E-PROCUREMENTPROGRAMMA. Module e-tendering LEIDRAAD

Transcriptie

1 E-PROCUREMENTPROGRAMMA Module e-tendering LEIDRAAD etendering-september2010.indd 1 8/09/ :19:25

2 Gebruik van de leidraad Dit is de tweede versie van de leidraad. Naar aanleiding van vragen, meldingen en nieuwe ontwikkelingen wordt de leidraad geactualiseerd. U vindt het versiebeheer op pagina 3. De meeste recente versie vindt u steeds terug op www. vlaanderen.be/kanoo Versiebeheer Versienummer Omschrijving van de aanpassing Datum verantwoordelijke Versie 1.0 Basisversie Johan Van Steelandt Versie 2.0 Bijwerking na goedkeuring nota e-tendering Johan Van Steelandt Lore Hollevoet etendering-september2010.indd 2 8/09/ :19:25

3 3 Inhoud Versiebeheer 2 Voorwoord 4 Inleiding 5 VERSIE Hoofdstuk 1: Situering en doelstelling Wat is e-tendering Beslissing Vlaamse Regering van 18 juli 2008 én van 4 juni Beleidsnota van de Minister van Bestuurszaken E-Tendering: een efficiëntieverhoging voor de Vlaamse overheid, een administratieve vereenvoudiging voor het bedrijfsleven Een opportuniteit voor een ambitieus beleid Strategische doelstelling Operationele doelstelling en acties 9 Hoofdstuk 2: Organisatorische aspecten e-tendering Initiatieven op het niveau van de Vlaamse overheid De initiatieven op het nieveau van de enititeit 13 Hoofdstuk 3: De juridische context De relevante regelgeving De specifieke juridische items 16 Hoofdstuk 4: Informatica-technische aspecten Hardware vereisten Beschikbaarheid en versies van de noodzakelijke toepassingen Specifieke informatie voor de entiteiten die geen afnemer zijn van de centrale dienstverlener Noodzakelijke IT-dienstverlening bij courant gebruik 24 Hoofdstuk 5: Gebruik van e-tendering Voorbereidingen in e-notification Zich registreren in e-tendering Parameters klaarzetten in e-tendering Collega's associëren in e-tendering De openingszitting Een dossier opslaan Archiveren De kant van de inschrijver 36 Hoofdstuk 6: FAQ 40 Hoofdstuk 7: Kunt u als aanbestedende entiteit starten met e-tendering? De juridische invalshoek De informaticatechnische invalshoek De organisatorische invalshoek 46 Besluit 48 Contact 49 Colofon 50 etendering-september2010.indd 3 8/09/ :19:25

4 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN Voorwoord Talrijke personeelsleden van de Vlaamse overheid zijn actief bezig met het behandelen van overheidsopdrachten. Dat proces verliep tot voor kort overwegend op papier. Daar komt nu verandering in, want e-procurement digitaliseert de papieren stroom. Met e-notification publiceren entiteiten hun aanbesteding elektronisch. Met e-tendering zijn aanbestedende entiteiten in staat hun openingszitting elektronisch te laten verlopen. Bedrijven kunnen door middel van die applicatie hun offerte of kandidaatstelling indienen. Zoals de Vlaamse Regering beslist heeft, gebruiken we hiervoor de federale platformen (VR PV 2008/26 -punt 0175). In het samenwerkingsakkoord tussen de bevoegde federale en Vlaamse minister werd bepaald dat het Departement Bestuurszaken belast wordt met de gecoördineerde verspreiding van beide applicaties in de Vlaamse overheid. De meeste entiteiten van de Vlaamse overheid gebruiken vandaag e-notification. In 2009 vonden tien pilootprojecten plaats. De geïnteresseerde deelnemers deden ervaring op in de elektronische procedure. De positieve evaluatie van de pilootprojecten deed de Vlaamse Regering beslissen e-tendering in te voeren. (VR PV 2010/23 punt 0013) Voor u ligt een uitgebreide leidraad die u zal helpen de module e-tendering op een correcte wijze toe te passen. De toepassing van die webapplicatie doet een beroep op de dossierbehandelaar, maar ook op de deskundigheid van de juristen en de ICT'ers. Ook zij vinden in deze leidraad de specifieke vereisten voor hun domein. Het beleidsdomein Bestuurszaken heeft zijn medewerkers gemobiliseerd om u bij de toepassing van e-tendering te ondersteunen. Naast het omvangrijke vormings- en trainingspakket bieden we begeleiding en ondersteuning aan de superusers, gebruiken we het meldpunt e.procurement@vlaanderen.be voor probleemdetectie en monitoring, en nemen we tal van initiatieven om de doelgroepen te sensibiliseren. De module e-tendering heeft een aanzienlijke impact op het bedrijfsleven. Het elektronisch indienen van offertes vermindert de administratieve lasten. Voor de Vlaamse overheid is deze module een belangrijke stap in de verdere digitalisering van de behandeling van de overheidsopdrachten. Op die manier draagt het in belangrijke mate bij tot een meer efficiënte en effectieve overheid. Ik nodig u dan ook uit om op de meest actieve wijze e-tendering toe te passen in uw entiteit en hoop dat deze leidraad u daarbij op de goede weg kan helpen. Luc Lathouwers Secretaris-generaal Departement Bestuurszaken etendering-september2010.indd 4 8/09/ :19:25

