Onderwijs & Arbeid ONDERWIJS EN OPVANG + GEZONDHEID EN WELZIJN + WERK EN ONDERNEMERSCHAP + WONEN EN LEEFOMGEVING + VEILIGHEID

Transcriptie

1 Onderwijs & Arbeid ONDERWIJS EN OPVANG + GEZONDHEID EN WELZIJN + WERK EN ONDERNEMERSCHAP + WONEN EN LEEFOMGEVING + VEILIGHEID

2 2 Aanbevelingen voor een betere aansluiting van het beroepsonderwijs op de arbeidsmarkt van Curaçao Curaçao, januari 2017

3 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Samenvatting 5 1. Inleiding Aanleiding prioritering aansluitingsproblematiek 6 2. Economische Ontwikkeling & Onderwijs Arbeidsmarkt 7 3. Beroepsonderwijs Visie schoolbesturen Werkend Leren Vakonderwijs Kwaliteit Beroepsvorming (BPV) Afstemming Kenniscentrum Beroepsonderwijs Bedrijfsleven Minister OWCS Raad Onderwijs & Arbeid Conclusie Conclusie Aanbevelingen Opdrachtgever/Eigenaar Programma Opleiding & Arbeid Organisatie en de Rol van de overheid Relevante thema s Basisvorming binnen het VSBO Afstemming tussen onderwijs en bedrijfsleven Werkend Leren in het Secundair Beroepsonderwijs BPV Protocol Academy Hotel (AHC) Vakonderwijs Continue Onderzoek Bedrijfsleven Onderwijsveld Actieprogramma Jeugdontwikkeling 22 Bijlage I: Landsbesluit 23 Bijlage II: Intentieverklaring KBB-voorjaar

4 Voorwoord Jeugdwerkloosheid is een veel besproken en uitgelicht onderwerp. Ook de discussie over de aansluiting van het beroepsonderwijs op de arbeidsmarkt is niet van vandaag of gisteren. Dat onderwijs en afstemming daarbij de sleutel vormen om tot een oplossing te komen, daarover zijn we het wel eens. Over de wijze waarop dit vorm moet krijgen niet, althans nog niet. Het verschil in inzicht over de uitvoering heeft verschillende oorzaken. Het leidt er in ieder geval toe dat, ondanks alle goede bedoelingen en initiatieven, er geen eenduidige koers wordt gevaren om deze uitdaging daadwerkelijk aan te pakken. Dit document biedt geen pasklare oplossing. Wel geeft het inzicht in de huidige situatie, aangevuld met een aantal aanbevelingen, die als uitgangspunt kunnen dienen om het uiteindelijk frame te ontwikkelen dat nodig is om de gedeelde doelen scherp te stellen. Het is tot stand gekomen vanuit het kader dat het Actieprogramma Jeugdontwikkeling biedt, met als doel alle betrokkenen te inspireren en te motiveren om samen aan duurzame oplossingen te werken. Gofrie van Lieshout Projectleider Werk en Ondernemerschap 4

5 Samenvatting Visie, beleid, besluitvorming en samenwerking zijn de belangrijkste elementen die noodzakelijk zijn om daadwerkelijk de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt te verbeteren. Niet alleen de beschikbaarheid van middelen en geld vormen daarbij een uitdaging, maar ook de ruimte voor samenwerking en duidelijkheid over verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Dat is de belangrijkste conclusie van deze notitie Opleiding & Arbeid. Met deze notitie geeft het Actieprogramma Jeugdontwikkeling invulling aan de opdracht van de Raad van Ministers om een advies te geven met betrekking tot de follow up van de activiteiten van het Kenniscentrum Beroepsonderwijs Bedrijfsleven Curaçao, dat in 2015 werd gesloten. De focus ligt daarbij vooral op de kansen voor de toekomst, om op basis van aanwezige structuren voort te borduren, afgestemd op de actuele wensen van alle stakeholders. Maar ook al komen ambitie en plannen van alle partijen overeen, dat is geen garantie voor een succesvolle implementatie en het behalen van de beoogde resultaten. Deskundigheid en beschikbaarheid moeten op elkaar worden afgestemd en gemeenschappelijke belangen vooropgesteld. Dit gaat niet altijd vanzelf en mogelijk is daar wet- en regelgeving voor nodig. Het is belangrijk perspectief te verbreden, integraal te gaan werken en te vertrouwen op elkaars krachten. Het voorstel is om vooral bruikbare concepten die in de uitvoering succesvol zijn gebleken, aan te passen en in te zetten. Vooruitlopend daarop moeten nog een paar processtappen worden gezet, zoals het formuleren van beleid, het benoemen van de verantwoordelijke partij, en het toekennen van bevoegdheid en middelen. Wellicht dat met het realiseren van de plannen voor het opnieuw oprichten van een Raad voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) hier al invulling aan kan worden gegeven. Naast concrete aanbevelingen over de mogelijke structuur om de aansluitingsproblematiek op Curaçao aan te pakken is ook de status van een aantal inhoudelijk gerelateerde thema s in deze notitie mee genomen en voorzien van aanbevelingen: - een meer praktische invulling van de basisvorming van het VSBO; - een concrete afstemming op inhoud tussen vakmensen en docenten; - het op grotere schaal invoeren van Werkend Leren in het SBO; - aandacht voor een BPV-protocol en de kwaliteit van de BPV; - het bestaansrecht van het Academy Hotel Curaçao; - het geven van een positieve boost aan het vakonderwijs; - zorg dragen voor continue onderzoek en heldere analyse vraag en aanbod; - communicatie tussen bedrijfsleven-onderwijs-overheid. Tot slot is aangegeven wat de mogelijkheden zijn voor ondersteuning en facilitering door het Actieprogramma Jeugdontwikkeling. 5

