen of meer individueel? Ben je goed met een bepaald soort mensen, met bepaalde muziek? Ontdek ook je zwaktes. Als er een duidelijk beeld is van jezelf, kun je veel beter werken vanuit kracht en zelfvertrouwen. Wanneer het dan duidelijk is wie je bent en wat je wilt, zou je eens kunnen kijken naar wat je soms tegenhoudt. Welke belemmerende overtuigingen, welk schaarstedenken stopt je en hoe kun je die akelige stemmetjes ombuigen naar positieve overtuigingen naar overvloedsdenken? In het richting geven aan een muzikale loopbaan is dit heel belangrijk, omdat negatieve overtuigingen ons ervan kunnen weerhouden voor onszelf een prettige en succesvolle carrière te creëren. Voorbeelden van belemmerend denken zijn bijvoorbeeld: Laten we wel even met beide benen op de grond blijven! Je moet een beetje reëel blijven! Het leven is nou eenmaal geen lolletje! Musici hebben het in de crisis extra moeilijk. Je kunt nu eenmaal niet alles willen! Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg! De muziekwereld zit nou eenmaal onrechtvaardig in elkaar! Als je voor een dubbeltje geboren bent, dan word je nooit een kwartje! Hooggespannen verwachtingen leiden alleen maar tot frustraties! Dat is toch niet haalbaar! Mij lukt nooit wat! Wat draag ik eigenlijk bij met mijn zanglessen? Het gaat er nog niet eens om of de overtuigingen waar zijn of niet, maar wat ze met een persoon doen. Het is nooit honderd procent zeker of iets waar is of niet. Wel kan het geloven van een bepaalde overtuiging stress en onzekerheid opleveren. Je zou dan beter een positieve omkering kunnen gebruiken, zoals de voorbeelden hieronder. Een crisis biedt nieuwe kansen!! Ik heb nog een héél leven voor me! Hoge verwachtingen faciliteren succes! Mijn drijfveren en kwaliteiten zijn breed aanwendbaar! Ik wil nu precies gaan doen wat ik écht wil! Ik zal zorgen, dat mijn leven bol staat van zin en betekenis! Ik ben typisch iemand die uitstekend succes kan ontvangen! Ik ga genieten van elk moment! Zo kunnen de bewust geworden negatieve gedachtes omgebogen worden naar een positievere uitkomst. En wat je aandacht geeft groeit, zeggen ze weleens. Zie kansen i.p.v. belemmeringen. Onderzoek juist de mogelijkheden. Verander wensen en dromen in doelen Als je dan als zanger of zangdocent weet wat je wilt en wat je sterke kanten zijn en wanneer je jezelf niet meer laat afleiden door blokkerende gedachtes, komt de vraag: Hoe zet je nou je wensen om in een doel? Hoe kom je nou daadwerkelijk daar waar je wilt? Doelstellingen worden vaak te vaag en vrijblijvend geformuleerd. Dan blijven het dromen, wensen, intenties of goede voornemens. De grootste kans op succes ontstaat wanneer doelen zoveel mogelijk SMART worden geformuleerd. SMART staat voor: Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden Een Smartdoelstelling is richtinggevend en activerend, het geeft aan wat je wilt bereiken en stuurt je gedrag. Bovendien wordt aangegeven welke resultaten wanneer moeten worden bereikt. Door een doelstelling SMART te formuleren is de kans groter dat er in de praktijk iets van terecht komt. Hieronder enkele goede voorbeelden: Dit jaar wil ik 20 studiepunten van mijn muziekopleiding halen. Over 5 jaar wil ik verbonden zijn aan een klein operahuis, waar ik per jaar verdien. Mijn winst moet volgend jaar 30% hoger zijn dan die van vorig jaar. Over zes maanden heb ik zes nieuwe zangleerlingen lichte muziek tussen de 20 en 30 jaar. Slechte voorbeelden zijn: Ik wil een leuke baan als zanger (niet specifiek, niet meetbaar, niet tijdgebonden). We worden de beste met ons piano trio (niet meetbaar, niet tijdgebonden). Ik wil een bloeiende lespraktijk (niet specifiek, niet tijdgebonden) Maar let op: SMART is misschien niet altijd slim! De beroemde toespraak I have a dream van Martin Luther King was niet SMART (want niet meetbaar, niet tijdgebonden). Maar het was wel een briljante en inspirerende toespraak! Wie het onbekende wil verkennen kan niet specifiek zijn. Meetbare resultaten leiden vaak tot calculerend gedrag. Acceptabele doelen zijn niet confronterend. Realistische doelen zijn niet ambitieus. Tijdgebonden doelen hebben een beperkte houdbaarheid. SMART is een nuttige checklist voor alledaagse doelstellingen