5 5 Inleiding Het gebruik van de module e-notification maakt het voor de aanbestedende overheid mogelijk haar overheidsopdracht elektronisch te publiceren. Met de module e-tendering voegt de overheid een belangrijke fase in het e-procurementprogramma toe. In e-tendering kan de inschrijver op deze opdracht zijn kandidaatstelling of offerte elektronisch indienen en ondertekenen. De aanbestedende overheid kan deze kandidaatstellingen en offertes openenen op de elektronisch georganiseerde openingszitting en het genereren van een openingsverslag. De realisatie van beide modules betekent dat het verloop van de overheidsopdracht tot aan de gunning elektronisch verloopt. VERSIE De uitrol van de module e-tendering werd in 2009 voorbereid. Tien pilootprojecten leverden voldoende ervaring om de nodige richtlijnen en bijsturingen uit te werken voor een algemene uitrol. Ondersteunende initiatieven zijn nodig. Deze initiatieven situeren zich op vlak van de organisatorische aanpak, de toelichting rond de juridische context, de informatica-technische aspecten en het gebruik van de applicatie e-tendering. De leidraad is rond deze verschillende initiatieven opgebouwd. Om de uitrol van de e-tendering module succesvol te laten verlopen zijn ondersteunende initiatieven nodig op het niveau van de Vlaamse overheid. Zo is opleiding door middel van informatie- en trainingsessies nodig. De beschikbaarheid van de cel e-procurement dat gedoseerde ondersteuning, monitoring en sensibilisering verricht is onontbeerlijk. Op het niveau van elke aanbestedende overheid zijn ook enkele initiatieven noodzakelijk. Deze worden in hoofdstuk drie gedetailleerd opgelijst. Bovendien zal door iedereen intens sensibiliserend gewerkt moeten worden naar het bedrijfsleven. Het effectieve gebruik van het elektronische platform door de inschrijvers is immers een conditio sine qua non. In 2009 wijzigde het juridische kader voor e-tendering. Voorheen voorzag de wetgeving dat men kon kiezen tussen de elektronische en de papieren procedure. De wijziging door het KB van 29 september 2009 geeft de aanbestedende overheid de mogelijkheid om de elektronische procedure op te leggen. Het juridische kader wordt toegelicht in hoofdstuk vier. De voorzieningen die moeten getroffen worden op informatica-technisch vlak zijn minimaal en beschikbaar. E-Tendering is een webapplicatie die door de inschrijver en de aanbestedende overheid kan opgeroepen worden overal waar internet beschikbaar is. Omdat uiteraard de beveiliging van e-tendering cruciaal is, is de toegang voor de aanbestedende overheid uitsluitend mogelijk met gebruik van de elektronische identiteitskaart. De aanbestedende overheid moet bijgevolg beschikken over de hard- en software om deze eid te kunnen lezen en gebruiken. Deze randvoorwaarden voor het gebruik van e-tendering worden beschreven in hoofdstuk 5. Hoofstuk 6 beschrijft het gebruik van e-tendering. Met schermvoorbeelden wordt toegelicht hoe de aanbestedende overheid een openingszitting houdt en hoe een inschrijver een offerte indient. De twee laatste hoofdstukken bieden de aanbestedende entiteit ondersteuning bij de volgende vragen: Welke specifieke problemen kunnen zich voor doen? Hoe gaan we met deze problemen om? Is de entiteit klaar voor het systematisch toepassen van e-tendering? Een checklist helpt om deze vraag te beantwoorden. etendering-september2010.indd 5 8/09/ :19:25

6 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN Hoofdstuk 1. Situering en doelstelling 1.1 Wat is e-tendering? In de module e-notification wordt door de aanbestedende overheid de opdracht elektronisch gepubliceerd. E-Tendering is de tweede module van het e-procurementprogramma en situeert zich ook in de front office. In de tweede module kan de inschrijver op deze opdracht zijn kandidaatstelling of offerte elektronisch indienen en ondertekenen. De aanbestedende overheid kan deze kandidaatstellingen en offertes openen op de elektronisch georganiseerde openingszitting en het genereren van een openingsverslag. De regelgeving legt stringente voorwaarden op waaraan deze elektronische indiening en ontvangst moet voldoen. Het e-tenderingplatform van de federale overheid voldoet aan deze voorwaarden. Voor de inschrijver biedt het elektronische platform e-tendering de volgende functionaliteiten: Er is een vereenvoudigde toegang vanuit e-notification; Er is de mogelijkheid om de deelname te bevestigen en een kandidaatstelling of offerte elektronisch in te dienen; De kandidaatstelling of offerte moet elektronisch ondertekend worden; Alle elektronisch verzendbare documenten die een bijlage van de kandidaatstelling of offerte zijn, kunnen elektronisch ondertekend en verzonden worden. Voor de aanbestedende overheid biedt het elektronische platform e-tendering de volgende functionaliteiten: Het kenbaar maken van de elektronische openingszitting; Het houden van een elektronische openingszitting; Het opstellen van een elektronisch proces-verbaal van de openingszitting; Het downloaden van de elektronische ontvangen kandidaatstellingen of offertes naar de eigen harde schijf of het netwerk van de aanbestedende entiteit. Het platform e-tendering is beschikbaar op onder De beslissing van de Vlaamse Regering van 18 juli 2008 én van 4 juni 2010 De Vlaamse Regering besliste op 18 juli 2008 (VR PV 2008/26 - punt 0175) tot het verplichte gebruik van de federale platformen e-notification en e-tendering door haar entiteiten. Voor e-tendering werd toen bijkomend beslist dit uit te rollen door middel van pilootprojecten. De tien pilootprojecten moesten toelaten om expertise op te bouwen en in te schatten welke acties nodig waren vooraleer kon overgegaan worden tot een veralgemeend gebruik. Na een positieve evaluatie kon overgegaan worden tot een algemene toepassing van e-tendering. De wijzigingen door het KB van 29 september 2009 aan het KB van 8 januari 1996 hebben belangrijke repercussies voor de implementatie van e-tendering. De aanbestedende overheid krijgt immers door dit KB de mogelijkheid de elektronische procedure op te leggen, toe te staan of te verbieden. Bovendien creëert dit KB ook een aantal optionele vangnetscenario s indien de elektronische procedure niet afdoend zou zijn. De ervaringen uit de pilootprojecten en de wettelijke wijzigingen van 2009 met betrekking tot e-tendering hebben de Vlaamse Regering op 4 juni 2010 een nieuwe beslissing doen nemen over de coördinatie van de implementatie van e-tendering. etendering-september2010.indd 6 8/09/ :19:26

