MAART/APRIL 2002, 26' JAARGA.t~G NR. 2

Transcriptie

1 MAART/APRIL 2002, 26' JAARGA.t~G NR. 2

2 1 Ode-eeuwse Maastrichtse munt uit Tongeren Sinds meer dan een eeuw eist Tongeren met wisselend succes de titel op van oudste stad van België: Verschillende generaties archeologen hebben hun bijdrage geleverd om Romeins Tongeren opnieuw tot leven te wekken. De grote belangstelling voor het antieke Tongeren staat in schril contrast met onze kennis over de middeleeuwse stad. Na de 4de eeuw lijkt Tongeren immers van de aardbodem te verdwijnen. Sommige historici hebben zelfs vragen over de continuïteit in de bewoning en het functioneren van de stad. Anderen wijten de lacunes in onze kennis eerder aan de beperkte schaal van archeologisch onderzoek naar postromeinse sporen en aan het geringe aantal geschreven bronnen dat voor deze periode beschikbaar is. Enkele recente, vrij spectaculaire vondsten uit de Merovingische periode ondersteunen de laatste h yp othese ten overvloede. Toch blijft het bijzonder moeilijk een dieper inzicht te verwerven in de geschiedenis van Tongeren van de 5de tot de 12de eeuw. Archeologisch bodemonderzoek in Tongeren concentreert zich immers - al te - vaak op de Romeinse tijd en schenkt - dikwijls noodgedwongen - nauwelijks aandacht aan de Middeleeuwen en recentere periodes. Restauratiewerkzaamheden aan de Onze-Lieve-Vrouwe basiliek bieden een unieke kans om hieraan te verhelpen. Recent werd daarbij bovendien een muntstuk opgegraven, dat de moeite van het publiceren waard is. Vondstomstandigheden Tijdens de eerste fase van het archeologisch onderzoek werd het westelijk gedeelte van de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek opgegraven. Hierbij gebeurden heel wat uitzonderlijke vondsten, ook op numismatisch vlak. Er werden daarbij vele kleine metalen objecten geborgen. Er dient gezegd dat het merendeel van deze vondsten - ook de hier besproken munt - slechts opgespoord kon worden dankzij het frequent gebruik van een metaaldetector. De munt is opgegraven in de middenbeuk en bevond zich in een uitgestrekte, 60 cm dikke, egaal bruine laag die het muurwerk van een kerkgebouw uit de 9de/10de eeuw afdekt 1. Deze laag werd aangebracht om het terrein op te hogen voor of tijdens de bouw van een nieuwe Ottoonse kerk. Zij wordt op haar beurt doorsneden door de fundamenten van de Romaanse kerk. Beschrijving Obool; Maastricht; Otto II ( ) of Otto III ( ); diam. 18 mm; gewicht 0,678 g; stempelstand 3 uur; geplooid. Vz.: Sierkruis gevormd door vier dubbele staafjes, die in het midden een dakpansgewijs verband vormen; in het hart van het kruis staat een centraal punt Legende: + orro [ ]P [ ]T A VG R. VAN LAERE & P. VAN DEN HOVE Foto: Instituut voor Archeologisch Patrimonium, Zellik (B) I DE BEELDENAAR

