Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties

Transcriptie

1 Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties

2 Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties De man & z n werk Herbestemmen pré-crisis Trends & ontwikkelingen anno 2013 De nieuwe opdrachtgevers Krimp & erfgoed: een plaatsbepaling Hoe nu verder?

3 De identiteit van mijn jeugd: de Oostelijke Mijnstreek Kerkrade; de Oude Mijnstreek;de Oostelijke Mijnstreek

4 Mijn huidige identiteit: Snow World EuRode; Parkstad Limburg; de Groen Metropool

5 Maria Goretti in Kerkrade

6 Maria Goretti in Kerkrade; PVV-country

7 E R F G O E D = B E T E K E N I S

8 Herbestemming als culturele opgave Architectuurbeleid Modern Monumentenbeleid & Visie Erfgoed en Ruimte De grondslag Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) Opdrachtnemer vanuit OCW, I&M & ELI Insteek Karakteristieke gebouwen verkiezen boven standaard gebouwen (NB: dus niet per sé beschermde monumenten) Nationaal Programma Herbestemming Breed stimuleringsprogramma, samen met 30 partners, gefaciliteerd vanuit de RCE

9 NL RESET/DE PARTNERS

10 NL RESET/NATIONALE AGENDA HERBESTEMMING Partners in de Nationale Agenda Herbestemming: Aedes Agrarisch Erfgoed Nederland Architectuur Lokaal Boei Bond Heemschut Bond van Nederlandse Architecten Bouwend Nederland Clue (VU Amsterdam) College van Rijksadviseurs Dienst Landelijk Gebied Drents Plateau Landelijke Federatie het Behouden Huis Federatie Grote Monumentengemeenten Federatie Welstand Gelders Genootschap Het Oversticht Hogeschool Utrecht Hogeschool voor de Kunsten Utrecht Inter Provinciaal Overleg (IPO) Kei Maastricht University Nationaal Restauratiefonds Nederlands Architectuur Instituut NICIS Instituut Nirov Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed R-MIT (TU Delft) SBR SEV Vakgroep Restauratie Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) Vereniging Wonen boven Winkels Nederland (SEMI)PUBLIEKE SECTOR & ONDERWIJS

11 NL RESET/NATIONAAL RENOVATIE PLATFORM ABT BV De Alliantie Arcadis Ballast Nedam BNG BOEi Bouwfonds Property Development Brink Groep Coen Hagedoorn Bouwgroep Corio Vastgoed Ontwikkeling BV Dudok Wonen Dura Vermeer Groep NV EGM architecten Eneco Holding NV Era Contour FGH Bank Haag Wonen Havensteder (voorheen ComWonen) Heijmans NV Hemubo Hurks Groep BV IAA architecten Inbo J.M. Deurwaarder Bouwgroep J.P. van Eesteren Kingspan Duurzame Bouwsystemen Koninklijke BAM Groep NV Lexence Advocaten & Notarissen Maarsen Groep MAB Development Mitros Multi Vastgoed OVG Rochdale Rockwool BV Search Ingenieursbureau BV Smits Vastgoedzorg Stadgenoot Staedion STE BV Sto Isoned BV Trespa International BV Trudo Van Ieperen Groep Van Wijnen Holding NV VELUX Nederland B.V. VolkerWessels Bouw & Vastgoedontwikkeling West bv Vorm Bouw BV Wereldhave NV Willems Vastgoedonderhoud Wonen Breburg Woningstichting Eigen Haard Woonbedrijf Eindhoven Woonbron Woonzorg Ymere DE PRIVATE SECTOR: 58 BEDRIJVEN

12 Vooroordelen tegen herbestemming Duur & lastig Herbestemming kost meer en is ingewikkeld Verlamt innovatie 2 nd best Risicovol Complex, onbekend, risico s (grondvervuiling) Tast behoud aan Ongewenste transformatie Onbekende eindgebruiker Niet duurzaam Geen optimale energie oplossingen H- Minder publieke inkomsten Gronduitgifte, OZB Past niet bij Nederlandse identiteit Nederland staat bekend voor modern bouwen Ingericht op nieuwbouw Opleidingen & de praktijk is ingericht op nieuwbouw Niche markt Algemene vraag is naar nieuwbouw Onrendabele top qua financiering