7 7 De Vlaamse Regering besliste om: haar goedkeuring te hechten aan een omzendbrief over e-tendering; de Vlaamse minister, bevoegd voor e-government, te gelasten e-tendering uit te rollen in de Vlaamse overheid; de Vlaamse ministers aan te bevelen om het gebruik van elektronische middelen voor de indiening van kandidaatstellingen en offertes bij hun overheidsopdrachten toe te staan vanaf 1 september 2010; de Vlaamse ministers aan te bevelen om het gebruik van elektronische middelen voor de indiening van kandidaatstellingen en offertes bij hun overheidsopdrachten op te leggen vanaf 1 juli 2011; een tussentijdse stand van zaken op 31 december 2010 op te maken. VERSIE U vindt de nota aan de Vlaamse Regering, de beslissing en de omzendbrief op De beleidsnota van de Minister van Bestuurszaken De beleidsnota van de bevoegde minister vermeldt het volgende. Met het E-Procurementprogramma laten we het aankoopproces van de Vlaamse overheid elektronisch verlopen. We hebben de ambitie om op de helft van de regeerperiode alle overheidsopdrachten, waarvoor het technisch mogelijk is, elektronisch te publiceren en de ingediende offertes elektronisch te ontvangen. In de mate dat de regelgeving dit mogelijk maakt zullen we met het bedrijfsleven overleggen om een zo kort mogelijke overgangsperiode te hebben. In deze overgangsperiode gelden de elektronische en de manuele procedures bij het indienen van offertes. In de tweede helft van de regeerperiode willen we ook de lokale besturen zoveel mogelijk laten toetreden tot dit systeem. Het contractmanagementsysteem zal toelaten om overheidsopdrachten te beheren en op te volgen tijdens het gehele proces van de overheidsopdracht en de uitvoering. Deze applicatie wordt zo breed mogelijk uitgerold in de Vlaamse overheid waardoor ook een geïntegreerd rapportering op onze overheidsopdrachten op efficiënte wijze gerealiseerd kan worden. De beleidsnota van de bevoegde minister formuleert ambitieuze doelstellingen: een effectieve realisatie van e-tendering voor 50% tijdens deze regeerperiode; een uitrol naar de lokale besturen; een breed gebruik van een contractmanagementsysteem waardoor rapportering over overheidsopdrachten mogelijk wordt. 1.4 E-Tendering: een efficiëntieverhoging voor de Vlaamse overheid, een administratieve vereenvoudiging voor het bedrijfsleven E-Tendering, een belangrijke efficiëntieverhoging voor de Vlaamse overheid. Het e-procurementprogramma levert een belangrijke bijdrage aan een efficiënte overheid. E-Procurement kadert in diverse deeldomeinen die opgelijst werden in het eindrapport van de Commissie Efficiënte en Effectieve Overheid. De Vlaamse overheid verschijnt met e-procurement als een digitale overheid die goede informatie verstrekt aan haar gebruikers en procesmatig efficiënt denkt. Het digitaal ontvangen van offertes betekent dat de Vlaamse overheid een belangrijke processtap digitaliseert. Deze efficiëntieverhoging in de overheid is beduidend. Het behandelen van papieren offertes is tijdsrovend en dwingt de overheid een papieren processtroom te organiseren. Meteen moet ook gezegd worden dat het in stand houden van de twee procedures de papieren en de elektronische weinig meerwaarde geeft voor een overheid. Zolang de aanbestedende overheid een papieren offerte ontvangt blijft ze gedwongen een dubbele processtroom te organiseren, met een beduidend efficiëntie verlies. etendering-september2010.indd 7 8/09/ :19:26

8 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN E-Tendering, een belangrijke administratieve vereenvoudiging voor het bedrijfsleven In het e-procurementprogramma hebben twee modules een zeer belangrijke impact naar het bedrijfsleven. Met de module e-invoicing wordt het elektronisch ontvangen van facturen mogelijk. E-invoicing is op heden nog niet aan de orde. In de module e-tendering dient de inschrijver zijn kandidaatstelling of offerte elektronisch in. Dat is een beduidende administratieve vereenvoudiging. Deze administratieve vereenvoudiging start eigenlijk reeds op het e-notificationplatform wanneer de aanbestedende overheid naast het publicatiebericht ook het bestek en de eventuele bijlagen beschikbaar stelt. Vanuit het specifieke dossier in deze e-notificationomgeving krijgt de inschrijver onmiddellijk toegang tot het e-tenderingplatform waar de elektronische offerte (met eventuele bijlagen) ingediend wordt. De papieren afdruk, de verzending, de eventuele verplaatsing naar het kantoor van de aanbestedende overheid vallen weg. Ook de automatische beschikbaarheid van het proces-verbaal van de openingszitting vereenvoudigt de communicatie over de ingediende offertes. In de mate de inschrijver gebruik zal maken van één van de vangnetprocedures (verzending van de papieren kopie of digitale veiligheidskopie) die in de regelgeving voorzien zijn, blijft evenwel deze administratieve last aan de zijde van de inschrijver bestaan. 1.5 Een opportuniteit voor een ambitieus beleid Met het beschikbaar zijn van de module e-tendering zit België (Vlaanderen) aan de kop van de middengroep van de Europese landen. Met een volwaardige implementatie van deze module kan Vlaanderen het verschil maken. Tot op heden is enkel een verplichte toepassing van e-tendering in Portugal opgelegd. Alhoewel in verschillende landen de IT-infrastructuur beschikbaar is, is het gecoördineerd en systematisch introduceren van e-tendering moeilijk. Uit onderzoek blijkt dat de implementatie vaak faalt door het gebrek aan aansturing en management. Met de beslissing van de Vlaamse Regering van 4 juni 2010 kiest de Vlaamse Regering resoluut voor deze ambitieuze rol. Na een overgangsperiode wordt gekozen voor een exclusieve elektronische procedure. Concreet betekent dit dat elke inschrijver een kandidaatstelling of offerte elektronisch kan en moet indienen en dat elke aanbestedende entiteit resoluut gekozen heeft voor een elektronische ontvangst en verwerking van kandidaatstellingen en offertes. 1.6 Strategische doelstelling Alle entiteiten van de Vlaamse overheid aanvaarden voor al hun overheidsopdrachten uitsluitend elektronische ingediende offertes. Deze doelstelling is ambitieus. Voor de realisatie van deze doelstelling is de Vlaamse overheid afhankelijk van de bereidheid van het bedrijfsleven om uitsluitend elektronisch in te dienen. De beslissing van de Vlaamse Regering kan dit draagvlak creëren waarbij uiteindelijk de inschrijver en de aanbestedende overheid voordeel hebben. De beschikbaarheid van de applicatie en het juridische kader laten deze doelstelling toe. etendering-september2010.indd 8 8/09/ :19:26

