Oekraïne, het protest en Europa

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Oekraïne, het protest en Europa"

Transcriptie

1 Oekraïne, het protest en Europa Gerard Bosman - De eenheid van Oekraïne is sinds de onafhankelijkheid in 1991 steeds wankel geweest. En Oekraïne is altijd heen en weer geslingerd tussen imperiale mogendheden. Nooit kristalliseerde het uit tot een echte natiestaat. Nu het land, ondanks harde Russische pressie en chantage om tegen Europa te kiezen, toch voor een Europese toekomst willen kiezen moeten wij de deur niet dichtgooien, ook niet voorlopig. We moeten in plaats daarvan de Oekraïners wijzen op de lange en moeizame weg die ze voor een Europese toekomst moeten gaan en hen daarbij helpen. Nederlanders hebben hun mond vol met kritiek op het gebrek aan democratie in Europa en in ons eigen land. Toen ik laatst aan het canvassen was voor de PvdA in het kader van de komende gemeenteraadsverkiezingen, werd een partijgenoot en ik aangesproken door een burger die zich zeer opwond over mijn partij, en vooral over onze partijleider, Diederik Samson. Deze zou de kiezer hebben bedrogen door met de VVD te gaan reageren, en hij zou het partijcongres een dictaat hebben opgelegd om zijn belofte aan Mark Rutte overeind te kunnen houden. Diederik was daarmee een dictator, zo was het emotionele oordeel. In plaats van zijn belofte aan Rutte had Samson zijn belofte aan zijn eigen kiezers overeind moeten houden! Het had duidelijk geen zin om met de man in discussie te gaan, hij was niet bereid te luisteren of zijn standpunt te heroverwegen. Ik bedacht dat het goed was dat ook deze emotie zo vrij geuit kon worden, hoe jammer ook dat er geen debat mogelijk was en ongeacht de kracht van zijn argumenten. Want echte dictators die kennen wij in onze politiek al niet meer sinds de Tweede Wereldoorlog. Wij hebben een rechtstaat, vrijheid van meningsuiting en mogen steeds vaker gaan stemmen, tot we er moe van worden. Het is voor ons allemaal vanzelfsprekend geworden, maar dat is het niet. In het oosten van ons continent, in Oekraïne, hebben ze het eigenlijk nooit gekend. Het protest op dat grote plein in Kiev, de Maidan, haalt nu al maanden de voorpagina s van kranten en de televisiejournaals. Europese en Nederlandse politici doen ferme uitspraken en soms begeven ze zich zelf op het plein zoals mijn partijgenoten Frans Timmermans en Jacques Monasch deden. Maar hoewel de Europese Unie (EU) de Oekraïne een associatieverdrag aanbood, bleef de deur voor de Unie zelf op slot. De Europese Unie is uitbreidingsmoe, nadat de recessie is toegeslagen en de zaken intern niet op orde bleken, en nadat de laatste nieuwe lidstaten, zoals Bulgarije en Roemenië, niet genoeg gereed blijken te zijn voor de eisen die de Unie aan de rechtsstaat stelt. En bovendien is er de moeizame relatie met Rusland, waarvan het energieafhankelijk is, en dat Oekraïne als zijn invloedssfeer beschouwt. Voor vele Nederlanders is Oekraïne een onbekend land, we weten er weinig van. Toch grenst het direct aan de buitengrenzen van de EU-lidstaten Polen, Slowakije, Hongarije en Roemenië. Er dreigt daar een mislukte staat te ontstaan met alle veiligheidsrisico s van dien. Ondertussen wordt er door de inwoners gedemonstreerd met Europese vlaggen, ze willen bij ons horen. Ik kom sinds enige jaren regelmatig in het land en zal hieronder proberen toe te lichten wat hier aan de hand is en wat onze reactie volgens mij zou moeten zijn. Oekraïne betekent letterlijk grensland. De Russen noemen de bewoners vaak klein-russen. Het gebied was de plek van de eerste Slavische staat in Oost-Europa. Historisch gezien was Oekraïne 1