13 De Nationale Agenda Herbestemming Praktijk bevorderen Casuïstiek ondersteunen Voorwaarden scheppen: subsregeling haalbaarheid en wind/waterdicht: 10 mln & Revolverend Fonds: 100 mln Sturen op leegstand (tools) Kennis & innovatie Dossiers & projectenbank Kennisagenda & innovatie Communities of Practice/Scholing Herbestemming agenderen H(erbestemmings)-team Thematische bijeenkomsten Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming 2011 & 2013 Powered by RCE

14

15 Herbestemmen in een tijd van groei (pre- 2008)

16 Herbestemmen als toonbeeld van innovatie Kraanspoor Amsterdam (2007)

17 Herbestemming als redder van een gebouw Van Nellefabriek Rotterdam 2000 De Dominanenkerk Maastricht 2006

18 Herbestemming als icoon voor een gebied (placemaking) Glaspaleis Heerlen 2004 Hotel New York Rotterdam 1993

19 Herbestemming als katalysator van stedelijke ontwikkeling Stokstraat Maastricht 1973 Binnendieze s Hertogenbosch 1998

20 Herbestemming als gebiedsontwikkeling Nieuwe Hollandse Waterlinie 2008 Roombeek Enschede 2007

21 De realiteit van 2013 op veel plekken is leegstand of stilstand

22 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming

23 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming Groeiend aanbod 7,6 miljoen m2 kantorenleegstand 25% bedrijven op bedrijventerreinen staan leeg (67.500/ ) winkels staan leeg woningen boven winkels stuks oftewel 2 mln m2 monumentale gebouwen & de aantallen groeien: elke dag 1 boerderij leeg elke week 2 kerken leeg elke maand 1 klooster leeg plus postkantoren, defensieterreinen, oude industrie, scholen, zorginstellingen, musea

24 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming Groeiend aanbod 7,6 miljoen m2 kantorenleegstand 25% bedrijven op bedrijventerreinen staan leeg (67.500/ ) winkels staan leeg woningen boven winkels stuks oftewel 2 mln m2 monumentale gebouwen & de aantallen groeien: elke dag 1 boerderij leeg elke week 2 kerken leeg elke maand 1 klooster leeg plus postkantoren, defensieterreinen, oude industrie, scholen, zorginstellingen, musea & de Rijksoverheid stoot zelf de komende tijd vastgoed af ter grootte van de Provincie Utrecht. Frits van Dongen, Rijksbouwmeester, april 2012

25 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming Groeiend aanbod 7,6 miljoen m2 kantorenleegstand 25% bedrijven op bedrijventerreinen staan leeg (67.500/ ) winkels staan leeg woningen boven winkels stuks oftewel 2 mln m2 monumentale gebouwen Stagnerende vraag Kantoorfuncties verkopen slecht Woningmarkt zit op slot (nieuwbouw op niveau van 1953) Sommige soorten van retail doen het minder & de aantallen groeien: elke dag 1 boerderij leeg elke week 2 kerken leeg elke maand 1 klooster leeg plus postkantoren, defensieterreinen, oude industrie, scholen, zorginstellingen, musea & de Rijksoverheid stoot zelf de komende tijd vastgoed af ter grootte van de Provincie Utrecht. Frits van Dongen, Rijksbouwmeester, april 2012

26 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming afgelopen 50 jaar is de bevolking gegroeid met 8 mln; komende 50 jaar nog maar met circa 1 mln steden trekken mensen aan; met name hoog opgeleide vrouwen (130 vrouwen op 100 mannen); de periferie krimpt en houdt laag opgeleide mannen Let op: demografie is structureel; ook als de economie weer aantrekt