9 9 1.7 Operationele doelstelling en acties De strategische doelstellingen wordt gerealiseerd door middel van verschillende operationele doelstellingen. De Vlaamse Regering vraagt haar entiteiten om de mogelijkheid te bieden bij elke overheidsopdracht op elektronische wijze een kandidaatstelling of een offerte in te dienen. Dat betekent dat in deze fase beide procedures (de elektronische en de papieren procedure) gehanteerd worden. De regelgeving laat deze werkwijze toe. De aanbestedende overheid vermeldt in deze fase in het bestek of het publicatiebericht dat de elektronische procedure toegestaan is. De Vlaamse Regering heeft beslist deze periode aan te houden vanaf 1 september 2010 tot en met 30 juni 2011; De Vlaamse Regering vraagt haar entiteiten enkel de elektronische procedure aan te bieden vanaf 1 juli 2011; De Vlaamse Regering sensibiliseert het bedrijfsleven om de elektronische procedure te gebruiken. VERSIE De regelgeving voorziet in twee vangnetten. De dubbele elektronische zending wordt actueel in de applicatie niet ondersteund. Het (papieren of digitale) veiligheidskopie is uiteraard wel mogelijk. Het KB voorziet dat het aan de aanbestedende overheid is om al dan niet te voorzien in een of beide vangnetten. De Vlaamse Regering stimuleert om in de overgangsperiode de veiligheidskopie toe te staan. De operationele doelstellingen zullen verschillende acties noodzaken. Deze acties worden in deze handleiding uiteengezet. Ze situeren zich in verschillende invalshoeken en op diverse niveaus. Implementatie e-tendering fase 1 fase 2 fase 3 opleiding, training, sensibilisering vanaf 1 januari tot en met 31 augustus 2010 dubbele procedure papieren procedure elektronische procedure wordt standaard toegestaan (eventueel met vangnet ) exclusief elektronische procedure (eventueel met vangnet) vanaf 1 september 2010 tot en met 30 juni 2010 vanaf 1 juli 2011 beslissing vlaamse regering van 4 juni 2010 (VR 2010/23 - punt 0013) etendering-september2010.indd 9 8/09/ :19:26

10 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN Hoofdstuk 2 Organisatorische aspecten e-tendering Het nemen van een aantal organisatorische initiatieven vergemakkelijkt de implementatie van e-tendering in sterke mate. Het veronachtzamen van het organisatorische aspect zou voor belangrijke problemen kunnen zorgen. Enkele van deze mogelijke problemen zijn de volgende. Het gebruik van de elektronische procedure is afhankelijk van het bestuursniveau, het beleidsdomein, de entiteit, de afdeling of de cel. Indien de inschrijver niet systematisch wordt uitgenodigd om e-tendering toe te passen, kan de inschrijver de opgebouwde kennis voor het gebruik van deze procedure niet of slechts beperkt systematisch toepassen. Als gevolg van een gebrek aan coördinatie in één entiteit staat de dossierbehandelaar de elektronische procedure toe, maar blijken bij de openingszitting de IT-voorzieningen afwezig. De toepassing van de elektronische procedure wordt zo sporadisch toegepast dat de opgebouwde kennis bij de aanbestedende entiteit verloren gaat. De aanbestedende entiteit is opgeleid voor het gebruik van de elektronische procedure maar de externe doelgroep is niet of té beperkt voorgelicht. Er komen geen elektronische offertes binnen. Verschillende organisatorische initiatieven moeten genomen worden op het niveau van de gehele Vlaamse overheid. Bovendien is het ook aangewezen dat de entiteit zelf een aantal organisatorische initiatieven neemt Initiatieven op het niveau van de Vlaamse overheid De initiatieven die moeten genomen worden op het niveau van de Vlaamse overheid zijn de volgende: Het organiseren van opleiding en training; Het beschikbaar houden van de cel e-procurement met de nodige expertise; Het organiseren van de ondersteuning; Het overleg met het federale niveau; Het monitoren van de dossiers; Het sensibiliseren van de entiteiten; Het sensibiliseren van het bedrijfsleven; Uitrol e-tendering naar de lokale besturen. 1. Het organiseren van opleiding en training E-Tendering kan niet toegepast worden zonder de nodige opleiding en training. De aangewezen aanpak voor de aanbestedende entiteiten is een informatiesessie gevolgd door een trainingssessie. a) Informatiesessie Doelstelling: de informatiesessie is een generieke toelichting over e-tendering: zich registreren in e-tendering; een virtuele ruimte creëren in e-tendering; kopers toevoegen aan het dossier; een openingszitting houden; een proces-verbaal elektronisch aanmaken; de kandidaat-inschrijver uitleggen hoe hij een offerte moet indienen. etendering-september2010.indd 10 8/09/ :19:26

11 11 Doelgroep: superusers e-notification; verantwoordelijke e-tendering; voor- en bijzitters van de openingszittingen; juristen. VERSIE Duur: 3 uur Omvang: grote groepen (tot 100 personen) Voor een actuele lijst van de geplande informatiesessies zie b) Trainingsessie Doelstelling: de trainingssessie is een vervolg op de informatiesessie: oefenen de opgedane informatie in; maken zich effectief aan in de applicatie; oefenen een openingszitting in en stellen een PV op. Doelgroep: voor- en bijzitters; verantwoordelijke e-tendering. Duur: twee uur Omvang: 12 personen Voor een actuele lijst met de geplande trainingen zie De Federale dienst e-procurement organiseert ook regelmatig gratis informatiesessies. Neem een kijkje op de website ( om de data te kennen. 2. De cel e-procurement van het Departement Bestuurszaken Gedurende de implementatie van e-tendering is de cel e-procurement van het Departement Bestuurszaken steeds beschikbaar. De aanwezige deskundigheid in het team heeft betrekking op: kennis van de applicatie e-tendering; juridische expertise; projectmanagement. De taken van de cel e-procurement zijn: het organiseren van de opleiding en de training; het organiseren van de ondersteuning; de monitoring; de communicatie (intern en extern); de contacten met de federale cel e-procurement; alle initiatieven die nodig zijn om de doelstellingen te realiseren. Contact cel e-procurement 02/ e.procurement@vlaanderen.be etendering-september2010.indd 11 8/09/ :19:26