bij studie en werk. Maar het legt ook beperkingen op die zeer waardevolle doelstellingen uitsluiten. SMART moet geen doel op zich zijn of worden. Er zijn sowieso veel meningen over het hanteren van het SMART-model. Het zou stress kunnen geven en het kan je nogal uit het Nu trekken, omdat het voortdurend werkt naar een doel in de toekomst. Naar aanleiding van mijn blog Het doel is weg over dit item, ontstond een interessante discussie. Op mijn website onder artikelen, is hier meer over te lezen. Zie het belang van je bijdrage aan de wereld! Gelukkig wordt er tegenwoordig op muziekopleidingen steeds meer aandacht besteed aan muzikaal ondernemerschap en het goed voorbereiden op de beroepspraktijk. Er zijn ook veel marketinggoeroes waar het een en ander van te leren is en coaches die je kunnen faciliteren in het ondernemersvak. Het hangt er maar van af wat er nodig is en waar je dat dan haalt. Het is vooral belangrijk om als muzikaal ondernemer te weten wat je wilt bijdragen, wat je kunt leveren aan de wereld! Zie het geweldige belang van bijvoorbeeld zingen en muziek maken en hoe je met jouw kennis als zanger/zangdocent daar aan bij kunt dragen! Iets anders waar steeds op gewezen wordt als ondernemer, is dat je heel goed op de hoogte moet zijn van wat je klant wil. Waar hebben, in het geval van zangles, de leerlingen behoefte aan? Als je kunt communiceren vanuit de behoefte van je doelgroep, dan wordt de kans op een succesvolle onderneming veel groter! Voor de uitvoerende zanger zou het een interessante vraag zijn of je altijd je oren moet laten hangen naar je publiek bij de keuze van je repertoire of niet? Maar dit is weer een andere discussie. Ik zou over de zanger als muzikaal ondernemer nog veel meer kunnen vertellen, maar ik hoop dat dit artikel al een zinnige bijdrage is en enig inzicht biedt in wat er allemaal komt kijken bij muzikaal ondernemerschap. En ook dat het duidelijk maakt dat er altijd een keuze is in wat je zelf doet of waar je hulp inroept. Het helpt mij persoonlijk vooral ook om in de gaten te blijven houden wat mijn bijdrage is. Waar kan ik mee helpen? Dat is toch in wezen wat we allemaal willen? Bijdragen aan een mooiere, fijnere wereld? En wat is er nou mooier dan muziek en zang? Vanuit die gedachte kan geïnspireerd muzikaal ondernemerschap ontstaan! Bronnen: Adriaan Hoogendijk De schoonheid van het coachen ISBN Info marketeers, Linda Spaanbroek Marjolein zal op 7 maart in de ALV een interactieve lezing geven over dit onderwerp. In het weekend van 6, 7, 8 februari staat een masterclass met Johanette Zomer gepland, in samenwerking met impresariaat 10Vocaal, waarin jonge professionele zangers zowel vocaal, als ook in hun muzikaal ondernemerschap worden gecoacht. Voor meer info:

14 28 29 Die Atemschule, Übungsprogramm für Sänger, Instrumentalisten und Sprecher. Atmung Haltung Stütze door Margot Scheufele-Osenberg. Boekbespreking Die Atemschule, Een paar jaar geleden vond ik in Hannover het boek Die Atemschule van Margot Scheufele-Osenberg, een uitgave van Schott uit De schrijfster probeert in dit boek de ademhaling vanuit twee sterk uiteenlopende gezichtspunten te benaderen: de spirituele en de anatomische. Een spannende ambitie, want in terminologie zowel als in mensbeeld lijken deze werelden mijlenver uit elkaar te liggen. Een discrepantie die zangers, instrumentalisten en sprekers bekend voor zal komen. Het boek is gebaseerd op de theorieën van Julius Parow ( ). De mogelijkheid bewust te leren omgaan met onbewuste spierbewegingen vormt kort gezegd de kern van zijn filosofie. Naast theorie bevat het boek zeer veel oefeningen, waaronder een cursorisch programma van Parow. door Margo Rens De alomvattendheid van Die Atemschule is fascinerend, maar naar mijn mening had het boek duidelijker geschreven kunnen zijn. Dat geldt zowel voor de opzet als voor het taalgebruik. Men mag raden naar het verband of het onderscheid tussen Atemführung, Atemsteuerung en Atemleitung. Ook het gebruik van Scheufele-jargon : de kattenbochel, de liggende triangel, maken de tekst er niet toegankelijker op. De tiefste spierlagen, zijn dat de diepste, de laagste of de onderste? Ook stuit je regelmatig op miraculeuze woorden zoals