6 1. Inleiding Het Actieprogramma Jeugdontwikkeling biedt een concreet kader voor het onwikkelen van een gericht programma, afgestemd op een gezamenlijk geformuleerde ambitie. Door een integrale benadering en het stimuleren van samenwerking en afstemming worden duurzame oplossingen mogelijk gemaakt. In het Actieprogramma is jeugdontwikkeling als totaalpakket inhoudelijk uitgewerkt in vijf themagebieden namelijk : - Onderwijs en Opvang - Gezondheid en Welzijn - Werk en Ondernemerschap - Wonen en Leefomgeving - Veiligheid Per thema is een tigerteam samengesteld dat per half jaar haar doelen en activiteiten vaststelt. Een van de aandachtsgebieden binnen het thema Werk & Ondernemerschap is de aansluiting van het beroepsonderwijs op de arbeidsmarkt. Het verbeteren van arbeidskansen voor jongeren op Curaçao, is een van de pijlers voor Jeugdontwikkeling en staat hoog op de agenda bij verschillende stakeholders binnen de samenleving. Maar het is een complexe uitdaging, gezien de hoeveelheid en diversiteit aan factoren die invloed hebben op duurzaam succes. Er zijn veel stakeholders betrokken, maar onderlinge afstemming is niet altijd vanzelfsprekend. Alleen door gezamenlijk doelen te formuleren en afspraken te maken over wie verantwoordelijk is voor de verschillende deelresultaten is het mogelijk om de invulling van alle randvoorwaarden te realiseren en arbeidskansen voor jongeren echt aan te pakken. Door het ontbreken van een gezamenlijke focus blijven sommige noodzakelijke acties achterwege en overlappen andere activiteiten elkaar juist net. 1.1 Aanleiding prioritering aansluitingsproblematiek Directe aanleiding voor het Nationaal Platform om het onderwerp prioriteit te geven is het besluit van de Raad van Ministers 1 op 10 juli Hierin gaf de Raad aan dat de activiteiten en producten van het Kenniscentrum Beroepsonderwijs Bedrijfsleven Curacao (KBB) verduurzaamd dienden te worden vanuit het Actieprogramma Jeugdontwikkeling. KBB was een zelfstandige organisatie die zich volledig richtte op de aansluiting van het beroepsonderwijs op de arbeidsmarkt. Kenmerkend voor deze organisatie was de centrale, vraag gestuurde aanpak en praktische toepasbaarheid van haar 1 Bijlage I 6

7 producten en diensten. Alle ontwikkelde instrumenten waren school- en sector overstijgend om een optimaal bereik te genereren. Ondanks de positieve resultaten werd echter de subsidie stopgezet, terwijl de behoefte aan de producten en diensten in het veld nog steeds groot was. Met deze notitie geeft het Actieprogramma Jeugdontwikkeling invulling aan de opdracht van de Raad van Ministers om een advies te geven met betrekking tot de follow up van het activiteitenpakket van KBB. Uitgangspunt bij de formulering hiervan was niet zozeer wat de activiteiten in de achterliggende jaren zijn geweest maar vooral waar de gemeenschappelijke behoefte voor de komende periode ligt. Om dit in kaart te brengen heeft afstemming plaats gevonden met schoolbesturen, aangezien de gewenste interactie tussen onderwijs en bedrijfsleven bij de school begint. De school is primair verantwoordelijk voor de kwaliteit van haar beroepsonderwijs en heeft de taak het onderwijsaanbod af te stemmen op de arbeidsmarkt. 2. Economische ontwikkeling & onderwijs Vanuit de arbeidsmarkt en instanties die het bedrijfsleven vertegenwoordigen zoals de Vereniging Bedrijfsleven Curaçao (VBC) en de Kamer van Koophandel (KvK), wordt met regelmaat in nieuwsbrieven en publicaties aangegeven dat de uitstroom van het beroepsonderwijs zowel kwalitatief als kwantitatief niet voldoende aansluit op de vraag. Dat een opleiding de behoeften van de arbeidsmarkt niet vervult, kan te wijten zijn aan een minder goede afstemming van de inhoud ervan op de arbeidsmarkt. Goed opgeleide medewerkers hebben een grote invloed op de arbeidsproductiviteit en daarmee de economische ontwikkeling van Curaçao. De behoefte om structureel te werken aan een verbetering van de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt is dus groot. 2.1 Arbeidsmarkt Curaçao kende in 2015 een werkloosheidscijfer van 11.7% en een jeugdwerkloosheidscijfer van 29,7 % 2. In totaal waren er dat jaar jongeren op Curaçao tussen 15 en 24 jaar. Hiervan kunnen 5521 jongeren tot de beroepsbevolking worden gerekend, waarvan er 1641 jongeren actief op zoek waren naar betaald werk. 3. De afgelopen drie jaren werd jaarlijks voor personen van 2 Inmiddels blijkt uit de eerste resultaten van het Arbeidskrachtenonderzoek (AKO) van het Centraal Bureau voor Statistiek (CBS) dat deze in de eerste helft van 2016 is gedaald naar 26,%. De resultaten van het eerste AKO in 2016 zullen gepresenteerd worden samen met de resultaten van het tweede AKO in 2016 waar een algeheel beeld gegeven zal worden van de aanbodzijde van de arbeidsmarkt op Curaçao voor dit jaar met de eventuele bijbehorende fluctuaties. 3 Factsheet Jeugdwerkloosheid Curaçao, Desaroyo di Hubentut, 3 maart