12 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN 3. Het organiseren van de ondersteuning Om een haalbare ondersteuning te creëren wordt volgend scenario opgezet voor de aanbestedende entiteit: In eerste instantie wordt de nadruk gelegd op opleiding, training en de beschikbaarheid van de leidraad e-tendering; De medewerker kan steeds beroep doen op de superuser van de eigen entiteit. De lijst van superusers vindt u terug op De superuser is opgeleid en kan u een antwoord geven op de klassieke vragen; Vervolgens is de cel e-procurement bereikbaar via . Vragen kunnen gericht worden aan e.procurement@ vlaanderen.be en worden gepubliceerd op bij de FAQ s; Indien de vragen niet beantwoordbaar zijn contacteert de cel e-procurement de federale collega s van de dienst e-procurement van de FOD P&O. 4. Het monitoren van de dossiers De cel e-procurement zet een monitoring van e-tendering op. Het aantal overheidsopdrachten waarbij de elektronische procedure mogelijk is (per entiteit); Het aantal overheidsopdrachten waarbij alleen de elektronische procedure mogelijk is (per entiteit); Het aantal elektronische offertes, in verhouding tot het totale aantal ontvangen offertes (per entiteit). Het is de bedoeling deze rapportering in het contractmanagementsysteem op te nemen. In afwachting dat het contractmanagement operationeel is en voldoende dossiers heeft, wordt deze rapportering in samenspraak met het federale niveau opgezet en manueel verwerkt. 5. Overleg met de dienst e-procurement van de FOD P&O Er is een samenwerkingsovereenkomst en een uitvoeringsakkoord tussen de dienst e-procurement van de FOD P&O en de cel e-procurement van het Departement Bestuurszaken. Tijdens de implementatie van e-tendering is intens overleg met het federale bestuursniveau noodzakelijk. Het overleg handelt over: de toepassing van het uitvoeringsakkoord; de monitoring van het gebruik van e-tendering; de probleemsituaties; het gebruik van de helpdesk door inschrijvers; varia. 6. De sensibilisering van de aanbestedende entiteiten Door middel van de website, muurkrantberichten, berichten aan de superusers, informatiesessies, mededelingen en agendering op de bevoegde overlegorganen wordt informatie verspreid aan alle aanbestedende entiteiten. Specifieke situaties kunnen steeds besproken worden en eventueel kan een op maat oplossing uitgewerkt worden. Mail naar e.procurement@vlaanderen.be 7. De sensibilisering van het bedrijfsleven ( ) E-Tendering kan pas slagen als het gebruik van de applicatie vanuit de aanbestedende overheid onmiddellijk gevolgd wordt door een intensief gebruik door de inschrijvers. Zoniet krijgt men te veel openingszittingen zonder elektronische etendering-september2010.indd 12 8/09/ :19:26

13 13 offertes. Dat werkt weinig motiverend. De sensibilisering naar het bedrijfsleven gebeurt op verschillende manieren: algemene informatie verspreiding over e-procurement in nieuwsbrieven naar bedrijven, in vakbladen, via de communicatiekanalen van werkgeversorganisaties, een handleiding, ; informatiesessies op vraag van werkgeversorganisaties tot op heden vonden sessies plaats voor Vlawebo, de Bouwunie en de Vlaamse Confederatie Bouw geplande sessies: VOKA, Syntra, CEVORA; een informatiesessie voor een concreet overheidsopdrachtendossier die gehouden wordt tussen de publicatie en de uiterste indieningsdatum van de kandidaatstellingen of offertes (Naast een mogelijke inhoudelijke toelichting van het dossier gebeurt er ook een toelichting bij de elektronische procedure); Het opnemen van een bericht aan inschrijvers om kennis te maken met de platformen voor elektronisch aanbesteden bij de briefwisseling; De federale dienst e-procurement geeft opleidingen specifiek naar het bedrijfsleven, (zie De Vlaamse cel e-procurement biedt een oefening aan op de website waarbij de inschrijver zich kan registreren, een offerte kan indienen, kan nagaan of de elektronische handtekening werkt, een proces-verbaal van de openingszitting kan krijgen, en een beperkte feed back ontvangt; Vermelding van het toegestane of opgelegde gebruik van de elektronische procedure in het bestek of het publicatiebericht. VERSIE Uitrol e-tendering naar de lokale besturen Lokale besturen hebben er alle belang bij relatief snel aan te sluiten bij het Vlaamse beleid e-procurement. Lokale besturen plukken dan immers de vruchten van de opgebouwde expertise. Het Agentschap Binnenlands Bestuur begeleidt pilootprojecten e-tendering bij de lokale besturen en plant een systematische uitrol van e-tendering De initiatieven op het niveau van de entiteit Op het niveau van de entiteit is het aangewezen volgende initiatieven te ontplooien. Aanduiden coördinator e-tendering; Inschatten eventuele bijkomende opleidings- en trainingsnoden; Het checken van de eventuele IT-aanpassingen; Het aansturen van de concrete overheidsopdrachtendossiers; Melding van de start e-tendering; Het geven van extra informatie aan de potentiële inschrijvers; Het organiseren van de verdere afhandeling van het dossier. 1. Aanduiding coördinator e-tendering Het is aangewezen de rol van de superuser e-notification uit te breiden. De superuser heeft de nodige kennis opgebouwd en kan correct de draagwijdte van het gebruik van e-tendering inschatten. Bijkomend betekent dit dat de superuser instaat voor: contact met de cel e-procurement; inschatten en opzetten van de te nemen initiatieven in de entiteit (sensibiliseren voor opleiding, aanspreken jurist, eventueel afstemmen met IT, terugkoppelen naar leidinggevende); aanspreekpunt voor de e-tenderinggebruikers in de entiteit; probleemmelding en statusrapportering naar de cel e-procurement. etendering-september2010.indd 13 8/09/ :19:26