Sollmaß. Bovendien bleek de toch al verwarrende Duitse anatomische terminologie niet vrij van vergissingen te zijn. Men begint vol interesse te lezen over onderwerpen als gasuitwisseling, de beweging van hersenvocht of de functie van het ademcentrum (waar vind je dat in een boek over adem?), maar helaas komen ze niet erg uit de verf. Concrete oefeningen, praktische toepassingen en meer context waren op hun plaats geweest. Om de waardevolle inhoud helder te krijgen, voelde ik mij min of meer genoodzaakt stap voor stap te gaan vertalen. Daarbij beperkte ik me tot de eerste negen hoofdstukken: geschiedenis, het ademcentrum, organen en spieren, fouten, correcties, opzet van de oefeningen, voorprogramma, de oefeningen en speciale aanwijzingen voor spelers van blaasinstrumenten. Met een werkgroep waaraan behalve ondergetekende, Mirjam Beumer, Bea Goethart, Anne Mulder, Barbara Wessel en Rosalinde Bakker (arts) deelnamen, hebben we in februari 2014 de eerste drie hoofdstukken besproken en de vertaling bekritiseerd. Onze conclusie was dat het boek inderdaad belangrijke nieuwe invalshoeken bevat, maar dat deze zonder een vertaling met correcties van de anatomische fouten, ontoegankelijk dreigen te blijven. Met name de volgende drie onderwerpen interesseerden ons. Neusgangen Scheufele hecht groot belang aan de verschillende functies van de boven elkaar gelegen neusgangen. De bovenste, die langer en kronkeliger zijn, bieden het meeste weerstand aan de instromende lucht, waarop het lichaam reageert met een grotere spieractiviteit in de hele romp. Wij ervaren een inademing via de bovenste neusgangen dan ook als dieper en ruimer in de longen terechtkomend dan een inademing via de onderste. Door de juiste spieren in de neus te trainen, zou het mogelijk worden bewust te kiezen door welke neusgangen de lucht gaat. Kanttekening: Scheufele gaat eraan voorbij dat alle inademingslucht in de bronchiën samenkomt, en zij is wel erg optimistisch over de mogelijkheden van de neusspieren. Bij de oefeningen van Julius Parow staat er een die bedoeld is om de juiste ademsturing door het voorste gedeelte van de neus aan te leren. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het op specifieke punten met de hand vernauwen van de neus. Het is helaas verwarrend dat deze benadering totaal los staat van de theorie van de neusgangen. Middenrif en bekkenbodemspieren Veel aandacht gaat in het boek uit naar de werking van de bekkenbodemspieren als antagonisten van het middenrif. Het woord bekkenbodemspieren wekt associaties op met zwangerschapsliteratuur, maar Scheufele weet het belang ervan aannemelijk te maken voor ieders ademhaling. De training van deze spiergroep, samen met die van het middenrif en zijn hulpspieren in rug en flanken, leidt tot het verkrijgen van de juiste elastische dwarsspanning. Hieronder verstaat Scheufele een spanningsverhouding in de gehele romp die ons onder meer in staat stelt de elasticiteit van de longen volledig te benutten. Laag ademen (laat staan buik-ademen ) wordt gezien als een grove fout, want veel te beperkt. Het boek beschrijft minutieus de verschillende spieren en geeft zeer gerichte oefeningen en (yoga-)houdingen. Over de mate waarin hierbij onbewuste spieren bewust gemaakt kunnen worden, denkt de schrijfster wellicht al te positief. Aan het fenomeen dat de bekkenbodemspieren zich juist reflectief ontspannen bij druk vanuit de buik wordt vreemd genoeg geen aandacht besteed. Ademcentrum Interessant is ook het hoofdstuk over de wisselwerking tussen het zenuwstelsel en de adem (zie citaat). Het ademcentrum de aansturing van de adem De adem wordt centraal aangestuurd. Het ademcentrum bevindt zich in het verlengde merg van de hersenen, de medulla oblongata. De grootte van de zich autonoom voltrekkende ademactiviteit is in eerste plaats afhankelijk van de partiële drukwaarden van zuurstof (O2) en kooldioxide (CO2) en wordt door terugkoppeling geregeld. Chemoreceptoren in de aorta en arteria carotis (de halsslagader) (glomus aorticum, glomus caroticum) meten de partiële druk voor O2 in slagaderlijk bloed. Daalt die, dan wordt de adem geïntensiveerd om de partiële druk voor O2 weer te verhogen. Een stijging van de partiële druk van CO2 