8 buiten Curaçao een werkvergunning aangevraagd 4. Uit gesprekken met werkgevers blijkt dat ze voor bepaalde beroepsgroepen moeilijk lokaal aan geschikte medewerkers kunnen komen. Het is een feit dat niet alle werkzoekenden naadloos passen in het aanbod aan vacatures. Om hierop in te kunnen spelen is een betere inhoudelijke afstemming en communicatie tussen onderwijs en arbeidsmarkt noodzakelijk. Onderzoeken in het verleden bevestigen 5 dit. Hoewel het onderwijs verantwoordelijk is voor haar aanbod, is de invulling van de noodzakelijke afstemming een gezamenlijke verantwoordelijkheid. De ervaring van KBB was echter dat met name sectorverenigingen de neiging hebben om de verantwoordelijkheid voor een goede voorbereiding op de arbeidsmarkt geheel bij de scholen te leggen. Dat is niet helemaal terecht, en zou een wisselwerking moeten zijn. In de praktijk is er geen structurele samenwerking en heeft het bedrijfsleven nauwelijks gebruikgemaakt van de vraag van vakdocenten aan het bedrijfsleven om feedback te geven op lesmateriaal. Ook bij het bieden van stageplaatsen met professionele begeleiding is behoefte aan constructieve samenwerking. Belangrijk is deze afstemmingsactiviteiten te organiseren en te monitoren en bedrijven hiervoor actief te benaderen en ondersteunen. Voor het werven, organiseren en coördineren van dergelijke afstemming en het implementeren van waardevolle output is meer capaciteit nodig dan scholen tot hun beschikking hebben. Waar het al gebeurt, is het op organisatieniveau, op basis van het eigen netwerk, zonder centrale benadering of registratie. Tijdens het benaderen van bedrijven voor arbeidsmarktonderzoek, en afstemming over de inhoudelijke invulling van het onderwijsaanbod, gaven werkgevers ook aan graag één aanspreekpunt te hebben. Dit centrale aanspreekpunt dat een regierol vervult lijkt een belangrijke voorwaarde te zijn om actief samen te werken. 4 Beschikking SOAW #2015/041610, getekend 24 februari 2016 waarin wordt aangegeven dat voor 34 beroepen geen werkvergunning meer zal worden verstrekt. Gebruikte cijfers conform rapport Algemene Rekenkamer Curaçao 5 Er zijn in de afgelopen 20 jaar veel onderzoeksrapporten en notities verschenen waarin de aansluitingsproblematiek wordt aangehaald en adviezen worden geformuleerd. Geraadpleegd zijn onder meer Match en Mismatch Verton Advies NV (1998), Afstemmingsproblematiek Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt, IMD Consultancy in opdracht van Ministerie van Onderwij sen Cultuur (2003), Deltaplan, Ministerie OWCS (2007), Monitoring OJSP QDEV (in totaal 6 scans in de periode ). Onderzoeksrapporten KBB : Haalbaarheid Werkend Leren (2009), Haalbaarheidsonderzoek zorgopleiding (2010), Klaar voor de arbeidsmarkt? (2012), Kansen en randvoorwaarden voor jongeren van de SVP op de arbeidsmarkt (2014), Kwaliteit en meerwaarde van de Leermeestertraining (2014), Opleidingsbehoefte uiterlijke verzorging (2014), Quickscans Bouw (2013), MKB/Retail (2014, Bakkerij ((2014), Hospitality (2015) en Logistiek (2015) 8

9 3. Beroepsonderwijs Het is belangrijk dat er binnen de gehele leerlijn continue aandacht is voor de aansluiting tussen opeenvolgende opleidingen. Ook zou er, om de slaagkansen te vergroten, rekening gehouden moeten worden met de mogelijkheden en wensen van de jongere zelf, algemene vorming en het economisch toekomstperspectief. In deze notitie ligt de focus met name op het Secundair Beroepsonderwijs, SBO, de meest voorkomende eindkwalificatie van de werkende bevolking op Curaçao, namelijk 26.1%6. Voor de volledigheid zijn in onderstaand schema7 de reguliere onderwijsroutes van Curaçao in kaart gebracht. Bron : KBB Curaçao FO Funderend Onderwijs VSBO Voorbereidend Secundair Beroepsonderwijs SBO Secundair Beroeps Onderwijs HAVO Hoger Algemeen Vormend Onderwijs HBO Hoger Beroeps Onderwijs VWO Voortgezet Wetenschappelijk Onderwijs 3.1 Visie schoolbesturen De vele aandachtsgebieden binnen het onderwijsveld, in combinatie met beperkte capaciteit, dwingen schoolbesturen om keuzes te maken. Van de inspanningen van KBB, om hen bij de afstemming en samenwerking met de arbeidsmarkt praktisch te ondersteunen, werd dan ook veelvuldig gebruik gemaakt. In mei 2015 werd het belang van dit type ondersteuning nog eens extra bekrachtigd door een meerderheid van schoolbesturen. In totaal 9 instellingen ondertekenden een 6 Bron: De economische status van de beroepsbevolking, CBS Bron : website KBB Curaçao 9

10 verklaring 8 waarin de noodzaak en wens om deze activiteiten voort te zetten wordt onderschreven. Om te toetsen hoe de schoolbesturen daar een jaar later tegenaan kijken zijn alle schoolbesturen in mei 2016 door het Nationaal Platform Jeugdontwikkeling uitgenodigd voor een expertmeeting. Het doel van deze bijeenkomst was tweeledig: - De schoolbesturen informeren over de status en doelstellingen van het Actieprogramma Jeugdontwikkeling. - Inventariseren welke knelpunten worden ervaren m.b.t. de aansluiting beroepsonderwijs arbeidsmarkt. En peilen in hoeverre er behoefte bestaat aan ondersteuning. De schoolbesturen die tijdens deze bijeenkomst hebben bijgewoond zijn: DOS, RKCS, VPCO, IFE, FEFFIK, OTC en SKAI/FSHP. Na een update over de status van het Actieprogramma in het algemeen en het team Werk & Ondernemerschap in het bijzonder, werd ook de Kennisbank Desaroyo di Hubentut geïntroduceerd. Dit is een digitale databank waarin onderzoeksrapporten worden opgenomen die betrekking hebben op een of meer aspecten van jeugdontwikkeling op Curaçao en via de kennisbank toegankelijk worden gemaakt voor een breder publiek, waaronder onderwijsinstellingen. Daarnaast is in deze bijeenkomst de stand van zaken van de Jeugdmonitor geschetst en is uitgelegd hoe de DAP (Development Asset Profile) is uitgevoerd en gevalideerd bij bijna 1400 leerlingen tussen 9 en 16 jaar van 19 verschillende scholen op Curaçao. Dit onderdeel van de jeugdmonitor is door de schoolbesturen met veel enthousiasme ontvangen en er wordt met veel belangstelling uitgekeken naar de resultaten. De aanwezige vertegenwoordigers van de schoolbesturen hebben ook hun wensen, mogelijkheden en beperkingen m.b.t. het verbeteren van de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt uitgesproken. De belangrijkste aandachtspunten die tijdens deze bijeenkomst naar voren kwamen zijn hieronder per onderwerp beknopt weergegeven. VSBO SBO De basisvorming van het VSBO wordt als te theoretisch ervaren. Hierover is al vaak gesproken maar dat heeft niet tot centrale aanpassingen geleid. Er zou meer aandacht moeten komen voor praktische vakken, ingevuld met behulp en advies van het bedrijfsleven. Scholen zijn creatief binnen de wettelijke kaders maar hebben onvoldoende ruimte om hier echt een eigen invulling aan te geven, eigenlijk is er verandering in wetgeving nodig. Door meer praktische elementen in het VSBO in te brengen (basisvorming) kunnen jongeren beter begeleid worden in het maken van beter gefundeerde keuzes. 8 Bijlage II 10