27 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming Overheden: bezuinigen, kerntaken, grondbedrijf negatief Corporaties: regelgeving vanuit Brussel beperken ontwikkelkracht, financiële problemen (oa Vestia), slechte reputatie zorgt voor aan banden leggen rol corporaties als opdrachtgever (nieuwe kabinet) Ontwikkelaars: nog slechts 1/3 aan capaciteit over, financiering bij banken is extreem moeilijk, risicomijdend en spreidend Banken: investeringsvolume van 27 miljard (2007) naar 7 miljard (2011) en 2 miljard (1e helft 2012)

28 Veranderde omstandigheden bepalen herbestemming

29 NL RESET/DE VISIE van Florida

30 NL RESET/DE VISIE van Florida De financiële bankencrisis, bouwcrisis & politieke crisis in EU & USA zijn symptomen van een dieperliggende verandering We maken (in het Westen) de overgang mee naar een nieuwe een idee gedreven, creatieve, service industrie samenleving Daar hoort ook een andere ruimtelijke structuur bij stedelijke regio s, flexibel gebruik van gebouwen, nieuwe infrastructuur/connectivity, ander ruimte gebruik (netwerk ipv geografisch), sturing lokaal waar mogelijk De leegstand in Nederland is kenmerkend voor de oude economie/samenleving. Tegelijkertijd bieden oude gebouwen flexibiliteit & onderscheidend vermogen: new ideas need old buildings

31 De feiten: Veranderende omstandigheden Ook een verhaal van kansen! Vergt anders kijken & doen: NL.Reset

32 NL RESET/DE VISIE van BERENSCHOT Onno Ponfoort Marketingtrend onderzoek Authenticiteit Social media Duurzaamheid / mvo Samenwerking Loyaliteit Innovatieve ideegeneratie Accountabilitiy Nieuwe businessmodellen Globalisatie

33 Christine Boland (trendanalyst): 3 motivators Attention, connection, contact: connecting in all kinds of way; we want to feel part os something, connected, experience meaning Insight, overview, kompas: stand up in complex times; finding new corner stones to hold on to; looking for the essence, authenticity wonder, surprise, imagination: all senses challenged

34 Behoefte aan authenticiteit &waarden

35 Behoefte aan identiteit

36 Behoefte aan onderscheid, waardecreatie

37 Kansen voor karakteristiek vastgoed = authenticiteit & identiteit & waardecreatie Lege fabrieken, kerken, boerderijen en kantoren

38 Nieuwe markten Het nieuwe ouder worden: in ,3 miljoen 80+ met wensen

39 Nieuwe markten Het nieuwe werken: in 2015/30 nog slechts 50% van de kantoren nodig volgens ING

40 Nieuwe markten Het nieuwe zorgen: maatwerk, kwaliteit & kwantiteitsverschillen

41 Nieuwe markten: de nieuwe veiligheid?

42 Nieuwe markten: de nieuwe leefbaarheid Arnhemse broek Klarendal

43 Nieuwe markten: onderstroom wordt bovenstroom?

44 Herbestemming past goed bij de nieuwe markten Nieuwe woon- en werkconcepten sluit aan bij lifestyle & het nieuwe werken Duurzaamheid Sloop/Nieuwbouw >eco footprint Profilering Onderscheidend zijn/city promotion Innovatie Geen 2 nd best Contact met de wortels Identiteit, authenticiteit Behoud Cultureel erfgoed, Vakkennis Contact burger Draagvlak H + Gebiedsontwikkeling Erfgoed als katalysator Tastbare ruimtelijke kwaliteit Schoonheid, Eigenheid Economische waarde Vastgoed, Vestigingsfactor, Toerisme, waardecreatie Ruimte voor ontwerp Inspiratie voor vernieuwing