2 eerder de geboorteplek van Rusland dan omgekeerd. Maar deze eerste staat, Kiev-Rus, werd in de 9 e eeuw noch door de Russen, noch door de Oekraïners gesticht, maar door Vikingen uit Zweden. Het is een vingerwijzing naar de invloed die vele buitenlandse machten in de geschiedenis van de regio hebben gehad. In de Middeleeuwen waren grote delen van het gebied deel van Polen en Litouwen, en het andere deel langzaam maar zeker deel van het tsaristische Rusland. De vrijgevochten kozakken op de steppen in het midden vormden in zekere zin de start van de eigen nationale cultuur van Oekraïne. In de 19 e eeuw kwam het nationalisme voor het eerst op in het westen van Oekraïne, dat toen deel uitmaakte van het Habsburgse (Oostenrijk-Hongaarse) rijk. Steden als Lviv (indertijd Lemberg genoemd) en Odessa ademen nog steeds een sfeer uit die tijd. Het was de tijd van de dichter Taras Shevchenko, die in de eigen taal van het land schreef. Het Oekraïens is nauw verwant aan het Russisch, te vergelijken met de verwantschap tussen het Nederlands en Duits, maar heeft veel Poolse leenwoorden. Shevchenko streed voor sociale rechtvaardigheid en werd als anti-tsarist voor 10 jaar naar Siberië verbannen door tsaar Alexander II, waar hij in 1861 stierf. In 1876 verbood deze tsaar alle boeken en publicaties in de Oekraïense taal. Maar Shevchenko s boodschap bleef, hij werd en is nog steeds een nationale held. Het duurde tot de ineenstorting van de Sovjet Unie in 1991 voordat de droom van een onafhankelijk Oekraïne werd gerealiseerd. Ondertussen was Oekraïne één van de gebieden die in een groot deel van de 20 e eeuw het toneel was een vergeten holocaust. De geschiedenis van het land was altijd al van een lijdend volk, maar Stalin en Hitler hebben hier op gruwelijke wijze huis gehouden. Tussen 1932 en 1933 stierven bijna 5 miljoen Oekraïners de hongerdood terwijl om hun heen de pakhuizen vol lagen met graan en voedsel. Stalin collectiveerde de landbouw, stelde onmogelijke productie-eisen, en exporteerde de totale oogst om de industrialisatie van de socialistische heilstaat mogelijk te maken. Dit gebeurde overal in de USSR, maar Oekraïne werd in het bijzonder geraakt omdat het de graanschuur was van het land. Wachttorens stonden rondom de korenvelden, en iedereen die wat graan voor zich zelf achterhield werd geëxecuteerd of verbannen naar De Goelag, een uitgebreid netwerk van afgelegen concentratiekampen, op weg waarheen of na aankomst velen stierven, een netwerk dat nog steeds bestaat en waarheen het Poetin-regime nog steeds zijn politieke gevangenen opsluit. Hele dorpen stierven de hongerdood, de mensen pleegden zelfmoord uit wanhoop en er was zelfs sprake van kannibalisme. Het graan dat hun leven had kunnen redden werd voor hun ogen per trein naar het buitenland vervoerd, via de havens aan de Zwarte Zee. Documenten die in 2006 in Rusland boven water kwamen tonen aan dat Oekraïne bewust zo hard werd geraakt, en de grenzen van de deelrepubliek gingen vaak dicht om mensen te verhinderen te vluchten. In 2003 is door de regering in Kiev de Holodomor of de Oekraïense hongersnood erkend als genocide, tot groot ongenoegen van Rusland. In zijn boek Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin (2010) vertelt Timothy Snyder, hoogleraar geschiedenis aan Yale University, over de geschiedenis van de regio in het westen van de voormalige Sovjet Unie Polen, de Baltische landen, Wit-Rusland, Oekraïne en het westelijk deel van Rusland in de jaren Hij beschrijft niet alleen de wreedheden van de nazi s, maar ook die van de politieke massamoord door de Sovjets. Hij documenteert dat in deze periode, slechts 12 jaar, zo n 14 miljoen mensen zijn vermoord en dat het gebied toen geteisterd werd door geweld in een mate en vorm die in de geschiedenis ongekend was, en waarvan wij hier in het westen nog steeds nauwelijks weet van hebben. Deze mensen waren niet zozeer oorlogsslachtoffers als wel slachtoffers van een 2

