Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis. Albert van der Kaap

Transcriptie

1 Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis Albert van der Kaap

2

3 Een voorbeeld van een longitudinaal leerplan geschiedenis Albert van der Kaap Enschede, juli 2008

4 Verantwoording Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Auteur: Albert van der Kaap Informatie SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Postbus 2041, 7500 CA Enschede Secretariaat VO Onderbouw Telefoon secretariaat (053) Internet: AN:

5 Inhoud Inleiding 5 1. Een longitudinaal leerplan Primair Onderwijs Onderbouw lwoo en bb Onderbouw kb en gtl Onderbouw havo/vwo Bovenbouw Basisberoepsgericht (BB) Bovenbouw kaderberoepsgericht en gemengde en theoretische leerweg (KB en GTL) Bovenbouw havo/vwo 13

6

7 Inleiding Een van de problemen van het vak geschiedenis (en misschien wel het belangrijkste) is, aldus het rapport van de Commissie Culturele en Historische Vorming (CHMV), dat het lijkt te bestaan uit een onoverzienbare hoeveelheid weinig systematisch samenhangende feitelijke gegevens. Dit maakt het vak voor leerlingen buitengewoon moeilijk te leren. Bijna alles komt bij geschiedenis slechts een keer aan de orde om daarna nooit meer te worden gebruikt of toegepast. Wat niet wordt herhaald, gebruikt of toegepast, wordt gemakkelijk vergeten. Bovendien kun je leerlingen ook moeilijk duidelijk maken waarom ze dat eigenlijk moeten leren. De programma's geschiedenis en staatsinrichting in Primair Onderwijs, basisvorming en bovenbouw moeten daarom op elkaar worden afgestemd, zo concludeerde in maart 1998 de Adviescommissie Geschiedenisonderwijs onder leiding van R.J. de Wit. Er moet een longitudinaal leerplan komen met een 'nieuwe balans van kennis, inzicht en vaardigheden'. De Commissie Historische en Maatschappelijke Vorming, onder leiding van P. de Rooy, kreeg de opdracht deze ideeën verder uit te werken. Deze commissie ging op zoek naar een voor alle onderwijsvormen gemeenschappelijk kader dat de leerlingen kunnen gebruiken als instrument om personen, gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen historisch te plaatsen. Leerlingen zouden dit kader steeds opnieuw moeten kunnen gebruiken en er nieuwe kennis een plaats in kunnen geven. De commissie noemt deze kennis oriëntatiekennis, die aangevuld met het het aanleren van histoisch denken en redeneren zou moeten leiden tot historisch besef. Om dit te realiseren stelt de commissie een concentrische ordening van het onderwijs voor, met een in alle onderwijsvormen steeds terugkerend herkenbaar stelsel van benaderingswijzen, vaardigheden en oriëntatiekennis. Door in Primair Onderwijs, onderbouw en bovenbouw van het voortgezet onderwijs zoveel mogelijk overeenkomstige doelen na te streven, wordt het mogelijk om in een volgende onderwijsfase uit te gaan van wat in een vorige fase als basis is gelegd. De commissie stelde, om didactische redenen, voor om in alle onderwijsfasen een stelsel van tien tijdvakken te gebruiken. De tijdvakken werden vervolgens 'aangekleed' met kenmerkende aspecten. Bewust heeft de commisssie er echter van afgezien voor elk tijdvak kenmerkende gebeurtenissen, ontwikkelingen, verschijnselen en gedachtegangen of handelingen van personen te kiezen die als verplichte 'stof' zouden moeten dienen. Dit gebeurde niet alleen omdat elke keuze arbitrair zou zijn, maar ook omdat het bij oriëntatiekennis niet gaat om de personen, gebeurtenissen enz. an sich, maar om algemene kernmerkende aspecten van een bepaald tijdvak. Voor het Primair Onderwijs kwam men uiteindelijk op 20 kenmerkende aspecten. Voor de onderbouw van het vmbo kwam men tot 27 en voor de onderbouw van havo/vwo tot 37 kenmerkende aspecten. De leerlingen in de tweede fase van havo en vwo worden 5