11 Er moet meer aandacht komen (centraal) voor de verbetering van de aansluiting tussen VSBO en SBO. Er is geen duidelijkheid over de richting van de vakopleidingen. Afstemming & samenwerking: centraal of decentraal? Er is behoefte aan regulier overleg tussen schoolbesturen onderling en met het bedrijfsleven, maar tot nu toe neemt niemand de regie, niet vanuit het onderwijs, noch het bedrijfsleven. Het uitblijven van de Raad Onderwijs Arbeidsmarkt (ROA) wordt als een gemis ervaren en dient volgens de schoolbesturen aangekaart te worden bij de ministers. Er is nu geen organisatie die in de praktijk gericht de link legt tussen onderwijs en arbeidsmarkt. Er is wel structureel overleg met de zorgsector, maar met andere sectoren is dat enkel het geval op schoolniveau. Er is behoefte aan inhoudelijk centraal aangestuurd overleg over wat het bedrijfsleven zoekt, en aan welke competenties en kennis behoefte is. De inhoudelijke invulling van opleidingen wordt nu te veel bepaald zonder inbreng van het bedrijfsleven. De eisen en verwachtingen van werkgevers worden niet altijd als realistisch ervaren. Er is informatie van het bedrijfsleven nodig om leerlingen goed te kunnen informeren en bepaalde beroepsopleidingen te kunnen promoten. Beroepspraktijkvorming Om de kwaliteit van de stages te borgen is het belangrijk dat minimale eisen worden vastgelegd. Er wordt een tekort aan stageplaatsen met goede begeleiding beleefd. Samenwerking met het Ministerie OWCS Er is behoefte aan betere afstemming op zowel uitvoerings- als beleidsniveau tussen de schoolbesturen en het Ministerie OWCS. Samenwerking en communicatie is voor verbetering vatbaar. Overig Binnen het huidige onderwijssysteem wordt door de schoolbesturen (te) weinig ruimte voor innovatie ervaren. Door het tekort aan voldoende gekwalificeerde docenten zijn teams vaak overbelast. Dit heeft ook invloed op de capaciteit die nodig is voor afstemming en samenwerking. Oplossingen Alle aanwezigen hebben aangegeven dat er een organisatie zou moeten komen die actief de samenwerking gaat coördineren. Een ROA waarbinnen ruimte is voor zowel beleidsontwikkeling als uitvoering wordt veelvuldig genoemd. Caribisch Nederland past dit model met succes toe. Men wacht initiatief van de overheid af 11

12 maar indien de facilitering van een ROA en ook inhoudelijke regelgeving over samenwerking en kwaliteit uitblijft, zou het onderwijsveld dit ook samen met het bedrijfsleven kunnen oppakken, zonder tussenkomst van de overheid. Indien iemand het voortouw neemt en binnen de wettelijke kaders blijft, zijn schoolbesturen bereid te overwegen of er een structuur ontwikkeld kan worden waarin onderling afspraken worden gemaakt en vastgelegd. 3.2 Werkend leren Volgens de huidige onderwijswetgeving kan het Secundair Beroepsonderwijs (SBO) op twee manieren worden aangeboden. Namelijk in de vorm van Werkend Leren of Lerend Werken. Bij werkend leren zijn studenten minimaal 50% van de opleiding op de werkvloer en de rest op school en in de vorm van Lerend Werken ligt de praktijk tussen de 25 en maximaal 50% BPV. Een combinatie van werken en leren tijdens de beroepsopleiding kent veel voordelen en bevordert een betere aansluiting tussen school en arbeidsmarkt. Jongeren volgen lessen op school en doen onder begeleiding ervaring op bij een leerbedrijf. Het bedrijfsleven krijgt de kans om rechtstreeks invloed uit te oefenen op de te ontwikkelen competenties en de student kan de geleerde theorie direct in de praktijk toepassen. Maar ook in sociaal opzicht kan er veel geleerd worden. Werknemersvaardigheden en een goede beroepshouding worden bevorderd zoals discipline op de werkvloer, samenwerken, leren omgaan met feedback en werken volgens een planning. En soms komt een student tijdens de BPV-periode tot de conclusie dat werken in de gekozen richting toch heel anders is of minder goed past bij wat hij of zij ervan verwacht had. Tijdens een bijeenkomst met het HR Netwerk in juli 2016 gaven werkgevers aan dat jongeren soms geen idee hebben waar ze op solliciteren, wat een functie inhoudt en wat er van hen verwacht wordt. Ervaring en indrukken, opgedaan tijdens de BPVperiode, dragen bij aan realistischere verwachtingen bij jongeren van banen en bedrijven. Het concept Werkend Leren is niet nieuw en een aantal opleidingen wordt in deze vorm ook met succes op Curaçao aangeboden. Maar van een centrale aanpak of beleid is geen sprake. Scholen zien het belang van werkend leren in, maar niet alle scholen beschikken over voldoende capaciteit om kwalitatieve leerbedrijven te werven en zorg te dragen voor de noodzakelijke organisatie en facilitering. Een recent initiatief vanuit de private sector om als bemiddelend werkgever leerbedrijven te werven en jongeren te plaatsen komt maar moeizaam van de grond. De kosten zijn hoog en middelen voor incentives zijn helaas niet beschikbaar. 3.3 Vakonderwijs Er wordt door de overheid al enige tijd nagedacht over de invulling van het vakonderwijs op Curacao. De arbeidsmarkt benadrukt het belang van praktische vakopleidingen op verschillende niveaus en lijkt bereid hierin actief te participeren. 12