3 doelbewust op moord gericht beleid. De meesten van deze 14 miljoen slachtoffers waren vrouwen, kinderen en bejaarden; niemand van hen was in actieve militaire dienst en niemand van hen was gewapend. Velen werden beroofd van al hun bezittingen, met inbegrip van hun kleren. Auschwitz, het nazi-vernietigingskamp in Polen, is hier in het westen de bekendste executieplaats van de bloedlanden. Het is het symbool van de Holocaust, die zelf staat voor het grootste kwaad van de 20 e eeuw. Maar is Auschwitz wel zo representatief voor wat er in de bloedlanden gebeurde? In het kamp werden vooral West-Europese joden vermoord, terwijl veruit de meeste Joodse slachtoffers vielen onder de inwoners van de bloedlanden zelf. De nazi s vermoorden in de bloedlanden ruim 4 miljoen Joden en 5 miljoen andere burgers op systematische wijze. Joden werden veelal ter plekke doodgeschoten, een Shoah door kogels. Niet-Joden werden vooral doelbewust uitgehongerd (4 miljoen) of ook doodgeschoten (1 miljoen). In zijn Hongerplan had het naziregime vooraf becijferd dat in de winter van tientallen miljoenen Slaven en Joden door uithongering zouden omkomen, nodig om voor de Duitsers zelf Lebensraum te scheppen de streefcijfers werden niet gehaald. In de Tweede Wereldoorlog heeft de Sovjet-Unie Duitsland aan het Oostfront verslagen, waarvoor miljoenen Stalin dankbaar waren en wat hem na de oorlog veel macht gaf. Toch was Stalins staat van dienst wat massamoord betreft bijna even indrukwekkend als die van Hitler. In vredestijd was hij zelfs nog veel erger. Van de 14 miljoen mensen die tussen 1933 en 1945 in de bloedlanden doelbewust werden vermoord, komt 5 miljoen voor rekening van Stalin. Niet alleen was hij verantwoordelijk voor de doelbewuste uithongering in de jaren , er waren ook nog eens zo n boeren en arbeiders in uitdrukkelijke opdracht van Stalin doodgeschoten tijdens de Grote Terreur. Er werden vanuit het Kremlin gewoon quota vastgesteld voor het aantal moorden dat begaan moest worden, en die werden ook steeds verhoogd. Polen, Oekraïners en Joden, als ook Russische koelakken zelfstandige boeren waren volgens Stalin de schuld van de vertraging van de opbouw van het Sovjetsysteem, en moesten dus geëlimineerd worden. Ook in Polen hield Stalin huis tijdens de kortstondige bezetting van dat land toen hij dat met Hitler in 1939 opdeelde. Bij Katyn werden in 1940, op bevel van Stalin, Poolse officieren en intellectuelen vermoord en in een massagraf begraven. Toen Stalin Oekraïne weer terug veroverde op Hitler, vanaf 1943, werden miljoenen Oekraïners gedeporteerd naar Siberië, waaronder de gehele Tartaarse bevolking van De Krim, teneinde iedere hoop op een onafhankelijk Oekraïne direct de bodem in te drukken en zogenaamde collaborateurs te straffen. De moordzuchtige regimes van Hitler en Stalin bedienden zich van moderne planning en industriële technieken. Toch bleef het moorden persoonlijk. De mensen die verhongerden werden geobserveerd, vaak vanuit wachttorens, door degenen die hun het voedsel onthielden. De mensen die werden doodgeschoten, werden van heel dichtbij gezien door het vizier van een geweer, of ze werden door twee mensen vastgehouden terwijl een derde een pistool tegen hun schedelbasis zette. De mensen die vergast werden, waren opgepakt, op een trein gezet en daarna de gaskamers in gejaagd. Ze verloren hun bezittingen, en vervolgens hun kleren, en als het vrouwen waren, vervolgens hun haar. Alleen al de onvoorstelbare hoge aantallen slachtoffers kunnen ons gevoel voor de individualiteit van ieder van hen afstompen. Er komen gelukkig steeds meer lijsten beschikbaar van namen van slachtoffers, vooral nadat de archieven in de voormalige Sovjetstaten zijn open gegaan. Er is 3