45 NL RESET/HET PRINCIPE VAN ONTWIKKELEN..... Uitgetekende visie Top down planning Grootschalig ontwikkelen Snel & veel geld (lawinekapitaal) Complex; gestapelde belangen Aanbod gestuurd Vooraf bepaalde PPS Overheid als ontwikkelaar Denken vanuit groei Vooral (sloop)/nieuwbouw Standaard ontwikkeling

46 NL RESET/HET PRINCIPE VAN ONTWIKKELEN..... NAAR PROGRAMMEREN Uitgetekende visie Hoofdlijnenvisie; flexibele invulling Top down planning Adaptief, aangroeiend Grootschalig ontwikkelen Kleinschalig entrepeneurship Snel & veel geld (lawinekapitaal) Langzame waardecreatie Complex; gestapelde belangen Overzichtelijk houden Aanbod gestuurd Vraag ontwikkelend/volgend Vooraf bepaalde PPS Coalitie zoekende samenwerking Overheid als ontwikkelaar Overheid als facilitator Denken vanuit groei Zoeken naar mogelijkheden Vooral (sloop)/nieuwbouw Meer hergebruik Standaard ontwikkeling Vakmanschap & maatwerk

47 Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties De man & z n werk Herbestemmen pré-crisis Trends & ontwikkelingen anno 2013 De nieuwe opdrachtgevers Krimp & erfgoed: een plaatsbepaling Hoe nu verder?

48 De nieuwe opdrachtgevers 1. De kracht van het individu 2. De nieuwe collectieven (energie, zorg, kinderopvang, CPO) 3. Organische ontwikkeling 4. Koppeling van stromen (organisaties met een missie) 5. Tijdelijk gebruik

49 1. De kracht van het individu: piet hein eek Showroom, magazijn, werkplaats, Restaurant, feestzaal, winkel, 2 e hands spullen, verkoop van derden, manifestaties, rondleidingen..

50 1. De kracht van het individu: Wongema Hornhuizen (Gr) Dorpscafé Werkplek Weekendaccomodatie Lokale producten Verbinden van regionale activiteiten & kennis

51 CREATIEVE SECTOR GEDIJT IN KRIMPREGIO'S Nieuwe schwung aan gemeenschap Op formele en informele werklocaties op het platteland van Noord-Nederland en het verstedelijkte gebied van Zuid-Limburg nestelen zich creatievelingen en nichebedrijven. Ze geven nieuwe schwung aan lokale gemeenschappen. Cottage industries worden ze genoemd: gespecialiseerde kleine bedrijven die ondanks hun perifere ligging zijn aangesloten op de grote wereld, doordat ze locatieonafhankelijke producten en diensten aanbieden soms zelfs als micromultinationals. Landschap inspireert ZZP'ers Begin 2012 onderzoek naar cottage industries in het Groningse De Marne en het Friese Dongeradeel. Het gaat heel vaak om zzp'ers die kiezen voor wonen en werken op het platteland, omdat de landschappelijke kwaliteiten hen inspireren, zegt de onderzoeker. Het zijn mensen waarbij de grens tussen wonen en werken vaag is. Juist in krimpgebieden kunnen ze goed terecht, omdat er oude schoolgebouwen, winkels of boerderijen vrijkomen waar ze precies vinden wat ze zoeken. En dankzij een goede ICT-infrastructuur is afstand volstrekt onbelangrijk. Uit het onderzoek blijkt dat het aantal cottage industries in De Marne en Dongeradeel tussen 2000 en nu met tientallen procenten is gestegen. Binnenlands Bestuur 28 okt 2012

52 1. De kracht van het individu: de nieuwe maakindustrie Digitale prototypes Online vrije uitruil Standaardisatie dus makkelijke productie (1.000 scholen in de USA krijgen van Obama een gratis 3D printer)

53 Print je eigen huis..? Een kwestie van tijd (maar ook eten, weefsel en helaas ook wapens) Architectenbureau DUS print 2x2x3,5 meter NRC.Next 5 december 2012