en een daling van de ph-waarde in het bloed hebben een vergelijkbare activerende invloed. Bij een CO2-stijging en daarmee gepaardgaand een phwaardedaling in het hersenvocht (liquor cerebrospinalis) reageren de centrale chemoreceptoren van de medulla oblongata. Deze prikkel versterkt de ademactiviteit met als doel de verhoogde partiële druk van CO2 in het bloed weer te verlagen. Naast dit systeem van regulering ondervindt de adem nog meer invloeden: Rekkingsreceptoren in spieren en pezen worden bij verhoogde spieractiviteit geprikkeld, hetgeen tot een sterkere adem leidt. Dit mechanisme leidt er enerzijds toe de extra ontstane CO2 uit te ademen voordat de partiële druk van de O2 in het bloed weer stijgt, en anderzijds de benodigde extra zuurstof op te nemen. Beïnvloedingen uit hogere centra van het centraal zenuwstelsel (cortex, hypothalamus, het lymbisch systeem) op de adem spelen een rol bij psychische opwinding (angst, pijn) en bij reflexen zoals niezen, hoesten, gapen en slikken. Naast het bovenstaande wordt de werkzaamheid van de adem beïnvloed door de lichaamstemperatuur. Zowel een verhoging (bijv. koorts) als een verlaging leiden tot een grotere werkzaamheid. Hierbij spelen koudereceptoren van de huid een centrale rol. Het ademcentrum neemt zelfs in de slaap de regulering van de ademhaling over.

15 NVZ Nascholingscursus met Gillyanne Kayes en Jeremy Fisher It makes the sound of the voice always comes out! G illyanne Kayes en pianist Jeremy Fisher van Vocal Process geven in heel Europa en daarbuiten gastworkshops. Na vijftien jaar waren ze op 11 en 12 oktober terug in Nederland. Onder de vleugels van Ineke van Doorn en Jo- lande Geven gaven ze een fantastische nascholingscursus voor zangdocenten met als thema hun specialisatie: Singing and teaching in musical theatre. Een aantal docenten en zangers heeft zich aangemeld voor de masterclass die volgt. Ze zingen prachtig en ontroerend. Soms met te veel, dan weer met te weinig emotie. De docenten werken vanuit spreekoefeningen aan hoge uithalen die nodig zijn voor de song. Zo ontstaat balans in stemfunctie, flexibel ademgebruik en sounddrama verhouding. Beide docenten werken goed en vol humor samen. Ze zijn heel gericht: meen wat je zingt. Weet wat voor jou de belangrijkste woorden in de tekst zijn. Elke song heeft een story. En elke story heeft een context met een onderliggend verhaal. Speelt de tekst zich af in het heden, verleden of de toekomst? door Greetje de Haan Dr. Gillyanne Kayes is onder andere bekend door haar bestseller Singing and the Actor, een boek dat het verschil behandelt tussen een klassieke vocale training en een vocale training gericht op het zingen van muziektheaterrepertoire. Haar visie is gebaseerd op de werkwijze van de EVT(S)- methode. Gillyanne was een van de docenten die samen met Jo Estill in 1999 de EVTS-methode in Nederland introduceerde. Jeremy Fisher is pianist, performance coach, schrijver en multimedia vocal trainer. Hij leidt samen met Gillyanne Vocal Process. Muziekhuis Utrecht, waar de workshop plaatsvindt, inspireert: in de prachtige zaal met een topakoestiek werken bijna veertig masterclass-deelnemers/zangdocenten aan musicalrepertoire. Op zondag geven beide docenten individuele lessen. Gillyanne Kayes en Jeremy Fisher vallen zaterdag met de deur in huis en poneren de stelling dat lesgeven aan leerlingen die uitsluitend klassieke zang studeren in deze tijd bijna een utopie is. Daarom staat de dag in het teken van niet-klassieke muziek en: wat heeft een zanger nodig om in die stijl te kunnen zingen? Ze presenteren hun verhaal boeiend, teksten en partituren op het grote scherm en geluidsfragmenten wisselen in hoog tempo. De centrale gedachte is hoe je een lied uitvoert als je in eerste instantie geconfronteerd wordt mooie sound, maar zing je met orkestbegeleiding dan moeten de medeklinkers zich door het instrumentale filter van het orkestgeluid priemen. Het gaat voortdurend om flexibiliteit in sound en resonantie. What sound? And why? We luisteren naar David Tugham, Martin Callaghan, Anthony Warlow, Idina Menzel en Sutton Forster. Terwijl we dat doen benoemen we de sfeer, de energie, het ademgebruik en de frases, en gebruiken hierbij de