14 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN 2. Inschatten eventueel bijkomende opleidings- en trainingsnoden Om de superusers in de beginfase sterk te ondersteunen wordt centrale opleiding en training voorzien naar alle gebruikers. De superuser moet hiervoor enkel sensibiliseren in zijn entiteit. Bovendien kan wanneer zich een specifieke problematiek voordoet beroep gedaan worden op de cel e-procurement. 3. Het checken van eventuele IT-aanpassingen Voor de entiteiten in de Vlaamse overheid die afnemer zijn van de centrale dienstverlener is de werking van de eid in e-tendering gegarandeerd. Indien zich voor deze entiteiten toch problemen zouden voordoen moeten zij contact opnemen met de helpdesk (02/ ) en verwijzen naar incidentnummer De dienstverlener weet dan welke oplossing aangewezen is. Voor de entiteiten die geen gebruik maken van de centrale ICT-dienstverlener is het aangewezen af te stemmen met de eigen IT-beheerder. Concrete vereisten en mogelijke problemen worden besproken in hoofdstuk 5. Verder is het aangewezen voor de openingszitting te beschikken over twee pc s met internetaansluiting. 4. Het aansturen van de concrete overheidsopdrachtendossiers Op het niveau van het concrete overheidsopdrachtendossier waar de elektronische procedure toegepast wordt, is er bijzondere aandacht voor de volgende vragen: Is van de elektronische procedure melding gemaakt in het bestek en/of de publicatie? Is de elektronische procedure toegestaan of opgelegd? Heeft de uitgever (in e-notification) het dossier klaargezet in e-tendering? Wordt er een informatiesessie over de elektronische procedure gehouden naar de potentiële inschrijvers? Is er een afspraak gemaakt wie de voor- en bijzitter is? Zijn er afspraken gemaakt tussen de publicist in e-notification en de dossierverantwoordelijke in e-tendering voor eventuele terugkoppeling indien er een rectificatiebericht verschijnt? Zijn de nodige voorbereidingen getroffen in de e-tenderingapplicatie? Is de jurist uitgenodigd de (eerste) openingszitting bij te wonen? Is de IT-infrastructuur en de werking (internetverbinding) vóór de openingszitting daadwerkelijk gecontroleerd? 5. Melding van de start met e-tendering Hoofdstuk 8 vermeldt een concrete checklist is mijn entiteit klaar voor het gebruik van e-tendering? Het is aangewezen pas te starten met e-tendering indien op al de vragen ja geantwoord wordt. De entiteiten worden verzocht melding te maken van de start met e-tendering. De entiteit kan dan rekenen op de ondersteuning van de cel e-procurement. 6. Sensibilisering van potentiële inschrijvers Informatiesessie In de pilootprojecten is gebleken dat het houden van een informatiesessie over de elektronische procedure drempelverlagend werkte. De aanbestedende dienst toont in deze sessie hoe een bedrijf een offerte elektronisch kan indienen. Dit wordt aangeleerd in de trainingssessie. Oefening voor bedrijven Entiteiten kunnen verwijzen naar de oefening voor bedrijven die staat op (bedrijven). In deze oefening registreert het bedrijf zich, zij ondertekenen een offerte met eid, zij dienen een offerte in, zij ontvangen een proces-verbaal van de openingszitting. Deze oefening is tijdens de implementatie beschikbaar. etendering-september2010.indd 14 8/09/ :19:26

15 15 Brief of informatiesessie naar de eigen externe doelgroep Eventueel kunnen entiteiten voor hun specifieke doelgroep een aparte sensibilisering opzetten. Zo vonden informatiesessies plaats naar de Vlaamse Confederatie van de Bouw (MOW in samenwerking met de cel e-procurement en de dienst e-procurement van de federale P&O). Een (elektronische) brief richten aan bedrijven waarin melding gemaakt wordt van de mogelijkheden van de elektronische procedure behoort ook tot de mogelijkheden. VERSIE De elektronische afhandeling van het dossier Het kan ook aangewezen zijn na te denken over het verdere verloop van het overheidsopdrachtendossier. Worden de elektronische ontvangen offertes afgedrukt om aldus een verdere papieren stroom te behouden? Het is aangewezen een elektronisch verloop van het verdere afhandelingsproces op te zetten. Vastleggingsambtenaren, de Inspectie van Financiën, het Rekenhof, de Interne Audit van de Vlaamse overheid werden van deze werkwijze reeds eerder op de hoogte gebracht door het Departement Bestuurszaken. etendering-september2010.indd 15 8/09/ :19:26

16 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN Hoofdstuk 3 De juridische context 3.1. De relevante regelgeving Wet van 24 december 1993 betreffende de overheidsopdrachten en sommige opdrachten van werken, leveringen en diensten Koninklijk Besluit van 8 januari 1996 betreffende de overheidsopdrachten voor aanneming van werken, leveringen en diensten en de concessies voor openbare werken Koninklijk Besluit van 10 januari 1996 betreffende de overheidsopdrachten voor aanneming van werken, leveringen en diensten in de sectoren water, energie, vervoer en postdiensten Koninklijk Besluit van 18 juni 1996 betreffende de mededinging in het raam van de Europese Gemeenschap van sommige opdrachten voor aanneming van werken, leveringen en diensten in de sectoren water, energie, vervoer en postdiensten 3.2. De specifieke juridische items a. Algemeen Papier of elektronisch De aanbestedende overheid beslist voor elke opdracht afzonderlijk of ze het gebruik van elektronische middelen oplegt, toestaat of verbiedt voor het indienen van kandidaatstellingen of offertes. Ze vermeldt dit in de aankondiging of in het bestek. Bij gebrek aan deze vermeldingen is het gebruik van elektronische middelen verboden. Het is een inschrijver evenwel niet toegestaan om zijn offerte zowel via elektronische middelen als op papier in te dienen, gezien dit er op neerkomt dat een inschrijver twee offertes indient. Dit is strijdig met het principe dat iedere inschrijver maar één offerte mag indienen. Zelfs indien het gebruik van elektronische middelen wordt opgelegd of toegestaan, kunnen bepaalde bij te voegen documenten, die niet of uiterst moeilijk met elektronische middelen kunnen worden aangemaakt op papier worden bezorgd voor de uiterste ontvangstdatum. Ingeval het gebruik van elektronische middelen is opgelegd, moet de aanbestedende overheid vooraf akkoord gaan met het bezorgen van documenten op papier. Het bestek Indien de aanbestedende overheid het gebruik van elektronische middelen toestaat voor het indienen van offertes moet de volgende clausule in het bestek worden opgenomen. etendering-september2010.indd 16 8/09/ :19:26