54 De nieuwe grote merken zijn allemaal in de eigen schuur begonnen

55 2. De nieuwe collectieven Als de crisis iets aangetoond heeft, dan is het wel dat BV s en NV s het veel moeilijker hebben gehad dan cooperatieve organisaties BNR Newsradio oct

56 Urban Farming in Nederland De Groentefabriek Arnhem Plant Paradise Eindhoven Uit je eigen stad Rotterdam WvW Pentarm Rotterdam Polydrome Rottdam Stad en kas Westland Stadskas Transvaal Den Haag Metfarm Amsterdam Hosti Hotel Amsterdam De Groenten uit Amsterdam Carboon 6 Heerlen Zuidpark A10

57 De nieuwe collectieven Fanfare Sint Clemens wil vml café kopen als oefenruimte De Limburger

58 De nieuwe collectieven: Grunneger Power Groene stroom voor MartiniPlaza Groningen DVHN Gepubliceerd op 05 december 2012, 23:09 GRONINGEN - MartiniPlaza koopt vanaf volgend jaar, voor zo ver de eigen stroomvoorziening niet genoeg is, groene stroom in van waterkrachtcentrales in Noorwegen. Het evenementencomplex heeft daarvoor een contract gesloten met het lokale energiebedrijf GrunnegerPower. Dat is erg blij met haar tot dusver grootste zakelijke klant en levert ook gas voor de warmtekrachtcentrale van het complex. De directeuren Peter Breithaupt van het energiebedrijf (links) en Jan Geert Vierkant van MartiniPlaza spraken woensdag in een sneeuwbui met elkaar af dat de coöperatie Grunneger Power in de toekomst eventueel zonnepanelen op het grote dak mag plaatsen.

59 3. Organische ontwikkeling Is op te vatten als: een optelsom van relatief kleinschalige (her)ontwikkelingen met een open-eindeproces zonder blauwdruk waarbij ontwikkeling en beheer door elkaar lopen met een dominante rol voor eindgebruikers en een faciliterende rol voor de overheid Platform 31

60 Organisch ontwikkelen Hembrugterrein Zaanstad Strijp S Eindhoven

61 4. Koppeling van stromen (& eigendom) General Electric, Siemens, BMW, Eneco, Honeywell, KPN..

62 Koppeling van stromen: de Bierboot in Utrecht

63 Koppeling van stromen: Leer-werkproject Welcome2Amsterdam BSN Werkervaringsbedrijf ism Ymere

64 5. Tijdelijk gebruik:open Lab Ebbinge Groningen Het Open Lab Ebbinge (kortweg: OLE) is een nieuwe en tijdelijke gebiedsinvulling in het Ebbingekwartier, nabij het centrum van de stad Groningen. Op deze unieke locatie vindt u een tiental paviljoens, horecavoorzieningen, een speelweide, stadsstrand en een manifestatieterrein. De omvang van dit project in combinatie met de binnenstedelijke locatie mag uniek genoemd worden. Het Open Lab Ebbinge (kortweg: OLE) is een nieuwe en tijdelijke gebiedsinvulling in het Ebbingekwartier, nabij het centrum van de stad Groningen. Op deze unieke locatie vindt u een tiental paviljoens, horecavoorzieningen, een speelweide, stadsstrand en een manifestatieterrein. De omvang van dit project in combinatie met de binnenstedelijke locatie mag uniek genoemd worden.

65 5. Tijdelijk gebruik tbv studenten: ACTA Amsterdam

66 verbinden-verdienen-verbouwen Transformatie milieu Interactie milieu Transactie milieu Creatief milieu Interactie -> Transactie -> Transformatie

67 Het grootste struikelblok?

68 Het grootste struikelblok? WIJZELF!

69 Dilemma s houden ons gevangen Oude gedachten Groei en vernieuwingsdrang staan centraal in instituties, systemen, instrumenten, opleidingen Ongeloof de markt trekt wel weer aan Ontsnapping nieuwbouw wordt nog gestimuleerd Onbekend en onbemind vermijding Oneerlijke concurrentie geen level playing field prisoner s dilemma (zie Kantorentop)

70 Leegstand & herbestemming in een tijdperk van transformaties De man & z n werk Herbestemmen pré-crisis Trends & ontwikkelingen anno 2013 De nieuwe opdrachtgevers Krimp & erfgoed: een plaatsbepaling Hoe nu verder?