13 Maar een gezamenlijke doelstelling en consensus van die aanpak is het tot nu toe nog niet gekomen. Er zijn de afgelopen jaren verschillende concept voorstellen uitgewerkt, onder andere met input vanuit Nederland om de daar succesvolle vakcolleges op Curaçao (en Sint Maarten en Aruba) op te zetten, dat heeft echter niet tot een concrete aanpak geleid. Landelijk plan beroepsonderwijs In april 2015 heeft dhr. Jan Gubbels op verzoek van de Minister een uitgebreide presentatie gegeven over het Landelijk Plan Beroepsonderwijs Curaçao. Het betrof een eerste uitwerking en het was de bedoeling feedback te verzamelen uit het veld om uiteindelijk tot een gedragen en gedegen plan te komen. Schoolbesturen, werkgeversorganisaties, NGO s en het Kenniscentrum Beroepsonderwijs Bedrijfsleven Curaçao waren hierbij aanwezig. Feedback is ingediend maar de status van het plan is niet bekend. FEFFIK FEFFIK bevindt zich in een onduidelijke situatie op dit moment. Sinds 1980 is FEFFIK het instituut voor vak- en beroepsonderwijs en vorming op Curacao, maar door organisatorische problemen, een negatief imago en zorgwekkende financiële situatie kwam deze instelling in een moeilijke positie terecht. De minister kondigde een reorganisatie aan en in februari 2016 werd door de Raad van Ministers 9 beslist dat zij akkoord gaat met de aanbevelingen van SOAB 10 om een nieuwe organisatie op te bouwen en de subsidierelatie met FEFFIK af te bouwen. Uitgangspunt was dat het nieuwe opleidingsinstituut met ingang van schooljaar operationeel zou zijn. Onder aansturing van het Ministerie van OWCS zou een werkgroep worden gevormd die belast is met de invulling van dit besluit, dit besluit is echter niet tot uitvoering gekomen. In de tussentijd heeft FEFFIK zelf de nodige verbeteringsprocessen opgestart. Zo is er een nieuw bestuur aangetreden en een ervaren directeur aangetrokken. Schooljaar 2016/2017 is FEFFIK is gestart met een recordaantal studenten. Met het oog op de behoefte van de arbeidsmarkt zijn ook diverse contracten gesloten met het bedrijfsleven voor het opleiden van jongeren. TVET In 2016 was er veel aandacht op Curaçao voor TVET, wat staat voor Technical, Vocational Education and Training. TVET is feitelijk een businessmodel, gericht op kwaliteitsverbetering van het beroepsonderwijs in het algemeen en technisch praktijkonderwijs in het bijzonder. Het biedt een kader waarbinnen heel concreet elementen, zoals de ambitie van de school, te realiseren doelen, de organisatiestructuur en randvoorwaarden, uitgewerkt kunnen worden. TVET richt 9 Besluit Raad van Ministers, 3 februari 2016, zaaknummer 2016/ De status van het actieplan van SOAB dat wordt genoemd in het besluit is niet bekend 13

14 zich ook op het imago van het beroepsonderwijs en goede voorlichting over de kansen die het vakonderwijs biedt. TVET wordt ondersteund door UNESCO en internationaal toegepast. Een Curaçaose delegatie ging onlangs op studiereis naar Jamaica om hier meer over te leren en de Minister organiseerde voor docenten en professionals uit het onderwijs op Curaçao een symposium hierover in mei Op welke manier deze nieuwe inzichten ingezet worden bij de vormgeving of invulling van het Curaçaose beroepsonderwijs is niet bekend. 3.4 Kwaliteit Beroepspraktijkvorming (BPV) Voor elke vorm van beroepsonderwijs is de kwaliteit van de Beroepspraktijkvorming (BPV 11 ) essentieel. In de paragraaf Werkend Leren werd hier al op in gegaan. Scholen geven aan dat er onvoldoende BPV plaatsen zijn die passen bij de opleiding en waar ruimte en bereidheid is voor professionele begeleiding van de jongeren. Al tien jaar worden verschillende versies van een landbesluit met betrekking tot de kwaliteit van de BPV herschreven en aangepast. Er is echter tot op heden geen besluit genomen en dus ook niet geïmplementeerd. In 2015 heeft KBB vrijblijvend formats aangeboden voor BPV-beleid en BPV-overeenkomsten aan het ministerie van OCWS. De status hiervan is niet bekend. Kwalificering Leermeesters & Leerbedrijven Om tegemoet te komen aan de behoefte om de kwaliteit van de BPV te verbeteren heeft KBB een certificeringsstructuur en training voor Leermeesters VSBO/SBO ontwikkeld en geïmplementeerd in de vorm van een sector overstijgende training voor vakmensen met de nadruk op begeleiding, beoordeling en coaching. In de periode hebben 471 leermeesters deze training afgerond met een certificaat, een positieve beoordeling van de werkboeken en een afrondend interview. Om de kennis up-to-date te houden en de registratie te continueren werden workshops georganiseerd. In 2015 was ongeveer 1/3 van de behoefte aan geregistreerde leermeesters ingevuld en bestond er een wachtlijst van belangstellenden. Met name de zorg investeerde flink in het opleiden van haar medewerkers, om nieuwkomers en leerlingen optimaal te kunnen begeleiden. Een onderzoek van KBB in 2014 toonde aan dat betrokkenen de leermeestertraining als belangrijke meerwaarde hebben ervaren. In navolging van de certificering van leermeesters is een procedure ontwikkeld om meer factoren dan alleen de begeleiding te beoordelen. Zo werden organisaties officieel erkend en geregistreerd als leerbedrijf, als stagebeleid, veiligheid en een passende werkomgeving positief werden beoordeeld tijdens een audit. 11 BPV is het verzamelbegrip voor alle type praktijkstages 14

15 Academy Hotel Curacao De hospitality sector vormt een belangrijke pijler voor de economie van Curaçao en biedt werkgelegenheid aan ongeveer 10% van de beroepsbevolking. De sector kent veel verloop en er is continue vraag naar goede beroepskrachten die een passende opleiding hebben genoten. Om het tekort aan BPV plaatsen op te vangen maar ook om de kwaliteit beter te kunnen sturen is in 2009 het Academy Hotel Curacao (AHC) geopend. Als praktijk- en stagehotel vormt AHC een belangrijke schakel tussen onderwijs en arbeidsmarkt, waar inmiddels ruim 1500 studenten een stage hebben volbracht. Ook zijn beroepsgerichte trainingen verzorgd. De combinatie van een commercieel hotel met een stage- en opleidingsfunctie brengt echter de nodige uitdagingen met zich mee. Dit heeft ook direct weerslag op de financiële positie van het hotel en de middelen die door de overheid beschikbaar worden gesteld. Momenteel worden de ervaringen en leermomenten geïnventariseerd en verwerkt in een businesscase waarmee het AHC verder kan in de toekomst. Het verhogen van draagvlak binnen de eigen sector en het versterken van de meerwaarde van de stages voor werkgevers vormen hierbij de uitgangspunten. 4. Afstemming & samenwerking In dit hoofdstuk wordt kort stil gestaan bij de rol van drie organisaties die een centrale rol hadden, hebben of zouden moeten hebben om de afstemming en samenwerking te faciliteren die moeten leiden tot een betere aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt: KBB, Ministerie OWCS en ROA. 4.1 Kenniscentrum Beroepsonderwijs Bedrijfsleven De oprichting van de Stichting Kenniscentrum in 2008 was een initiatief van Plataforma Korsou na Trabou! De aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt moest verbeteren vond men en de voorkeur was een centrale en integrale aanpak. Werkgevers namen het voortouw en vertegenwoordigers van Aannemersvereniging AAV en CHATA vormden het bestuur dat vervolgens fondsen wierf om een Kenniscentrum (KBB) operationeel te maken. Op uitvoerend niveau werden instrumenten ontwikkeld en geïmplementeerd, onderzoek uitgevoerd, afstemming gefaciliteerd en stakeholders geïnformeerd. KBB bleef vanaf de oprichting aandringen op een gezamenlijke verantwoordelijkheid en integrale aanpak. Dit resulteerde wel in financiering vanuit verschillende Ministeries, in wisselende samenstelling, maar niet tot interministeriële samenwerking. Hoewel de directie van KBB een meerjarig businessplan heeft aangeboden en gericht op continuïteit nadrukkelijk heeft verzocht om de organisatie voor langere termijn te faciliteren, is dat uiteindelijk gelukt. In juli en augustus 2015 zijn alle stakeholders geïnformeerd over de beëindiging van de werkzaamheden van KBB. Tevens werd aangegeven aan wie alle bestanden, procedures en producten zijn over gedragen, die betrekking hadden op bestaande, actuele structuren en opgepakt dienden te 15