4 inmiddels ook een overweldigend hoeveelheid bewijs van de wreedheid en de doelbewustheid van deze regimes. De Sovjets verboden de Oekraïense taal, ze vermoorden en deporteerden miljoenen inwoners, waaronder bijna de volledige intellectuele en politieke elite, ze vernielden ontelbare Oekraïense paleizen, kerken en begraafplaatsen. De nazi s en de Sovjets hebben de Joodse bevolking nagenoeg doen uitmoorden in 1897 werd in de toen kosmopolitische stad Odessa een volkstelling gehouden waarbij 1/3 aangaf Jiddisch te spreken als eerste taal, nu wonen er nog slechts Joden in Oekraïne (0,6% van de bevolking). Toen de Sovjet-Unie in 1991, vijf jaar na de ramp bij de kerncentrale Tsjernobyl waarbij 90 Hiroshima s worden uitgestoten aan radioactieve straling, ineenstort, verklaarde na de mislukte staatsgreep in Moskou de volledig communistische Verchovna Rada (Opperste Raad) de onafhankelijkheid van Oekraïne, want zoals één van de leden verklaarde als we dat niet doen, komen we in de shit. In december van dat jaar stemde 84% van de bevolking in een referendum in met deze pragmatische beslissing, en de voormalig voorzitter van de Oekraïense communistische partij, de raketten-geleerde Leonid Kravchuk, werd gekozen als president. Hij moest al in september 1992 aftreden nadat de economie compleet in elkaar was gestort, en werd opgevolgd door Leonid Kuchma, een pro-russische hervormer, die 10 jaar aan het bewind zou blijven. De economie verbeterde, er werd een nieuwe munt ingevoerd en de inflatie daalde van % in 1993 tot 5,2% in Maar de corruptie groeide ook en het land stond derde op de lijst van werelds meest corrupte landen en is nog steeds het meest corrupte land van Europa (volgens Transparency International). Toen er bewijzen kwamen voor de directe betrokkenheid van Kuchma bij de moord door onthoofding van een activistische oppositionele journalist, Georgiy Gongadze, in 2000, bleef Kuchma aan. De verkiezingen van 2004 leken een simpele overwinning te zullen worden voor zijn beoogde opvolger, de Kremlin-vriendelijke Viktor Janoekovitsj. Maar zijn opponent Viktor Yuschenko dreigde te winnen. Een poging tot vergiftiging van Yuschenko leidde wel tot fysieke gezichtsverandering bij hem, maar hij gaf de strijd niet op. In een tweede ronde werd na wijdverspreide verkiezingsfraude Janoekovitsj als overwinnaar aangewezen. Dat was de aanzet tot de zgn. Oranje Revolutie. Op het Maidan Nezalezhnosti (Onafhankelijkheidsplein) in Kiev sloegen demonstranten hun tenten op en kleedden zich in de kleur van de oppositie, oranje, en luisterden naar de toespraken van hun leider Yuschenko en zijn politieke bondgenoot Yulia Tymoshenko. Janoekovitsj weigerde toe te geven en zijn aanhangers van de Partij van de Regio s dreigden met afscheiding van het meer op Rusland georiënteerde oosten van Oekraïne als Yuschenko tot president beëdigd zou worden. De Hoge Raad van het land verklaarde de verkiezing niettemin ongeldig en bij een daarop volgende verkiezing, op 26 december 2004, werd Yuschenko winnaar met 52% van de stemmen. Voor het eerst had een deel van de door hun geschiedenis politiek passieve Oekraïense bevolking zich verzet en was opgekomen voor hun rechten. Het leerde voor het eerst dat men de macht had om dingen te veranderen. Ook de nieuwe regering bleek echter al snel geïnfecteerd door de wijdverspreide corruptie. Yuschenko ontsloeg al in september 2005 zijn premier en oude bondgenoot Yulia Tymoshenko. De betrokkenheid vanuit Europa bij de Oranje Revolutie had ondertussen Rusland wakker gemaakt. De Russen begonnen in december 2005 hogere prijzen te eisen voor hun aardgas, waarvan Oekraïne en ook Europa (de pijpleidingen lopen door dit land) zeer afhankelijk is. Yuschenko had naar de Russische smaak een te pro Europese koers en al in januari 2006 werd de leverantie stilgelegd. Bij 4