8 geacht het verleden te bestuderen aan aan de hand van in totaal 49 kenmerkende aspecten. De nieuwe kerndoelen De nieuwe kerndoelen voor het primair onderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs, die in augustus 2006 van kracht werden, zijn globaler geformuleerd dan in het rapport van de CHMV werd voorgesteld. Over het aanleren van historische vaardigheden staat in de nieuwe kerndoelen voor het primair pnderwijs: 'De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren'. (kerndoel 51). De kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken worden nog wel genoemd, maar niet gespecificeerd. In het Primair Onderwijs is staatsinrichting formeel niet gerelateerd aan het vak geschiedenis. In de nieuwe kerndoelen (2006) is kerndoel 36 gewijd aan staatsinrichting: 'De leerlingen leren hoofdzaken van de Nederlandse en Europese staatsinrichting en de rol van de burger.' In de kerndoelen voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs staat over historische vaardigheden: De leerling leert historische bronnen te gebruiken om zich een beeld van een tijdvak te vormen of antwoorden te vinden op vragen, en hij leert daarbij ook de eigen cultuurhistorische omgeving te betrekken. (kerndoel 40). Net als in de kerndoelen voor het primair pnderwijs moeten leerlingen wel kenmerkende aspecten van de tien tijdvakken kennen, maar welke dat zijn wordt in het midden gelaten. Wel wordt gezegd dat de leerling de relatie moeten kunnen leeggen leggen tussen de gebeurtenissen en ontwikkelingen in de 20e eeuw (waaronder de Wereldoorlogen en de Holocaust), en hedendaagse ontwikkelingen. In de nieuwe kerndoelen (2006) is kerndoel 44 gewijd aan staatsinrichting: De leerling leert op hoofdlijnen hoe het Nederlandse politieke bestel als democratie functioneert en leert zien hoe mensen op verschillende manieren bij politieke processen betrokken kunnen zijn. Hoewel dat niet expliciet wordt gezegd kan mogelijk uit kerndoel 45 worden afgeleid dat leerlingen ook kennis moeten hebben van de politieke organisaties op Europees niveau: De leerling leert de betekenis van Europese samenwerking en de Europese Unie te begrijpen voor zichzelf, Nederland en de wereld. De canon In de nabije toekomst worden de vijftig vensters van de canon opgenomen in de kerndoelen van zowel het Primair Onderwijs als de onderbouw van het voortgezet onderwijs. De nieuwe examenprogramma's In het examenprogramma voor de bovenbouw van het vmbo worden de tien tijdvakken niet meer genoemd, noch de daarbijbehorende kenmerkende aspecten. De historische vaardigheden en leerinhouden voor geschiedenis en staatsinrichting zijn daarentegen gedetailleerd beschreven. In het nieuwe examenprogramma geschiedenis voor de tweede fase van havo en vwo is er zowel aandacht voor historische vaardigheden als voor de tien tijdvakken met 49 kenmerkende aspecten. Daarnaast is er in een verplicht thema (domein D) aandacht voor de wording van de Nederlandse rechtsstaat en de democratie. De werking van de 6

9 Nederlandse en Europese staatsinrichting is geen onderwerp van het vak geschiedenis in de tweede fase. Doel van de vernieuwingen in het geschiedenis is dus om te komen tot een longitudinaal leerplan voor het geschiedenisonderwijs in Nederland met een doorlopende leerlijn van primair onderwijs naar de bovenbouw van het voortgezet onderwijs (en naar het hoger onderwijs). In deze notitie wordt een beschrijving gegeven van een mogelijke invulling van zo'n longitudinaal leerplan. Dit leerplan is gebaseerd op, maar niet identiek aan, het rapport van de Commissie Historische en Maatschappelijke Vorming (CHMV) en de nieuwe kerndoelen. Doel van een dergelijk leerplan is ervoor te zorgen dat het onderwijsresultaat van de ene sector naadloos aansluit op dat van de andere. In deze notitie worden zeven zogenaamde referentieniveaus beschreven. Hierin wordt telkens beschreven wat leerlingen moeten kennen en kunnen op het moment dat zij in eeen nieuwe fase van het onderwijs terechtkomen. De beschrijving van zo'n niveua moet leraren een houvast kunnen bieden voor het bepalen en stimuleren van de ontwikkeling van leerlingen. De keuze voor zeven niveaus is een pragmatische. Zo wordt er slechts één niveau aangegeven voor het basisonderwijs, waar twee niveaus misschien wenselijk zouden zijn geweest. Op grond van de voorliggende leerinhouden is het echter moeilijk een niveau onderscheid aan te brengen. In de onderbouw worden binnen het vmbo twee niveaus onderscheiden terwijl er geen onderscheid wordt gemaakt tussen havo en vwo. De reden voor twee niveaus in het vbo is dat er in lwoo en bb nadruk wordt gelegd op de geschiedenis van Nederland, terwijl er in kb en gtl ook aandacht is voor Europa en de wereld. Ook in de bovenbouw van het vmbo worden twee niveaus onderscheiden, terwijl wederom geen onderscheid wordt gemaakt tussen havo en vwo. In het vmbo is er een onderscheiden examenprogramma voor lwoo en bb enerzijds en kb en gtl anderzijds. Het verschil in eisen aan havo en vwo leerlingen op zowel het gebied van kennis als vaardigheden is dermate gering, dat een onderscheid op grond van deze eisen niet zinvol lijkt. De hier beschreven leerplannen zijn gebaseerd op het rapport van de Commissie Historische en Maatschappelijk Vorming en op de nieuwe kerndoelen (2006). Op onderdelen is de tekst uit het rapport van de CHMV aangepast om deze voor de diverse niveaus meer met elkaar in lijn te brengen. De kenmerkende aspecten die toegevoegd zijn aan de kenmerkende aspecten uit een vorige fase zijn telkens vetgedrukt. 7