16 worden. Bij de verdeling is gekeken naar de partij die het grootste belang heeft bij het product en/of wie de opdrachtgever en financierder was. Hieronder in een beknopt overzicht: Ministerie Onderwijs Wetenschap Cultuur & Sport (OWCS): - Procedures, bestanden en inhoudelijk materiaal m.b.t. het trainen en certificeren van Leermeesters, Assessoren, het erkennen van leerbedrijven, kwaliteit en beleid BPV, afstemming & voorlichting. Ministerie Economische Ontwikkeling (MEO)/ Ontwikkeling & Innovatie: - Procedures, draaiboeken, reglementen, en voorraad lesbrieven en materiaal voor TOM (Techniek, Ontwerp & nieuwe Media) en TCC (Talent Competition Curaçao. Projecten voor funderend onderwijs en beroepsonderwijs om de beroepen in de technische sector te promoten. Van de resultaten is een film gemaakt voor en met de jongeren. AAV, Antilliaanse Aannemersvereniging: - Procedures, bestanden en inhoudelijk materiaal m.b.t. het trainen en certificeren van Constructie Assistenten. Branche Certificering m.b.v. EVC. CSA, Curaçao Security Association T.a.v. voorzitter : - Procedures, bestanden en inhoudelijk materiaal m.b.t. het trainen en certificeren van Beveiliger I, Beveiliger II en Alarm installateur. Branche Certificering m.b.v. EVC. Producten, die in opdracht van de verschillende ministeries, schoolbesturen of instanties in de loop der jaren zijn ontwikkeld zoals onderzoeksrapporten, leerwerktrajecten en trainingen, zijn bij afronding steeds aan de opdrachtgevers overhandigd. Tot en met 2016 is het archief met werkdocumenten van KBB bewaard gebleven bij een van de bestuursleden. Voor zover bekend is aan geen van de producten follow up gegeven, ondanks herhaaldelijk verzoek vanuit het veld om de uitvoering van met name de leermeestertrainingen voort te zetten. 4.2 Minister OWCS Het Ministerie van OWCS heeft altijd aangegeven de aansluiting met de arbeidsmarkt belangrijk te vinden, maar door de vele uitdagingen waarmee het ministerie in de achterliggende periode te maken had, kreeg het thema niet altijd de hoogste prioriteit. Met tussenpozes werd er intensief samengewerkt tussen KBB en het ministerie van OWCS. Aanvankelijk met de afdeling Servisio pa Asuntunan di Enseñansa (SAE) en na een periode waarin geen samenwerking plaats vond, werd in 2014 een eenmalige subsidie toegekend. Hieraan werden op te leveren producten gekoppeld, in afstemming met de afdeling beleid. Voorbeelden hiervan zijn overzichten van het volledige aanbod van het beroepsonderwijs en het ontwikkelen van ontbrekende deelkwalificaties van de eindtermdocumenten voor het SBO. De 16

17 de input van de arbeidsmarkt werd daarbij verzameld en meegenomen. Het is niet bekend wat de status is van alle opgeleverde producten. Op verzoek van het Ministerie is door KBB in het verleden feedback gegeven op concept beleidsdocumenten met betrekking tot de kwaliteit van de BPV, het (her) oprichten van een Raad Onderwijs Arbeidsmarkt en het Landelijk Plan Beroepsonderwijs. 4.3 Raad Onderwijs & Arbeid Volgens een landsbesluit van dat jaar werd in 2002 een Raad van Onderwijs en Arbeidsmarkt voor de Nederlandse Antillen opgericht. De instelling had bij wet vastgelegde taken betreffende onderwijs en arbeidsmarkt. Sindsdien is de ROA in verschillende vormen en samenstellingen korte periodes actief geweest, maar inmiddels al jaren niet meer. Tussen 2012 en 2015 is er op verschillende momenten contact geweest tussen OWCS en KBB over het ontwerp van een ROA in aangepaste vorm. In juni 2015 werd nog door OWCS de intentie uitgesproken om per 1 januari 2016 te starten met een nieuwe ROA en KBB zou daarin uiterlijk in augustus opgenomen worden als uitvoerend onderdeel. Begin 2016 lag een concept bij de juridische afdeling van het ministerie. De inhoud van deze laatste versie en de status zijn niet bekend. 5. Conclusies en aanbevelingen Er is nog steeds behoefte aan een centrale structuur en activiteiten die er op zijn gericht om de samenwerking en afstemming tussen het onderwijsveld en bedrijfsleven te verbeteren. Een belangrijke randvoorwaarde is, naast uitvoeringscapaciteit en aanwezige kennis, duidelijkheid over waar de verantwoordelijkheid ligt om de kaders en faciliteiten te borgen. 5.1 Conclusie De belangrijkste conclusie is dan ook dat het opzetten van een uitvoerende organisatie alleen, geen duurzame oplossing is om een goede aansluiting en afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt te garanderen. Er moet ook sprake zijn van een bevoegde opdrachtgever, een uitgewerkt plan of programma en bijbehorende middelen en bevoegdheden. Ook is het belangrijk dat het thema voldoende prioriteit krijgt bij de vak ministeries. Er wordt in het veld weinig steun ervaren van de overheid, wat niet wil zeggen dat er niet wordt gewerkt aan bepaalde thema s maar de communicatie, betrokkenheid en impact zijn beperkt. 5.2 Aanbevelingen In deze paragraaf is een aantal aanbevelingen geformuleerd die meegenomen kunnen worden indien opnieuw een Raad Onderwijs Arbeidsmarkt (ROA) wordt opgezet en/of andere organisaties die belast worden met de aansluitingsproblematiek. 17