71 Krimp is van alle tijden

72 Kerk van Veere Datering Aantal inwoners Functies 1500/ e eeuw krimp : Rijksmonument Kerk voor één geloof 4 Kerkgenootschappen (Nederduitshervormd, Schotse gemeenschap, Waalse kerk & Lutherse kerk) & begraafplaats Frans Hospitaal Bedelaarsgesticht Hospitaal Opslagplaats Boerenstal Voetbalveld Houthandel Feestzaal Vee opslag tijdens watersnoodramp Culturele bestemming

73 The rise & fall of Enkhuizen 1355 stadsrechten Enkhuizen 15 e eeuw: bouw van kloosters 1593: stadsuitleg 16 e eeuw: groei agv haring (270 van de 500 Hollandse haringbuizen), VOC, walvisvaart, handel in ossen met Denemarken 1622: inwoners: 2 e havenstad na Amsterdam 1650: inwoners 2 eeuwen stagnatie agv concurrentie met A dam/r dam en Alkmaar/Hoorn 1850: inwoners 2011:

74 Kloksgewijs: Van Deventer ; Blaeu, 1652; Kadaster 1832; Egmond 1885 Boerderij ca 1978 Boerderij, 1978 niet meer in gebruik

75 Groei, krimp & erfgoed Bron: oratie prof. Hans Renes; erfgoed in interessante tijden

76 76 Hoe krimp verschijnt op het platteland

77 77

78 Moddergat 1972 Stads- en dorpsvernieuwing 78

79 Workum

80 80

81 81

82 Van krimp bestrijden Bestrijden Nieuwbouw Groei - schaarste Mensen aantrekken Schaalvergroting Meer kwantiteit Lokaal probleem Competitie Confectie Planologie Overheid & projectonwikkelaars Top down

83 Van krimp bestrijden naar krimp begeleiden (een omslag in denken) Bestrijden Nieuwbouw Groei - schaarste Mensen aantrekken Schaalvergroting Meer kwantiteit Lokaal probleem Competitie Confectie Planologie Overheid & projectonwikkelaars Top down Accepteren & begeleiden Hergebruik & sloop Krimp surplus Mensen behouden De menselijke schaal Beter kwaliteit Regionale aanpak Samenwerken, delen Maatwerk Pla NO logie, improvisatie Burgers, co-creatie Bottom up

84 Overeenkomsten nieuwe manier van denken over ontwikkelen krimp Hoofdlijnenvisie; flexibele invulling Adaptief, aangroeiend Kleinschalig entrepeneurship Langzame waardecreatie Overzichtelijk houden Vraag ontwikkelend/volgend Coalitie zoekende samenwerking Overheid als facilitator Zoeken naar mogelijkheden Meer hergebruik Vakmanschap & maatwerk Accepteren & begeleiden Hergebruik & sloop Krimp surplus Mensen behouden De menselijke schaal Beter kwaliteit Regionale aanpak Samenwerken, delen Maatwerk Pla NO logie, improvisatie Burgers, co-creatie Bottom up

85 Van top down plannen

86 Van top down plannen naar co-creeren

87 Krimp in Frankrijk en Duitsland versus Nederland -In Frankrijk en Duitsland is er sprake van een leegloop van dorpen. Ook USA: lees reizen zonder John van Geert Mak (voorbeeld: vml Oost Duitsland verloor na de Wende bijna 2 mln mensen, er zijn nu de helft minder jongeren dan voor de Wende). -In Nederland groeit het aantal huishoudens nog, vaak ook in krimpgebieden. -Krimp is niet overal hetzelfde Oost Groningen ligt naast perifeer Duitsland, Zeeland ligt naast de Vlaamse Ruit en Parkstad naast Aken. Maar overal in Nederland zijn steden altijd relatief dichtbij. -Dat voordeel werkt twee kanten op je hoeft niet per sé weg als je er woont, en als de bereikbaarheid goed is, kan het ook interessant zijn om er vanuit de stad te gaan wonen.