3 ~ ~, pl. 10 Kz.: Kruisvormig monogram waarvan de armen eindigen met de letters met T / I Il E Il CIIVI Legende: + s[ ]s SERV ATNS EP.S Deze obool hoort klaarblijkelijk bij een gelijkaardige penning beschreven door Dannenberg2 Ondanks de kleine afnijkingen in de afbeelding bij Dannenberg en de verwarrende beschrijving van Frère3, mag aangenomen worden dat beide munten tot dezelfde uitgifte behoren en wellicht zelfs stempelidentiek zijn. Het woord dat op OTTO is erg onduidelijk op het Tongerse exemplaar. Tussen de naam van de keizer - OTTO - e1-1 het einde van de legende - A 1:fG - staan zes to': wellicht acht letters. De ongelijke breedte van de letters n1_aakt elke poging tot reconstructie echter problematisch. Met wat wil kan mer. IxxPxixT herkennen 1vaarbij de eerste I onduideis en beslist door een brede letter - een unciale M - of meerdere 'smalle' letters - een E oe een unciale N - gevolgd wodt. Na de P volgt mogelijk een E of een N. De nveede I is waarschijnlijk het linkerbeen van een die mogelijk als R gelezen mag worden. De lezing - I!VIPERT - ligt daarom voor de nanc. In het monogram van de Tongerse munt vertoont de letter T slechts een vaag spoor dat op een ligatuur met een R. Dit exemplaar kan echter geen zekerheid geven over een dergelijke ligatuur. De letter E is over het hart van het kruis geplaatst. De r,:veede letter van de legende is waarschijnlijk een C maar moeilijk als dusdanig herkenbaar. Er lijkt daarenboven nauwelijks plaats voor een normaal gevormde letter tussen beide S-en. Tussen de laatste S en het kruis bij de aanvang van de legende lijkt nog vrij veel ruimte en kan mogelijk een schaduw van een nveede S - gevolg van een dubbelslag? - waargenomen worden. Deze zone bevindt zich echter aan de binnenzijde van de zodat de lectuur op dit onzeker blijft. Datering De datering van deze zeldzame munt :-oept een aantal vragen op. Deze zijn, onder meer als gevolg van de specifieke problematiek van de Maastrichtse muntslag, niet eenvoudig op te lossen. Uit de legende op voor- en keerwaarin zowel de naam van de keizer - en niet van de koning! - als de heilige Servatius genoemd worden, blijkt dat het hier gaat om een keizerlijke en niet orn een Luikse munt - casu van de Luikse bisschop Notger - waarop in principe de heilige Maria of de heilige Lambertus vermeld worden. Op basis van formele en stilistische kenmerken kan het munttype zovv-el toegeschreven v1orden aan Otto keizer van 973 tot als aan Otto III, keizer van 996 tot De munten van beide keizers op basis van zuir, 1, 0 ver rorme1e Kerr1nerKen 1m1ners erg moeilijk te onderscheiden. Slechts één penning van hetzelfde type stamt uit een relatief goed gedateerde vondst: de schat van Minsk die verborgen werd rond Vermits deze schat onder meer munten bevat van Karel de Dik._ke Otto I II en III kan hieruit geen argument geput worden voor een preciezere datering4.! DE BEELDENAAR

4 Omdat de muntslag onder Otto III klaarblijkeiijk een sterke bloei kent5, vormt een datering in de periode een aantrekkelijke hypothese, die daarenboven goed aansluit bij de algemene indruk van de productie van de keizerlijke muntslag te Maastricht zoais blijkt uit de Oost- en Noord-Europese muntschatten. Het argument van Dannenberg, dat het kruis op de voorzijde vanuit iconografisch standpunt sterk afwijkt van de overige munten van Otto III, kan op dit ogenblik echter moeilijk weerlegd worden6. Wellicht schuilt hierin trouwens de sleutel tot een preciezere datering. F rère is erg verward over de precieze datering. Hij schrijft het exemplaar uit de vondst van Novyi Dvor toe aan keizer Otto III en dateert de munt impliciet dus uit de periode van na de keizerskroning van Otto III, dus van 996 tot Toch stelt hii zowel in als in uitdrukkelijk dat hij nauwelijks kan aannemen dat de munt na 987 geslagen werd. Hij meent zijn stelling te kum,en staven door een verwijzing naar de oorkonde waarin - toen nog koning - Otto III in 988 aan de bisschoppen van Luik het recht verleende munt te slaan te!vfaastricht. Los van de evidente tegenspraak met het gebruik van de keizerstitel op de munt zelf, is dit argument van zeer beperkte waarde vermits niet uitgesloten kan worden dat het hier gaat om de bevestiging van een oudere oorkonde9 en niet om een nieuwe - eerste - verlening van het muntrecht. De oorkonde van Otto III vormt op zich geen bewijs om voorbaat uit te sluiten dat dit type munt te Maastricht geslagen werd door keizer Otto II Uit de oorkonde kan eve:1min afgeleid worden dat Otto III het alleenrecht om munt te slaan in Maastricht afstond aan de Luikse bisschoppen. De latere geschiedenis van de muntslag te Maastricht maakt immers duidelijk dat het muntrecht er territoriaal opgedeeld was en dat de keizer en zijn rechtsopvolgers, de hertogen van Brabant, zelf munt bleven slaan naast de Luikse bisschoppen. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat de situatie onder Otto III anders was. Frère levert dus op geen enkel ogenblik enig bewijs voor zijn stelling dat dit rtpe munt geslagen werd door Otto III. Van een aantal Ottoonse en Salische muntrtpes wordt redelijkerwijze aangenomen dat zij geslagen werden naar aanleiding van grootschalige bouwcampagnes aan kerkenlo. De afwijkende beeldenaar - een eigenaardig gevormd k,_ruis waarvan tot nog toe geen parallel gevonden kon worden - zou een aanwijzing kunnen vormen voor een gelijkaardige origine. Geschreven bronnen bevatten geen blijken van bijzondere belangstelling voor Maastricht vanwege Otto II of Otto III, die trouwens geen van beiden de stad ooit bezochten. Archeologisch onderzoek van de Sint-Servaasbasiliek heeft meer vtagen opgeroepen dan oplossingen geboden. Het blijft nog steeds bijzonder moeilijk een goed inzicht te krijgen in de oudste bouwgeschiedenis. De sporen, waarvan in 1981 aangenomen werd dat getuigen van het bestaan van een twaalfhoekige kerk uit de 9de/10de eeuw, worden sindsdien op een totaal andere wijze geïnterpreteerd. De nieuvre ziens- ;,.vijze roept tevens vragen op de dateringll. De herinterpretatie van het loden grafk._'ïlis van Hurr1bertt1s, proost van het Sint-Servaaskapittel van 1051 tot speelt daarbij een belangrijke rol. De bouwgeschiedenis van vóór de 1039 blijft echter onduidelijk. De nieuwe hypothese stelt dat de nieuwbouw ondernomen door proost DE BEELDEl':.A_,_A.i~