17 17 De offertes worden ofwel elektronisch overgelegd via de e-tendering applicatie, ofwel via een postdienst verzonden of door een drager afgegeven. De met elektronische middelen opgestelde offertes moeten in overeenstemming met artikel 81 quater, 1 van het KB van 8 januari 1996 worden opgesteld. De offertes moeten worden opgemaakt in (hier aangeven in welke bestandsformaten de offertes kunnen worden opgemaakt) VERSIE Offertes die via elektronische middelen worden overgelegd De offertes die via elektronische middelen worden overgelegd, moeten worden overgelegd via de e-tendering internetsite die de naleving waarborgt van de voorwaarden van artikel 81 quater, 1 van het KB van 8 januari Meer informatie kan worden bekomen op de website of via de e-procurement helpdesk op het nummer +32 (0) (Facultatief:) Er zal bovendien op (datum toevoegen) in (plaats toevoegen) een informatiesessie worden georganiseerd waarbij een toelichting zal worden gegeven omtrent het indienen van offertes door middel van elektronische middelen. (Facultatief:) "De aanbestedende overheid geeft aan de inschrijvers de toestemming om zowel een offerte, overgelegd met elektronische middelen, in te dienen, als een veiligheidskopie, opgesteld met elektronische middelen of op papier. Deze veiligheidskopie wordt in een definitief gesloten envelop gestoken waarop duidelijk "veiligheidskopie" wordt vermeld en wordt binnen de opgelegde ontvangsttermijn ingediend. Deze kopie mag enkel worden geopend ingeval van een tekortkoming bij de overlegging, de ontvangst of de opening van de met elektronische middelen overgelegde offerte. Ze vervangt in dat geval definitief het met elektronische middelen overgelegd stuk. De veiligheidskopie is voor het overige onderworpen aan de op offertes toepasselijke regels van het KB van 8 januari 1996". Offertes die niet via elektronische middelen worden overgelegd De offertes die niet via elektronische middelen worden overgelegd, moeten worden gestuurd naar of ingediend op volgend adres: (adres en persoon of exact lokaal vermelden). (Bij aanbesteding en offerteaanvraag is een openingszitting verplicht de opening van de zitting geldt tevens als uiterste indieningstijdstip:) De opening van de offertes vindt plaats in openbare of beperkte zitting op om uur in (adres en exact lokaal van de zitting vermelden). (Bij andere gunningsprocedures:) De uiterste indieningsdatum van de offertes is om uur. Opmerking: om technische en organisatorische redenen verkiest de aanbestedende overheid dat de offertes via elektronische middelen worden overgelegd. etendering-september2010.indd 17 8/09/ :19:26

18 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN b. Voorwaarden De elektronische handtekening Bij het elektronisch indienen van kandidaatstellingen of offertes ondertekent de inschrijver door middel van een elektronische handtekening. Het moet gaan om een geavanceerde elektronische handtekening met een gekwalificeerd certificaat. Deze handtekening dient te beantwoorden aan de terzake geldende regels van het Europese en nationale recht en gerealiseerd te zijn via een veilig middel voor het aanmaken van een handtekening. De Belgische eid kaart voldoet aan deze vereisten. Enkel de elektronische handtekening geldt in dit geval als een rechtsgeldige handtekening. Een inschrijver kan zich bijgevolg niet verbinden door middel van een ingescande handtekening. Dit impliceert eveneens dat de elektronische handtekening moet worden geplaatst door de personen die bevoegd zijn om de vennootschap te verbinden. Omgaan met computervirussen Elke kandidaatstelling of offerte die in de ontvangen versie een macro, computervirus of andere schadelijke instructie vertoont, kan in een veiligheidsarchief worden opgenomen. Voor zover dit technisch noodzakelijk is, kan de aanbestedende overheid dit document als niet ontvangen beschouwen. De kandidaatstelling of offerte wordt in dit geval geweerd. Tijdstip van ontvangst Het precieze tijdstip van ontvangst door de aanbestedende overheid wordt automatisch vastgesteld door een ontvangstbewijs dat via elektronische middelen aan de inschrijver wordt verzonden. Tijdstip van opening Enkel de daartoe aangestelde ambtenaren kunnen het precieze tijdstip van opening van de overgelegde gegevens vastleggen of wijzigen. Toegang tot de offertes Niemand kan voor de vastgelegde datum en uur toegang hebben tot de overgelegde kandidaatstellingen of offertes. Een inbreuk op dit toegangsverbod is door de applicatie duidelijk opspoorbaar. Tijdens de procedure is de toegang tot de overgelegde gegevens slechts mogelijk wanneer de daartoe aangestelde personen - voorzitter en bijzitter(s) - gelijktijdig optreden op de vastgelegde uiterste datum en uur. De gegevens van de overgelegde kandidaatstellingen of offertes zijn na de openingszitting enkel toegankelijk in de applicatie voor de daartoe aangestelde personen. Hulpmiddelen De te gebruiken hulpmiddelen en de technische eigenschappen ervan, met inbegrip van de eventuele versleuteling, mogen niet discriminerend zijn en moeten algemeen voor het publiek beschikbaar zijn. Ze moeten tevens verenigbaar zijn met algemeen gebruikte informatie- en communicatiemiddelen. Dit geldt eveneens voor de bestandsformaten die worden toegestaan voor de bestanden die met elektronische middelen worden ingediend. De aankondiging van opdracht of het bestek beschrijft de te gebruiken hulpmiddelen. etendering-september2010.indd 18 8/09/ :19:26

19 19 c. Optionele veiligheden De dubbele elektronische zending De aankondiging of het bestek kunnen toestaan om de kandidaatstelling of offerte over te leggen via een dubbele elektronische zending, indien deze de overlegging van omvangrijke documenten kan meebrengen. VERSIE Een eerste stap bestaat dan uit de overlegging van een vereenvoudigde zending. Deze bevat de identiteit, de elektronische handtekening en, in voorkomend geval, het bedrag van de offerte. Deze vereenvoudigde zending wordt elektronisch ondertekend. Haar ontvangst geldt als ontvangsttijdstip van de kandidaatstelling of offerte. Een tweede stap omvat de overlegging van de eigenlijke kandidaatstelling of offerte, die elektronisch ondertekend is om de integriteit van de gegevens van de kandidaatstelling of offerte te certificeren. De ontvangst van de eigenlijke kandidaatstelling of offerte gebeurt binnen een termijn die geen vierentwintig uur mag overschrijden na het uiterste ontvangsttijdstip van de kandidaatstellingen of de offertes, op straf van wering van de kandidaatstelling of offerte ; De mogelijkheid tot het gebruik van een dubbele zending wordt momenteel niet door de e-tenderingapplicatie ondersteund. Als aanbestedende overheid kunt u deze mogelijkheid bijgevolg niet toestaan aan de inschrijvers. De veiligheidskopie De aankondiging of het bestek kunnen toestaan om de kandidaatstelling of offerte, overgelegd met elektronische middelen, in te dienen als een veiligheidskopie. Deze veiligheidskopie wordt in een definitief gesloten envelop gestoken waarop duidelijk "veiligheidskopie" wordt vermeld en wordt binnen de opgelegde ontvangsttermijn ingediend. Deze kopie mag enkel worden geopend ingeval van een tekortkoming bij de overlegging, de ontvangst of de opening van de met elektronische middelen overgelegde kandidaatstelling of offerte. Ze vervangt in dat geval definitief het met elektronische middelen overgelegd stuk. d. De openingszitting Verloop De openingszitting kent hetzelfde verloop als de klassieke openingszitting waar enkel papieren offertes worden ingediend. De offertes die via elektronische middelen zijn opgesteld worden niet door de voorzitter of een bijzitter geparafeerd aangezien de door de aanbestedende overheid aangewende elektronische middelen de integriteit van de documenten garanderen na de opening ervan. Technische moeilijkheden bij de openingszitting Wanneer tijdens de openingszitting technische moeilijkheden rijzen voor de opening en de inzage van de elektronische offertes moet de aanbestedende overheid een extra openingszitting organiseren. Op deze extra openingszitting moeten alle inschrijvers gelijktijdig en schriftelijk worden uitgenodigd. Indien er evenwel een veiligheidskopie is geopend en deze kopie niet de voormelde moeilijkheden oplevert, moet de aanbestedende overheid geen extra openingszitting organiseren. etendering-september2010.indd 19 8/09/ :19:27