5 parlementsverkiezingen werd Janoekovitsj premier, onder zijn politieke vijand Yuschenko als president. Yuschenko had inmiddels de macht via een grondwetwijziging veel meer bij het parlement gelegd. In 2007 trachtte Yuschenko de politieke situatie te verbeteren door het uitschrijven van verkiezingen, en opnieuw werd Tymoshenko premier onder Yuschenko als president. De samenwerking tussen president Joesjtsjenko en de teruggekeerde premier Tymoshenko was zeer moeizaam, ze werden het zelden ergens over eens. Ook niet tijdens de vijfdaagse oorlog tussen Georgië en Rusland in augustus Joesjtsjenko was op de hand van Georgië en zijn partij Nasja Oekrajina stelde een verklaring op om het Russische optreden in Georgië te veroordelen, Tymoshenko vond dat Oekraïne een neutraal standpunt moest innemen om een goede verhouding met Rusland te behouden. Daarop beschuldigde Joesjtsjenko haar van 'hoogverraad'. Deze ruzie deed hun beider populariteit geen goed. De bevolking was inmiddels zwaar teleurgesteld in hun politici, die volgens een analist geen politiek bedreven maar Oekraïense politieke porno. In 2009 was er opnieuw een groot gasconflict met Rusland. Bij de presidentsverkiezingen in februari 2010 kreeg de zittende president Joesjtsjenko slechts 5,5% van de stemmen, Yulia Tymoshenko haalde 45,5%, en winnaar werd Viktor Janoekovitsj met 49%. In december 2010 werd voormalig minister van Binnenlandse Zaken, Joeri Loetsenko, gearresteerd en vastgezet, op de aanklacht van onder meer ambtsmisbruik. In februari 2012 werd hij groot tegenstander van de regering-janoekovitsj hiervoor veroordeeld tot vier jaar cel. Op dat vonnis heeft de EU felle kritiek geuit. De arrestatie en het voorarrest van Loetsenko in december 2010 zijn op 3 juli 2012 door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens veroordeeld als onrechtmatig en willekeur, en het Hof vermoedt politieke motieven achter Loetsenko s vervolging. Ook in december 2010 startte een justitieel onderzoek naar misbruik van overheidsgelden door voormalig premier Yulia Tymoshenko. Zij werd in augustus 2011 gearresteerd en in oktober 2011 veroordeeld tot zeven jaar cel. De Verenigde Staten van Amerika en de Europese Unie noemden die veroordeling politiek gemotiveerd. Ook hier heeft het Europees Hof het vonnis sterk bekritiseerd en deels als onrechtmatig verklaard. Ik heb zoals gezegd Oekraïne de laatste jaren diverse keren bezocht en rondgereisd. De democratie en de rechtstaat werden in het land steeds meer met voeten getreden. De buitenlandse schuld is enorm en het inkomen van de mensen zeer laag, behalve een schandalig rijke elite ik heb nog nooit zoveel Ferrari s en andere dure sportwagens gezien als in Odessa. De meerderheid van de bevolking is uitermate cynisch over hun politici, van welke partij dan ook, en over hun eigen toekomst. De politie en rechters zijn corrupt, en ook voor medische handelingen moet extra betaald worden. Autocratische stijl is nog steeds heel gewoon, en de Sovjetmentaliteit is nog steeds niet verdwenen duidelijke commando s zijn nodig om iets gedaan te krijgen, en men is soms nog voorzichtig om teveel te zeggen. Toch is er ook veel publiek debat, vooral onder jongeren in de steden, en kunnen mensen vriendelijker en gastvrijer zijn dan ze zich eigenlijk kunnen veroorloven. Het is ook een nog overwegend traditionele samenleving met sterke gender rolpatronen, sterke familie- en gemeenschapsbanden, orthodox religieus en bijgelovig. Eerst leek de pro-russische Janoekovitsj een koers te willen varen waarbij hij zowel Rusland als de EU te vriend wilde houden, maar pas in november 2013 bleek dat hij als het er op aan komt toch voor Rusland kiest. In de Litouwse hoofdstad Vilnius zou een associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne, Moldavië en Georgië worden gesloten. De EU had aan het sluiten van de akkoorden voorwaarden gesteld: Oekraïne moest, met name in het politieke en juridische systeem, hervormingen 5