aangereikte criteria. met de noten in een partituur. Eerst analyseert men de song zelf. Het origineel, het genre, de musical, het tempo en the feel. Dan volgt je eigen interpretatie en wat je er zelf in legt. Veranderingen die vanuit je gevoel ontstaan zodat de noten op een eigen manier, maar swingender, worden gezongen dan staat genoteerd. In het begin van de 18-de eeuw waren er al regels voor uitvoeringspraktijk, maar die hanteren we niet in deze stijl. Een Ave Maria klinkt in een kerk anders dan op een poppodium, bij een huwelijk of bij een begrafenis. Binnen het genre zoek je naar een goede tekst-stem balans, deze moet passen bij de stijl. Dat geldt ook voor een goede sound-drama balans en feel-persona verhouding. Vergeleken bij de big vocals van het klassieke muziektheater zing je meer in een spoken voice stijl. Bij het karakter van een lied let je op stijl, maar ook op het climax landscape en op volumeveranderingen. Tijdens het fraseren pas je luidheid en ademgebruik aan. De tekst en het verhaal komen op de eerste plaats, de stem op de tweede. Zo ontstaat een diction style met een goede balans tussen klinkers en medeklinkers. Zing je met pianobegeleiding dan is deze meer gericht op een In de voormiddag oefenen wij met Jeremy Fisher wat langer op hedendaagse popsounds. We proberen ook ademeffecten uit. Een boeiende en inspirerende ervaring voor de docent die zich bezighoudt met theater en drama. Het stemtype (SATB), de kracht (target pitch-range) van een stem, registermechanismes, de comfortzone en de individuele capaciteiten van een zanger passeren de revue. Met deze ingrediënten verstevigen en versterken docenten de stem van de zangleerling: It makes that the sound of the voice always comes out! Greetje de Haan is zangcoach en werkt vanuit haar eigen Studio Rotschild te Mijdrecht. vervolg van pagina 29 De praktische toepassingen van dit alles zijn niet vanzelf duidelijk. Toch zijn die er misschien wel degelijk. Zou er bijvoorbeeld onderzoek bestaan naar de relatie tussen podiumangst en zuurstofgehalte? Waarin verschillen podia in landen met een extreem uiteenlopend zuurstofgehalte, zoals Zwitserland en Mexico? Gaan we in de toekomst kunstmatig zuurstof toevoegen om mooier te zingen? Conclusie Scheufele heeft een indrukwekkende schat aan informatie bijeen gebracht, maar hieruit is geen uitgebalanceerd geheel ontstaan. Alleen al een konsekwente definiëring van begrippen had veel verwarring kunnen voorkomen. Na zoveel kritiek verbaast het misschien dat ik Die Atemschule erg waardevol vind. Waar vind je een boek met een dergelijke brede, integrale opzet waarin zowel yoga als geschiedenis, als astmatherapie, als anatomie ruimschoots aan bod komen? Niet minder dan inspirerend zijn de groots opgezette hoofdstukken over bekkenbodemspieren en middenrif, of het hoofdstuk over lichaamshouding, waarbij een hele leergang boogschieten is opgenomen. Zo breed als het onderwerp adem is, zo breed heeft Scheufele dit boek willen schrijven en dat verdient grote bewondering. Aan de hand van Die Atemschule worden er in Detmold en Osnabrück cursussen gegeven. Zie hiervoor: Desgewenst kan ik aan geïnteresseerden per mail een of meer hoofdstukken toesturen. Wellicht ontstaat er de behoefte op een later moment opnieuw met een werkgroepje samen te komen. Mijn adres is: margorens@planet.nl

16 Lied onder de loep In deze rubriek wordt een bijzonder lied onder de loep gelegd. Deze keer door Jeroen Manuhutu. NV Z Sanna van Vliet studeerde jazzzang en jazzpiano aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Daarna studeerde zij aan het Complete Vocal Institute in Kopenhagen en werd zij in 2009 geautoriseerd CVT-docent. Sanna treedt regelmatig op met verschillende formaties waaronder haar eigen band. Ze maakte 3 cd s en toerde door meer dan 15 landen. Ze geeft sinds 2002 improvisatieles aan zangers op het conservatorium en ontwikkelde door de jaren heen hiervoor haar eigen methode IMPROVISEREN OP AUTUMN LEAVES door Sanna van Vliet Les Feuilles Mortes is een populair en door veel artiesten gezongen Frans chanson. Het is ook een van de eerste jazzstandards en heet dan Autumn Leaves. De tekst is in 1945 geschreven door de dichter Jacques Prévert, en de