10

11 1. Een longitudinaal leerplan In deze notitie wordt een longitudinaal leerplan beschreven. Dat wil zeggen een doorlopend leerplan voor het basisonderwijs, de onderbouw van het voortgezet onderwijs en de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Dit leerplan is cumulatief, d.w.z. dat in elk leerplan wordt uitgegaan van de inhoud van het voorafgaande leerplan. In elk leerplan is er aandacht voor: Historische vaardigheden Kenmerkende aspecten Leerinhouden geschiedenis Leerinhouden staatsinrichting Elk opvolgend leerplan wordt aangevuld met nieuwe elementen. Dit geldt zowel voor de kenmerkende aspecten, de historische vaardigheden als de leerinhouden geschiedenis en staatsinrichting. De kenmerkende aspecten die nieuw zijn worden telkens vetgedrukt. 1. Primair Onderwijs 2. Onderbouw lwoo en bb 3. Onderbouw kb en gtl 4. Onderbouw havo/vwo 5. Bovenbouw lwoo en bb 6. Bovenbouw kb en gtl 7. Bovenbouw havo/vwo Hoewel er voor de onderbouw van het vmbo wel twee verschillende leerplannen zijn beschreven, zijn de kenmerkende aspecten voor basisberoepsgericht, kaderberoepsgericht en de gemengde en theoretische leerweg identiek. De reden hiervoor is dat in het rapport van de CHMV (2001) slechts onderscheid wordt gemaakt tussen basisvorming en basisvorming plus. Het lijkt zinvol deze keuze nog eens nader onder de loep te nemen. Het hieronder beschreven longitudinale leerplan en de nadere uitwerkingen per onderwijstype zijn bedoeld als voorbeelden. Reacties erop zijn dan ook meer dan welkom. 1.1 Primair Onderwijs Het leerplan geschiedenis voor het primair onderwijs heeft betrekking op de tien tijdvakken, nader gekarakteriseerd door 20 kenmerkende aspecten. Daarnaast is er aandacht voor historische vaardigheden en staatsinrichting, waarbij ook de staatsinrichting van Europa wordt behandeld omdat Europa uitdrukkelijk wordt genoemd in de kerndoelen. (kerndoel 36). Het leerplan heeft zoveel mogelijk 9