20 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN Hoofdstuk 4 Informatica-technische aspecten Dit hoofdstuk omschrijft de noodzakelijke IT-vereisten Hardware vereisten Tijdens de openingszitting: Een zaal met internetverbinding; Twee PC s met toegang tot internet. Tijdens de openingszitting is het praktisch dat beide PC s in elkaars nabijheid opgesteld staan. De inschrijver kan volstaan met één PC met internet; Een kaartlezer (de kaartlezer is reeds standaard aanwezig op bepaalde laptops en toetsenborden of te kopen via Een beamer voor het projecteren van het eerste deel van de openingszitting (het tonen van het scherm met de binnengekomen elektronische offertes) Beschikbaarheid en versies van de noodzakelijke toepassingen Voor de entiteiten die afnemen van de centrale dienstverlener e-ib ET: onderstaande (internetbrowser en gebruik eid) is standaard voorzien. U hoeft geen initiatieven te nemen! Indien zich problemen voordoen belt u naar de helpdesk (02/ ) en vermeldt u incidentnummer De IT-verantwoordelijken van de entiteiten die geen afnemer zijn van de centrale dienstverlener e-ib-et voeren - indien nodig onderstaande aanpassingen uit. Zie ook punt 3. De internetbrowser Internet Explorer, versie 6 of hoger of Mozilla Firefox. De authenticatie en ondertekening met de eid De e-tendering applicatie vereist authenticatie (voor de aanbestedende overheid) en ondertekening van de documenten met de elektronische identiteitskaart (eid). Het is noodzakelijk hiervoor de eid software te installeren. Dat kan gratis bij Het is eveneens noodzakelijk te beschikken over de JAVA-versie 6, update 16. Gratis downloadbaar op etendering-september2010.indd 20 8/09/ :19:27

21 21 De federale webapplicatie e-tendering De federale webapplicatie is beschikbaar op: Dit is de productieomgeving. In deze omgeving worden offertes of kandidaatstellingen ingediend en ontvangt u daadwerkelijk de offertes of kandidaatstellingen. VERSIE Deze omgeving maakt gebruik van een centrale server die zich bevindt in de Wetstraat 51, 1000 Brussel, in de overheidsgebouwen van de FOD P&O. Voor de server wordt permanent een back up server beschikbaar gehouden. Dat moet een zo hoog mogelijke beschikbaarheid garanderen. In het uitvoeringsakkoord is een SLA met betrekking tot de beschikbaarheid afgesproken van 99 % in de kantooruren van 7 tot 21 uur. Tot op heden, zoals bevestigd in de pilootprojecten, is er geen onbeschikbaarheid van de productie-omgeving gemeld. Het testplatform is terug te vinden op: In deze omgeving worden de training en oefeningen opgezet. Registratie op het testplatform betekent niet dat u geregistreerd bent in de productieomgeving. U dient zich in beide applicaties te registreren. Vanaf september 2010 is er ook een demo-omgeving e-tendering aanwezig. Deze stabiele omgeving kan gebruikt worden voor informatie- en trainingsessies. Het Departement Bestuurszaken betaalt jaarlijks een beperkte bijdrage van voor het onderhoud van deze applicatie. Gebruik eid in e-tendering Voor u te identificeren en voor te ondertekenen met de eid moet u uw PINCODE kennen. Indien u dit niet meer weet is het aangewezen uw gemeentebestuur te contacteren Specifieke informatie voor de entiteiten die geen afnemer zijn van de centrale dienstverlener. In de pilootprojecten bleek dat voor deze entiteiten het ondertekenen met de eid in de e-tenderingapplicatie niet altijd vanzelfsprekend was. Oorzaken waren meestal het voorkomen van specifieke instellingen van de eigen IT-omgeving. In bijna alle situaties werd dit door een ervaren IT-er zeer snel verholpen. Het is uiteraard belangrijk deze eventuele noodzakelijke aanpassing standaard te voorzien voor alle e-tendering gebruikers. (De centrale dienstverlener e-ib ET verkoos een systematische uitrol van een script voor alle gebruikers.) Welke problemen hebben zich voorgedaan? Het niet geïnstalleerd zijn van de eid software. Oplossing: download software Het niet beschikken over de juiste JAVA-versie. Oplossing: download de juiste versie: Bij internet opties, geavanceerd, moet java aangevinkt staan. etendering-september2010.indd 21 8/09/ :19:27

22 LEIDRAAD E-TENDERING DEPARTEMENT BESTUURSZAKEN Bij netwerkverbinding, LAN-settings, de proxypac die daar vermeld wordt moet eveneens vermeld worden in de Java-settings. (Bv. /proxy.vlaanderen.be/proxy.pac) etendering-september2010.indd 22 8/09/ :19:27

23 23 VERSIE Mogelijk is een instelling van uw firewall een probleem. De https-sites van e-tendering (zie hoger) moeten als trusted sites aanvaard worden. etendering-september2010.indd 23 8/09/ :19:27