muziek is van Joseph Kosma. In 1946 introduceerde de Franse zanger en acteur Yves Montand Les Feuilles Mortes in zijn film Les Portes de la Nuit. Het lied staat bekend om de treurige stemming van de tekst, die gaat over een verloren liefde na het einde van de zomer, wanneer de bladeren van de bomen zijn gevallen en dood op de grond liggen. In 1949 maakte de Amerikaanse songwriter Johnny Mercer een Engelse vertaling getiteld Autumn Leaves. In 1956 was het de door Nat King Cole gezongen titelsong van de gelijknamige film, met Joan Crawford in de hoofdrol (bron: Wikipedia). Improviseren In deze Lied onder de Loep zal ik Autumn Leaves als uitgangspunt nemen om te gaan improviseren. Ik gebruik een klein stukje van de song om mee aan de slag te gaan. Zo blijft het overzichtelijk en kun je gemakkelijk iets herhalen. Hier de eerste 8 maten van Autumn Leaves zoals ze in het Real Book staan. De achtsten worden met een lichte trio- Hier is een voorbeeld van een variatie op het ritme (timing): Je kunt de zinnen ook verschuiven, in dit geval later plaatsen (frasering): Daarna kun je de melodie als uitgangspunt nemen en daar variaties op maken (je doet dit zonder de tekst). Je kunt bijvoorbeeld een frase langer maken door wat noten toe te voegen: Je kunt sommige noten herhalen: Je kunt de melodie versieren: Je kunt verdergaan met het oefenen van de grondtonen en tertsen, zodat je de basis van het stuk leert kennen. Een instrumentalist zou niet zo gauw grondtonen oefenen, hij kan ze immers meteen spelen. Een zanger is echter afhankelijk van zijn gehoor en de grondtonen kunnen houvast bieden. Je kunt dit doen op notennamen, zo weet je als zanger heel goed waar je bent. De eerste 8 maten zing je dan: A-D-G-C Daarna grondtoon en terts: A-C-D-F#-G-B-C-E Soms is het lastig om een terts te zingen als je net allemaal kwarten hebt gezongen. Je kunt deze oefening dan uitbouwen met de kwint erbij (1-3-5) en daarna met de septiem ( ). Dan zing je alle arpeggio s van de septiemakkoorden van het stuk. Een andere goede oefening is om een zogeheten guideline te schrijven, zo krijg je meer gevoel voor de noten die willen oplossen. Je krijgt dan een soort geraamte van het lied. Je schrijft dan een lijn van de septiem naar de terts die weer oplost naar de septiem (7-3-7) enz. En daarna andersom, beginnen op de terts die dan naar de septiem van het volgende akkoord oplost. Hier zou je ook een melodisch motief en een sequens kunnen zingen in je improvisatie. Het gaat weliswaar om een ander soort II-V (de ene is naar een mineur akkoord en het andere naar een majeur akkoord) maar toch kan dit goed werken. Je zingt dan een frase die je een kleine terts hoger herhaalt. Dus eerst een melodie op F#-halfverminderd en daarna de melodie op A-mineur 7. En tot slot kun je natuurlijk allerlei melodieën maken, toonladders gebruiken en zelfs de dominanten altereren en chromatiek toepassen. En wanneer je improvisatie oefent, onthoud: probeer alles uit, zet je schroom aan de kant en uit de bocht vliegen is niet erg! Op YouTube vind je een meezing- en speelversie van Autumn Leaves. Hiermee kun je goed oefenen. De bladmuziek van de hele song is in vele songbooks te vinden. Een van de meest vrije vocale improvisaties op dit stuk die ik ken is van Bobby McFerrin samen met Chick Corea. Het is absoluut de moeite waard om die eens te beluisteren ter inspiratie. Bobby laat zich werkelijk nergens door tegenhouden! len-feel uitgevoerd: Allereerst zou ik de timing van de eerste paar regels veranderen. Alle noten staan nu genoteerd óp de tel, dat kunnen we vast spannender maken. Bijvoorbeeld door meer syncopen te gebruiken of door variatie aan te brengen in het ritme door de ene keer achtsten te gebruiken en de andere keer kwarten-triolen. Je kunt dit met de tekst of met scatwoorden doen, bijv. doop doobeedoo (Engelse uitspraak). De melodie van Autumn Leaves is gebaseerd op melodische motieven met sequensen. Dit zou je ook in je eigen improvisatie kunnen toepassen: In maat 17 van het stuk, in de bridge, zie je eerst een II-V verbinding naar E mineur, daarna een II-V verbinding naar G majeur. Als je meer van mijn aanpak van improvisatie wilt zien, kun je drie clips bekijken op YouTube Succes!