18 5.2.1 Opdrachtgever/ Eigenaar Het moet vooraf duidelijk zijn wie de richting bepaalt, aan wie verantwoording afgelegd moet worden en wie uiteindelijk besluiten neemt. De Raad van Ministers kan dit vast leggen en gelijktijdig het budget hiervoor reserveren (minimale periodes van 5 jaar). Het meest voortvarend is om een kleine commissie of raad van deskundigen te benoemen die voldoende ruimte en draagvlak heeft en waarin de beleidsterreinen Onderwijs, Arbeidsmarkt, Economie en Jongerenontwikkeling op het hoogste niveau zijn vertegenwoordigd. Deze raad inventariseert de relevante onderdelen uit het beleid van de verschillende ministeries en ontwerpt aan de hand daarvan een integraal programma voor de aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt Programma Opleiding & Arbeid Het is goed om alle ervaringen mee te nemen in een kort maar krachtig programma dat formeel wordt vastgesteld. Het uitspreken van intenties en tekenen van convenanten is te vrijblijvend en geeft onvoldoende garantie voor implementatie. Een mogelijk opbouw van een dergelijk programma kan zijn: 1. Beschrijven van de ambitie, aanleiding en de context: Wat willen we gezamenlijk bereiken en wat is de uitgangspositie? Er zijn cijfers en onderzoeksgegevens beschikbaar. Wat werkte in het verleden wel en wat niet? 2. Bepalen van de Strategie: Hoe gaat de aanpak er in hoofdlijnen uitzien? Wie zijn de belanghebbenden en welke doelen krijgen prioriteit. 3. Inhoud: wat is de gewenste impact van de aanpak van de aansluiting? Wat zijn de verschillende sociale en economische belangen voor het bedrijfsleven, de scholen en de jongeren zelf? Aan de hand van bestaande ervaringen (ROA, KBB) kan een afweging gemaakt worden welke inspanningen kansrijk zijn om in de toekomst de gewenste resultaten te behalen. Ook is het belangrijk vooraf met elkaar te bepalen waar de grenzen van de invloedssfeer liggen, en in te schatten welke ongewenste effecten zich kunnen voordoen en hoe daar mee om te gaan. 4. Randvoorwaarden en kaders: De juiste mensen (deskundig) & middelen (budget & bevoegdheid) moeten beschikbaar zijn en ingezet kunnen worden om de beschreven doelen te realiseren Organisatie en de rol van de overheid Vanuit deze raad of commissie kan de uitvoering worden uitgezet naar een of meer daadkrachtige organisatie(s), die in de lijn van het programmabeleid naar uitvoering kunnen vertalen, structuren ontwikkelen, implementeren en beheren. Verschillende scenario s van organisatiestructuren met functies en positionering zijn in eerdere concepten uitgewerkt en kunnen als basis dienen voor de doorontwikkeling van een actuele structuur. Behalve de mogelijkheid om beleid en uitvoering in verschillende 18

19 organisaties onder te brengen kan ook de keuze gemaakt worden voor een combinatie binnen één entiteit. De Raad Onderwijs Arbeidsmarkt Caribisch Nederland is daar een succesvol voorbeeld van. Maar los van de vorm waarin de aansluiting georganiseerd gaat worden, bepaalt in elke situatie de overheid het basisarrangement en dienen zowel beleidsmatige als uitvoerende taken wettelijk geregeld te worden. Indien de overheid niet actief gaat bewegen gaan er private initiatieven ontstaan (niet altijd voor iedereen toegankelijk) en ad hoc oplossingen. Dit kan voor een korte periode prima werken, maar de basis is dan te mager als er in tijden van discussie of verschil van inzicht geen wetgeving onder ligt Relevante thema s Zonder in te gaan op de details zijn in deze paragraaf een aantal aandachtspunten en aanbevelingen opgenomen op de agenda zouden moeten staan om een betere aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt te realiseren. De volgorde van de onderwerpen is willekeurig Basisvorming binnen het VSBO Er is veel kritiek over de (te) theoretische invulling van de basisvorming. Scholen/schoolbesturen hebben over het algemeen een goed beeld waar de kansen voor verbetering liggen. Geef, binnen de wettelijke kaders, scholen de ruimte voor aanpassingen aan de hand van hun ervaringen en evaluaties. Laat scholen en bedrijfsleven meedenken over een verbeterde aanpak en neem eerdere evaluaties mee als uitgangspunt Afstemming tussen onderwijs en bedrijfsleven Organiseer afstemming tussen onderwijs en bedrijfsleven op inhoud en laat niet functies leidend zijn of structuren waarvan in het verleden al is aangetoond dat ze niet werken. Laat vakmensen uit de sector met de vakdocenten materiaal en aanpak evalueren en gebruik een eenduidige methode om input te beoordelen en vlot te verwerken. Koppel terug waarom bepaalde feedback niet mee genomen kan worden om betrokkenheid te behouden Werkend Leren in het Secundair Beroepsonderwijs (SBO) Het op grotere schaal invoeren van Werkend Leren voor het SBO biedt veel mogelijkheden om de aansluiting te verbeteren op verschillende terreinen. Een van de randvoorwaarden is een goed functionerende infrastructuur waarin een aantal zaken centraal en overzichtelijk worden aangestuurd en gefaciliteerd. Alleen dan is het voor scholen ook te realiseren. Bijvoorbeeld het werven en kwalificeren van voldoende leerbedrijven kan centraal, evenals het trainen en certificeren van leermeesters en het implementeren van een BPV-protocol. 19