5 Humbertus, schatplichtig was aan de Luikse Sint-Lambertuskathedraal waarvan het bouw onder Notger ( ) startte12. Indien nader onderzoek dit bevestigt, dan wordt het aantrekkelijk om Dann.enberg in verband te brengen met de aanvang van de verbouwingen aan de Sint-Servaaskerk, die door de wijding van 1039 afgesloten werden. De voorzijde van Dannenberg 237 toont in dat geval waarschijnlijk een afbeelding van een reliek van het \Vare Kruis, gevat in het zogenaamde Ivoren Kruis dat toegeschreven wordt aan de school van Trier en dat van het einde van de 1 Ode eeuw zou daterenb. Conclusie Hoewel het in de huidige stand van zaken onmogelijk is om Dannenberg met zekerheid te dateren, lijken er voïdoende aanwijzingen voorhanden te zijn om een datering onder de regering van keizer Otto III aannemelijk te maken. De afwijkende iconografie en het feit dat zowel penningen als obolen geslagen werden, lijken er daarenboven op te wijzen dat deze uitgifte in verband gebracht mag worden met de aanvang van een bouwfase van de Maastrichtse Sint-Servaaskerk, die in 1039 afgesloten werd. legendes op beide zijden retrograad zouden zijn, is echter ronduit verkeerd. 4 DANNENBERG, p cit., p voor de periode p. 27, p. (kaart 12), p onder meer voor Speyer een oorzakelijk verband gesuggereerd tussen de toename in het aantal muntenissies en de bouw van de kathedraal. Tot aan het einde van de regering van Konrad II zijn slechts enkele types geattesteerd. de 85 jaar wordt gemiddeld om de 3,5 jaar een n.ieuv1 1nrmttJPe b~j 1 daarenboven, duidelijke ~US V>'fü<U,CD>-H~ p1eken vastgeste1d vvorden. manr.,m,wn und Gt'id1im!az1f 11 :\TOTE;-{ Dat~ring s ebaseerd op. de e:rste res1:lta.te~ van net Cl 4-onderzoek op noutskool uit de bouwmortel. 2 H. DAN"IE1''BE:RG, rr'fm,c,rrm n l(aiserzeit, Berlin 125 en pl 10 nr 237. Etuáe de Ltt de onduideli1kheid van de tekening bij DarJ1enberg die Frère als voorbeeld gebn:ikt. De bemerking dat de he:-nomen in de doo::- A.J.j. i\1eky..li\-:-gj De Sint-Set7Jaaste ]v!aastricht, Utrecht 1986 (Clavis kunsthistorische 2). 12 beeld van een oud 13!Mnp;</nnCT,,n over de St. Servaas.kerk in eeuw. In: Bulletin KJVOB 76. DE BEELDENAAR