17 34 35 column Kweetniet Herman van Doorn Kent u de grote Meneer Kaktusshow nog!? De TV-show met daarin de niets begrijpende, in geel bokstenue rondlopende tegenspeler van Mevrouw Stemband en de, nu ietwat verlopen, Meneer Kaktus? Wees niet bang, ik wil het niet gaan hebben over die show, maar voor degene die het niet (meer) weten: Meneer Kaktus stelde zich altijd alwetend en kunnend op en wilde steeds toneelstukjes spelen, Mevrouw Stemband ging meestal slim haar eigen gang en Kweetniet begreep nooit waar Meneer Kaktus het over had. Enfin, ik wil het wel hebben over het volgende. Een paar weken geleden stuitte ik op een TEDtalk van soundconsultant Julian Treasure. TEDtalks zijn korte toegankelijke lezingen over technologie, entertainment en design die gehouden worden op zogenaamde TED-conferenties. In de lezing probeert een spreker in maximaal 18 minuten begrip en bewustzijn te kweken en wetenschappelijke toepassingen te laten zien die kunnen bijdragen aan een betere wereld. (Veel TEDtalks zijn te vinden op YouTube.) Julian Treasure sprak in zijn TEDtalk over the seven deadly sins of speech : zeven zonden die mensen begaan in een poging de ander te laten luisteren en te overtuigen. Een van zijn deadly sins was dogmatiek. Hij omschreef het als:...verwarring die ontstaat wanneer feiten en meningen worden samengevoegd.... En, zo vertelde hij er fijntjes bij...wanneer iemand je met dogma s bombardeert, voelt het alsof je tegen de wind in aan het luisteren bent... Een rake typering die me trof! Ik moest denken aan de succesvolle charismatische zangpedagoog die ik een paar weken terug aan het werk had gezien. Tijdens een workshop werd ik, samen met een divers publiek bestaande uit gemotiveerde en nieuwsgierige zangers, logopedisten en KNO-artsen, precies zoals Julian beschreef, getrakteerd op een aaneenschakeling van meningen en feiten die vol overtuiging samengeklonken waren tot een systeem van catchy oneliners. Zeg maar: dogma s. En ik moet eerlijk zeggen: het was ècht fascinerend te zien hoe gepassioneerd en vol vakkundige voordrachtskunst deze zangpedagoog de hele en halve waarheden op soepele wijze met meningen samenvlocht tot een smeuïg staaltje infotainment. Respect!! Tja, what s new, what s different? De zangkunst is vol van tradities. Ervaring en kennis strijden in ons vak haast altijd om de eerste plaats. Van meester op leerling. Maar waarom kwam die weekend- ervaring tegen de wind in luisteren nu dan toch zo prominent bij me naar boven?? Het was de stelligheid van de zangpedagoog die me geraakt had. De vanzelfsprekendheid waarmee een waterdicht verhaal over ons werd uitgestrooid. Als makke schapen bijeengedreven, werden we listig gebombardeerd met dogma s die ons moesten overtuigen van een compleetheid zonder twijfels of vragen. Horigen leken we, kanonnenvlees! En overal leek een hermetisch sluitend antwoord op te zijn. Zelfs een serieuze vraag uit het publiek, over het nut van een vocale warming-up, werd gepareerd met een uitleg dat warming-up van de stem niet nodig is omdat de stemplooien in het strottenhoofd liggen en deze immers 37 graden is.. Nu kun je zo n tamelijk simplistisch antwoord natuurlijk schouderophalend aan je voorbij laten gaan. Maar je kunt je ook eens afvragen welk mechanisme erachter schuilgaat. Waarom zo n antwoord geven? Waarom een serieuze ingewikkelde kwestie afdoen met een generaliserend, gesimplificeerd dogma? De vragensteller daarmee, bewust of onbewust, schofferend. Ik vroeg mezelf af: wat zou ik zelf gezegd hebben? Moet je als docent of workshopleider overal en altijd een pasklaar antwoord hebben? Kan je überhaupt van jezelf of een ander verwachten dat ingewikkelde zaken, zeker voor een divers publiek als dit, teruggebracht kunnen worden tot hapklare brokken!? En wat als je een passend antwoord (even) schuldig moet blijven?? Elke zangdocent zal de wens herkennen om, als een soort alwetende Meneer Kaktus, te overtuigen. Je wil uitstralen dat je weet waarmee je bezig bent. Maar ieder van ons zal waarschijnlijk ook de situaties herkennen waarin er even geen antwoorden zijn, maar alleen vragen. Hoe erg is het dan om op zo n moment