20 BPV Protocol In een BPV-protocol zijn alle gemeenschappelijke afspraken over de kwaliteit van het praktijkgedeelte van de opleiding opgenomen. Met voldoende ruimte voor de eigen identiteit en regels van de school, staan in het protocol een aantal algemene voorwaarden beschreven. Onderwerpen die in een dergelijk protocol opgenomen kunnen worden zijn: De BPV-overeenkomst tussen school, student en leerbedrijf De verzekering van de student tijdens de BPV De kwaliteit van het leerbedrijf en stagebeleid Begeleiding doo r school Vergoeding voor studenten Kansen lokale stagiaires vs. stagiaires van buiten Curaçao Academy Hotel (AHC) Het AHC is een prachtig instrument om hoogwaardige Beroepspraktijkvorming voor de Hospitality te realiseren en tegelijkertijd de sector zelf te ontlasten, doordat de stages en begeleiding elders plaats vinden. Het eerste belang is het herstellen van het vertrouwen van de sector in het concept van het AHC. De huidige status biedt de opening om een duidelijke businesscase uit te werken/ aan te passen waarin alle facetten worden heroverwogen. Door met alle belanghebbenden de doelen opnieuw scherp te stellen en te toetsen of alle processen de gewenste effecten hebben, kan direct worden bijgestuurd. Constructieve samenwerking tussen AHC, alle partners in de hospitalitysector en ook alle scholen en opleidingen, zal een belangrijke meerwaarde voor Curaçao opleveren. Belangrijke aandachtspunten zijn de waarde en kwaliteit van de stagebeoordelingen en een managementteam waarin zowel de deskundigheid van de hotelbusiness als het didactische en bedrijfsmatige aspect terugkomen Vakonderwijs Curaçao heeft met FEFFIK een prima faciliteit voor vakonderwijs in huis. Het insituut staat voor de nodige uitdagingen maar kan met de juiste ondersteuning weer groeien tot de vakschool waar de markt om vraagt en waar leerlingen goed opgeleid worden. Ook voor het vakonderwijs geldt dat er behoefte is aan eenduidig beleid, besluitvorming en implementatie. Door (V)SBO-scholen de ruimte te geven meer eigen invulling te geven aan praktijkgerichtheid waar nodig, kan FEFFIK hierop aanvullend zich geheel op praktijkonderwijs te richten. Wel is het noodzakelijk samen met de school en de arbeidsmarkt te reflecteren en te bepalen waartoe het vakonderwijs op Curaçao zou moeten opleiden. Vervolgens kunnen de processen uitgewerkt worden die de veranderingen in gang zetten om daar te komen vanuit de huidige context. En over welke competenties medewerkers moeten beschikken om dat samen te kunnen realiseren. Want alleen met de 20

21 gemotiveerde en deskundige mensen op de juiste plaats ontstaat de dynamiek die nodig is om echt veranderingen door te voeren. Het aangehaalde TVET kan als strategisch instrument van grote waarde zijn voor integrale kwaliteitszorg van het beroepsonderwijs maar het zal tijd nemen om dit geheel uit te werken. Ondertussen kan gestart worden met het upgraden en ondersteunen van bestaande structuren Continue onderzoek De ontwikkelingen in het onderwijs en de arbeidsmarkt gaan snel. Veel factoren die steeds in beweging zijn, zijn van invloed op de kwalitatieve en kwantitatieve aansluiting. Ook de beleving en ontwikkeling van jongeren verandert. Van alle aanwezige bronnen zoals leerlingvolgsystemen, kwaliteitsrapportages en onderzoeken kan beter gebruik gemaakt worden. Het goed matchen van beschikbare data en continue onderzoek (CBS, arbeidsmarkt) levert informatie op die noodzakelijk is voor het actueel houden van het onderwijs. Ook bij de afweging om nieuwe beroepsopleidingen te starten zijn ter onderbouwing gegevens nodig van de arbeidsmarkt en gewenste richting van de economie van Curaçao Bedrijfsleven Binnen het bedrijfsleven bestaat bereidheid om een bijdrage te leveren aan het beroepsonderwijs. Het vertrouwen dat er werkelijk geluisterd wordt naar hun inbreng is momenteel echter niet groot. Om dat te herstellen is het belangrijk dat beloftes worden nagekomen en input serieus verwerkt en teruggekoppeld wordt. Ook is het beter om vooraf analyses te maken over de haalbaarbaarheid van wat verwacht wordt van het bedrijfsleven, voordat er uitspraken over worden gedaan. Andersom zijn ook de verwachtingen die het bedrijfsleven aan jongeren stelt niet altijd realistisch. Er is meer voorlichting nodig in elke sector en in elke fase van de leerlijn voor jongeren over wederzijdse verwachtingen, mogelijkheden en beperkingen. Grote sectoren zouden gestimuleerd moeten worden om brancheverenigingen op te zetten. Geen samenwerking in de volle breedte maar om gemeenschappelijke belangen te behartigen zoals het opleiden van vakmensen. Via brancheverenigingen kan afstemming over samenwerking, randvoorwaarden, de relevantie van het opleidingsaanbod en de vereiste competenties op gang gebracht worden Onderwijsveld Het uitblijven van centraal beleid heeft als positief gevolg dat scholen en schoolbesturen zelf op zoek gaan naar creatieve oplossingen om de aansluiting te verbeteren. Er is ook sprake van onderlinge afstemming maar deze is niet geformaliseerd. Bovendien kan met ondersteuning in de vorm van faciliteiten en met meer coördinatie veel meer bereikt worden. Een inventarisatieronde naar de status en wensen binnen alle scholen en onderwijsondersteunende organisaties zal 21

22 bruikbare informatie opleveren voor het maken van afspraken voor de toekomst. Een regierol om gemeenschappelijk doelen van de scholen zoals afstemming, voorlichting en organisatorische aspecten biedt meerwaarde. 5.3 Het Actieprogramma Jeugdontwikkeling Het Actieprogramma Jeugdontwikkeling kan invulling geven aan het besluit van de Raad van Ministers door afstemming te faciliteren, inhoudelijk feedback op het programma te geven en het proces te begeleiden om tot de oprichting van een ROA te komen. Een vertegenwoordiger van het platform Jeugdontwikkeling kan ter ondersteuning verbonden blijven aan de op te richten ROA. 22

23 BIJLAGE I 23

24 BIJLAGE II : Intentieverklaring KBB voorjaar 2015, etc 24

25 If you focus on results, you will never change, if you focus on change, you will get results Jack Dixon 25

26 E W T en ONDERWIJS EN OPVANG + GEZONDHEID EN WELZIJN + WERK EN ONDERNEMERSCHAP + WONEN EN LEEFOMGEVING + VEILIGHEID 26