88 Görlitz, Zgorzelec Görlitz: achterkant Duitsland; Zgorlec: voorkant Polen

89 Krimp & erfgoed in (vml) Oost Duitsland Voormalig Oost Duitsland: niet cultureel gedreven maar technisch, opgevoed in afhankelijkheid, achtergesteld tov West Duitsland, (jonge) mensen trokken weg na de Wende Erfgoed wordt ingezet om bezoekers te trekken en om mensen trots te laten ontwikkelen over eigen verleden: erfgoed kan energie (en geld) genereren. Aanpak: kennis ontwikkelen & debat uitlokken (IBA; Spielgeld ) netwerken vormen/verbinden niet alles in één keer & 100% top willen doen (slow renovation)

90 Krimp & erfgoed in Frankrijk (noord & midden) krimp laat als opgave gezien (typisch Nederlands om snel te willen handelen). Leegstand wordt geaccepteerd Innovatie is sleutelwoord: duurzaamheid & erfgoed Netwerken vormen, krachten bundelen: publiek, privaat & particulier Erfgoed moet levend zijn (niet musealiseren) en benutten voor verbeteren kwaliteit leefomgeving, profilering, toerisme & marketing, sociale binding, duurzaamheid. Mijnschacht 11/19 in Loos-en-Gohelle & ziekenhuis in Chambon-sur-Voueize

91 Krimp in Nederland: vooral lokaal initiatief: IBA Parkstad Limburg, de Renaissance van Sas van Gent

92 Dorpsontwikkelingsplan Dongeraldeel Samenkomen van bouwhistorie, cultuurhistorie, dorpsverkenningen (per dorp) Samenwerking tussen provincie, gemeenten, corporaties, dorpsverenigingen Doel: Behoud en het versterken van de aantrekkelijke duurzame woonmilieus Beschermde gezichten als dynamische gebieden die meegroeien met de eisen van deze tijd en waar het prettig wonen, werken en verblijven is Gericht op de particuliere woningvoorraad, maar ook overige gebouwen, de sociale omgeving, de openbare/private ruimte en de economie

93 Dongeradeel

94 Management of change/change of management?. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en cultuurhistorie)

95 Management of change/change of management?. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en cultuurhistorie). Geef ruimte & stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf)

96 Management of change/change of management?. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en cultuurhistorie). Geef ruimte & stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf). Werk aan community building: (herstel) verbinding van lokaal gewortelde mensen, initiatieven en organisaties

97 Management of change/change of management?. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en cultuurhistorie). Geef ruimte & stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf). Werk aan community building: (herstel) verbinding van lokaal gewortelde mensen, initiatieven en organisaties. Zet in op behoud eigen mensen; niet op aantrekken nieuwe mensen via stenen. Krimp kun je niet keren met vastgoed

98 Management of change/change of management?. Onderzoek de eigen kwaliteiten, het DNA van de regio, de gebiedswaarden (de duurzaamheidsvijfhoek van Rotmans: economie, ecologie, energie, mobiliteit en cultuurhistorie). Geef ruimte & stimuleer lokaal ondernemerschap en creativiteit; het gaat daarbij om combineren en recombineren rondom gebiedswaarden (geen deus ex machina oplossingen door grote bedrijven of ingrepen van buitenaf). Werk aan community building: (herstel) verbinding van lokaal gewortelde mensen, initiatieven en organisaties. Zet in op behoud eigen mensen; niet op aantrekken nieuwe mensen via stenen. Krimp kun je niet keren met vastgoed. Creëer connectie: virtueel/ict en reële infrastructuur (sluit aan bij de grote stad)