12 betrekking op de geschiedenis van Nederland. Waar wenselijk wordt een relatie gelegd met Europese of mondiale geschiedenis. Het leerplan wordt in detail besproken in het leerplan voor het basisonderwijs. Onder het kopje leerinhouden geschiedenis worden per tijdvak mogelijke invullingen gegeven van de kenmerkende aspecten en worden relevante canonvensters genoemd. In het onderdeel concretisering van de leerinhouden worden drie mogelijke benaderingen kort besproken. De gekozen onderwerpen zijn slechts voorbeelden. 1.2 Onderbouw lwoo en bb Het leerplan geschiedenis voor de onderbouw bb heeft betrekking op de tien tijdvakken, nader gekarakteriseerd door 27 kenmerkende aspecten. Daarnaast is er aandacht voor historische vaardigheden en staatsinrichting. Net als in het Primair Onderwijs ligt de focus op de geschiedenis van Nederland, behalve waar het de geschiedenis van de twintigste eeuw betreft. Voor een goede aansluiting op het examenprogramma BB, dat met name betrekking heeft op de twintigste eeuw, dient zowel de geschiedenis van Europa als de wereld behandeld te worden. Het leerplan wordt in detail besproken in het leerplan voor de onderbouw lwoo en bb. Onder het kopje leerinhouden geschiedenis worden per tijdvak mogelijke invullingen gegeven van de kenmerkende aspecten. In het onderdeel concretisering van de leerinhouden worden drie mogelijke benaderingen kort besproken. De gekozen onderwerpen zijn slechts voorbeelden. 1.3 Onderbouw kb en gtl Het leerplan geschiedenis voor de onderbouw kb en gtl heeft betrekking op de tien tijdvakken, nader gekarakteriseerd door 27 kenmerkende aspecten. Daarnaast is er aandacht voor historische vaardigheden en staatsinrichting. De nadruk ligt op Europese geschiedenis. Het leerplan wordt in detail besproken in het leerplan onderbouw kb en gtl. Onder het kopje leerinhouden geschiedenis worden per tijdvak mogelijke invullingen gegeven van de kenmerkende aspecten. In het onderdeel concretisering van de leerinhouden worden drie mogelijke benaderingen kort besproken. De gekozen onderwerpen zijn slechts voorbeelden. 1.4 Onderbouw havo/vwo Het leerplan geschiedenis voor de onderbouw havo en vwo heeft betrekking op de tien tijdvakken, nader gekarakteriseerd door 37 kenmerkende aspecten (in het rapport van de CHMV basisvorming-plus genoemd). Daarnaast is er aandacht voor historische vaardigheden en staatsinrichting. De nadruk ligt op Europese geschiedenis. Het leerplan wordt in detail besproken in het leerplan onderbouw havo/vwo. Onder het kopje leerinhouden geschiedenis worden per tijdvak mogelijke invullingen gegeven van de kenmerkende aspecten. In het onderdeel concretisering van de leerinhouden worden drie mogelijke benaderingen kort besproken. De gekozen onderwerpen zijn slechts voorbeelden. 10

13 1.5 Bovenbouw Basisberoepsgericht (BB) Het leerplan voor de bovenbouw bb is conform het examenprogramma. Dit programma heeft alleen betrekking op de vroegmoderne en moderne tijd gaat. Daarin onderscheidt het zich niet alleen van de leerplannen in het primair onderwijs en de onderbouw, maar ook van het examenprogramma tweede fase havo/vwo.afhankelijk van de keuzes van de school kan het examenprogramma ook alleen betrekking hebben op de twintigste eeuw. Het schoolexamenprogramma kan, weer afhankelijk van de keuzes van de school, alleen betrekking kan hebben op Nederland. Examenprogramma in schema Exameneenheden B CE moet op SE mag op SE GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken x B GS/K/2 Basisvaardigheden X B x B GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting x B B GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië - Nederland x B* B* GS/K/5 Staatsinrichting van Nederland x B B GS/K/6 De industriële samenleving in Nederland x B* B* GS/K/7 Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland x B* B* GS/K/8 Cultureel mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 x B* B* GS/K/9 De Koude Oorlog x B* B* GS/K/10 Historisch overzicht vanaf 1900 x B B Schoolexamen Het schoolexamen bestaat dus uit historische vaardigheden en uit tenminste twee kerndelen naar keuze van de school. Hierbij moet gekozen worden uit De koloniale relatie Indonesië- Nedrland, De industriëke samenleving in Nederland, Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland en Cultureel-mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 en De Koude Oorlog. Centraal examen Op het centraal examen worden elk jaar twee exameneenheden getoetst: het Historisch Overzicht vanaf 1900 en Staatsinrichting van Nederland'. Het leerplan (examenprogramma) wordt in detail besproken in het leerplan vmbo bovenbouw bb. 1.6 Bovenbouw kaderberoepsgericht en gemengde en theoretische leerweg (KB en GTL) Het leerplan voor de bovenbouw kb en gtl is conform het examenprogramma. Dit programma heeft alleen betrekking op de vroegmoderne en moderne tijd. Daarin onderscheidt het zich niet alleen van de leerplannen in het primair onderwijs en de onderbouw, maar ook van het examenprogramma tweede fase havo/vwo. 11