eerlijk en zonder dogma te antwoorden met dat zoek ik op, daarover is weinig bekend, of ik zou over je vraag kunnen speculeren maar het zou slechts mijn persoonlijke mening zijn. En wat te denken van, Kweetniet?? hermanvandoorn@gmail.com NVZ Scriptieprijs Zangmethodiek Als voorzitter van de NVZ ben ik blij te kunnen melden dat de eerste NVZ Scriptieprijs Zangmethodiek 2014 is gewonnen door Josefine Straesser! Citaten uit het juryrapport: Een mooie grondige en doortimmerde studie van een zangtechnisch ondoor Irene Maessen Voor de prijs, die open staat voor alle stijlen: klassiek, pop, jazz, musical, kleinkunst etc., komen zowel theoretische als praktische Nederlandstalige bachelor-scripties in aanmerking. De jury bestond uit Herman van Doorn, Tania Kross, Irene Maessen, Jeroen Manuhutu en Antje de Wit. Zij letten bij het komen tot een winnaar er op dat de methodiekscripties kwalitatief hoogstaand zijn en ook dat ze in hun vorm, onderwerp of methodische aanpak én vernieuwend en/of aanvullend zijn voor de zangmethodiek in Nederland. Ook vond de jury het waardevol dat de scripties blijk geven van originaliteit, spraakmakendheid en toegankelijkheid in de onderwerpkeuze en uitwerking. Na het lezen van de inzendingen is de jury, onder voorzitterschap van initiatiefnemer van de prijs, Herman van Doorn, tot de beslissing gekomen dat de scriptie van Josefine Straesser met als titel Hoe krijgen zangers een natuurlijk vibrato? Tremolo en wobble nader beschouwd de winnaar is! derwerp van belang. Het onderzoek is een verslag van een persoonlijke en gedreven zoektocht, ontstaan vanuit de eigen behoefte de vibrato te verbeteren. Via een ruim en gedegen onderzoek van allerlei bronnen wordt geanalyseerd en gedefinieerd wat vibrato is. Er worden kritische vragen gesteld bij onderzoeksresultaten en verbanden gelegd tussen de verschillende benaderingen. Ook wordt aangegeven waarover visieverschillen bestaan. Zonder dat er spraken is van een methodische opbouw wordt er op lezenswaardige en boeiende wijze een overzicht gegeven van de verschillende oefeningen om een natuurlijke vibrato te bereiken vanuit allerlei zangpedagogische richtingen. Het uiteindelijke document, met zorgvuldige bronvermelding, is dan ook zeer waardevol om door zangdocenten, ongeacht hun genre, gelezen te worden! De prijs, een jaar lidmaatschap van de NVZ, inclusief gratis toegang tot alle door de NVZ georganiseerde workshops en symposia èn een publicatie in het blad van de NVZ, zal worden uitgereikt tijdens de jaarlijkse Algemene Ledenvergadering op 7 maart 2015 in Utrecht. Colofon Samenstelling van het bestuur: voorzitter Irene Maessen voorzitter@zangpedagogen.nl secretaris/ ledenadministratie Herma van de Coterlet (a.i.) secretariaat@zangpedagogen.nl ledenadministratie@zangpedagogen.nl penningmeester Christa Bornhijm penningmeester@zangpedagogen.nl lid/symposia/social media Antje de Wit symposium@zangpedagogen.nl website@zangpedagogen.nl algemeen bestuurslid Jeroen Manuhutu ereleden Cora Canne Meijer, Margreet Witsen Elias, Ank Reinders, Maria Rondèl, Kay Jensma, Elly Ameling, Peggy Larson, Meinard Kraak Samenstelling van de redactie: Ineke van Doorn, Margreet Witsen Elias, Cora Peeters, Winanda van Vliet, José Lieshout drukkerij EDITOO ontwerp cover Ramon Verberne vormgeving Bulletin Bi e (Trix van Vugt), Utrecht De contributie van de NVZ bedraagt 47,50 per jaar voor werkende leden en vrienden, en 27,50 voor studenten. Aanmelding via de website of via de ledenadministratie. Het verenigingsjaar loopt gelijk met het kalenderjaar. Het lidmaatschap wordt aangegaan voor onbepaalde duur; afmeldingen vóór 1 december, uitsluitend schriftelijk bij de ledenadministratie. Kopij voor het volgende Bulletin (februari/ maart 2014) moet uiterlijk 10 januari 2014 per bij de redactie binnen zangpedagogen.nl. Over plaatsing van een ingezonden bijdrage beslist de redactie. De redactie behoudt zich het recht voor bijdragen te corrigeren en/of te redigeren. De NVZ aanvaardt geen aansprakelijkheid voor de inhoud van in het Bulletin geplaatste artikelen auteursrechten voorbehouden, overname van artikelen slechts met toestemming van de auteur.