14 Examenprogramma kaderberoepsgericht in schema Exameneenheden K CE moet op SE mag op SE GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken x K GS/K/2 Basisvaardigheden X B x K GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting x K K GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië - Nederland x K* K* GS/K/5 Staatsinrichting van Nederland x K K GS/K/6 De industriële samenleving in Nederland x K* K* GS/K/7 Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland x K* K* GS/K/8 Cultureel mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 x K* K* GS/K/9 De Koude Oorlog x K* K* GS/K/10 Historisch overzicht vanaf 1900 x K K Schoolexamen Het schoolexamen bestaat dus uit historische vaardigheden en uit tenminste drie kerndelen naar keuze van de school. Hierbij moet gekozen worden uit De koloniale relatie Indonesië- Nederland, De industriële samenleving in Nederland, Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland en Cultureel-mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 en De Koude Oorlog. Centraal examen Op het centraal examen worden elk jaar twee exameneenheden getoetst: het Historisch Overzicht vanaf 1900 en Staatsinrichting van Nederland'. Examenprogramma Gemengde en Theroretische Leerweg in schema Exameneenheden GT CE moet op SE mag op SE GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken x GT GS/K/2 Basisvaardigheden X B x GT GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting x GT GT GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië - Nederland x GT* GT* GS/K/5 Staatsinrichting van Nederland x GT GT* GS/K/6 De industriële samenleving in Nederland x GT* GT* GS/K/7 Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland x GT* GT* GS/K/8 Cultureel mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 x GT* GT* GS/K/9 De Koude Oorlog x GT* GT* GS/K/10 Historisch overzicht vanaf 1900 x GT GT* GS/V/1 Het Indonesisch - Nederlands conflict x GT GS/V/2 Nederland en Europa x GT GS/V/3 De verhouding mens - milieu x GT GS/V/4 Ontwikkeling van de gezondheidszorg in Nederland x GT 12

15 GS/V/5 Verzuiling en ontzuiling in Nederland x GT GS/V/6 Nederland en de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog x GT Verwerven, verwerken en verstrekken van GS/V/7 informatie x GT GS/V/8 Vaardigheden in samenhang x GT GT GS/V/9 Verrijkingsdeel bij historisch overzicht vanaf 1900 x GT GT Schoolexamen Het schoolexamen bestaat dus uit historische vaardigheden, onderzoeksvaardigheden en uit tenminste drie kerndelen naar keuze van de school. Hierbij moet gekozen worden uit De koloniale relatie Indonesië-Nedrrland, De industriële samenleving in Nederland, Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland en Cultureel-mentale ontwikkelingen in Nederland na 1945 en De Koude Oorlog. De school kan ervoor kiezen ook een of meer verrijkingsdelen in het schoolexamenprogramma op te nemen. Centraal examen Op het centraal examen worden elk jaar twee exameneenheden getoetst: het Historisch Overzicht vanaf 1900 en Staatsinrichting van Nederland', aangevuld met één verrijkingsdeel dat is gekoppeld aan het historisch overzicht. Dit verrijkingsdeel heeft drie thema s die gespreid zijn over de periode die het kerndeel bestrijkt, dus vanaf 1900: De Sovjetunie, Indonesië en de brandhaard Israël / Palestina. In de sylabus is gedetailleerd beschreven wat leerlingen moeten kennen. Het leerplan (examenprogramma) wordt in detail besproken in het leerplan vmbo bovenbouw kb en gtl. 1.7 Bovenbouw havo/vwo Het leerplan voor de tweede fase havo/vwo is conform het examenprogramma, dat gebaseerd is op de tien tijdvakken, nader gekarakteriseerd door 49 kenmerkende aspecten. Het nieuwe examenprogramma bestaat uit: Domein A: Historisch besef Domein B: Oriëntatiekennis Domein C: Thema's Domein D: Geschiedenis van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie Domein E: Oriëntatie op studie en beroep Schoolexamen Het schoolexamen heeft betrekking op domein A, C en D, en: tenminste de domeinen en subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: een of meer domeinen of subdomeinen waarop het centraal examen betrekking heeft indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen, die per kandidaat kunnen verschillen 13

16 Het schoolexamen bestaat in ieder geval uit: Havo Twee thema's naar keuze van de docent. Geschiedenis van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie (domein D). VWO Vijf (C&M), respectievelijk vier (E&M) thema's naar keuze van de docent. Geschiedenis van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie (domein D). Centraal examen Het centraal examen heeft betrekking op de domeinen A en B, dus op oriëntatiekennis en historische vaardigheden 1. De staatsinrichting van Nederland maakt geen onderdeel uit van het examenprogramma geschiedenis (dit is onderdeel van het voor alle leerlingen verplichte vak maatschappijleer 1). Wel is de geschiedenis van de rechtsstaat en van de parlementaire democratie een verplicht onderdeel van het (school)examenprogramma. Het leerplan (examenprogramma) wordt in detail besproken in het leerplan/ examenprogramma havo/vwo. 1 Tot een nader door de minister te bepalen datum heeft het centraal examen betrekking op de domeinen A en C. De CEVO stelt daartoe twee thema's vast en maakt de daarbij behorende specificatie bekend. Tot de bedoelde datum omvat het schoolexamen de domeinen A, B, C (alleen vwo, drie thema's voor het profiel cultuur en maatschappij, twee voor het profiel economie en maatschappij), D en E. 14

17