6 doorvoeren. De vrijlating van voormalig oppositieleider Tymoshenko was hierin symbolisch erg belangrijk. Janoekovitsj, wel aanwezig, besloot uiteindelijk niet te tekenen, na zware Russische druk. Dit is het sein voor een nieuwe volksopstand. Voor velen in Oekraïne staat de EU voor stabiliteit, rechtstaat en welvaart allemaal zaken die zij ook willen en niet verwachten van Rusland. De hoop op een toekomst in Europa dreigt door de actie van Janoekovitsj definitief achter de horizon te verdwijnen. Demonstranten verzamelen zich weer op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, waar Berkut-eenheden (soort binnenlandse strijdkrachten) op 30 november jl. op hun inslaan. Dit leidt tot alleen maar meer publieke verontwaardiging en vanuit vele plaatsen in het land gaan nog meer mensen demonstreren. De regering kiest er eerst voor het protest te negeren, maar op 8 december 2013 demonstreren een miljoen burgers in Kiev en duizenden burgers in andere steden. Het protest escaleert verder als demonstranten gearresteerd worden en deze vervolgens regeringsgebouwen beginnen te bezetten. Direct na het afblazen door Janoekovitsj van het associatieverdrag met de EU heeft hij van Poetin een financieel hulppakket ontvangen van $ 15 miljard en een deal over goedkoop aardgas. Dit wordt door de oppositie en de demonstranten gezien als een bewijs van de Russische interventie. Zij verwerpen de afspraken en eisen het aftreden van de president, nieuwe verkiezingen en een verdrag met de EU. Op 16 januari jl. laat Janoekovitsj het parlement een reeks draconische ordewetten aannemen. Sindsdien gaat het voor de regering bijna fysiek om haar zelfbehoud, en de oppositie om niets minder dan ontslag of zelfs berechting van de president; wat er daarna gebeurt, is van later zorg. Zowel de staatsmacht als de buitenparlementaire oppositie op straat radicaliseren én decentraliseren. Zo ontpopt de Maidan zich tot een revolutie uit het boekje. Na langdurige onderhandelingen met de oppositie beslist de Verchovna Rada, zoals het parlement nog steeds heet, op 28 januari jl. om 9 van de 13 ordewetten weer in te trekken. Bovendien werd premier Azarov ontslagen en werden de hoogste regeringsposten aangeboden aan de oppositieleiders Arseni Jatsenjoek en Vitali Klitsjko. Maar direct wordt het conflict weer op scherp gesteld door Janoekovitsj, nadat Rusland hem opnieuw onder druk had gezet. Bij de grens begon de Russische douane enkele Oekraïense vrachtwagens zoals eerder was gebeurt, weer opnieuw aan extra formaliteiten te onderwerpen. Premier Medvedev en president Poetin van Rusland lieten bovendien weten dat hun financiële hulp pas loskomt als Moskou weet welke koers de Oekraïense regering gaat varen, nu Azarov was ontslagen daags daarvoor had Poetin in Brussel nog gezegd dat Rusland het beloofde geld ongeacht welke regering aan het bewind is zou blijven komen. Voor het nieuwe Russische dreigement leek een compromis over een onvoorwaardelijke amnestie voor de gearresteerde demonstranten en constitutionele amendementen, gericht op overdracht van macht van de president naar het parlement, nog in zicht. Circa 60 leden van de regeringsfractie Partij der Regionen stonden op het punt over te lopen naar de oppositie. Uit angst daarvoor zette Janoekovitsj zijn eigen Partij der Regionen, die de meerderheid heeft in het parlement maar door de toenemende maatschappelijke polarisatie intern verdeeld raakt, het mes op de keel. Janoekovitsj ging ongevraagd naar de Verchovna Rada, waar hij anders nooit komt, en dreigde daar emotioneel de regeringsfractie met het uitschrijven van tussentijdse verkiezingen. Bij zulke verkiezingen kunnen veel afgevaardigden van de Partij der Regionen hun zetel verliezen. En daarmee ook het informele privilege om, gedekt door de macht, voor eigen rekening lucratieve zaken te doen. Politieke macht is in Oekraïne één van de belangrijkste sleutels tot economische macht en rijkdom. Kort daarop 6

7 stemden 232 van de 416 aanwezige afgevaardigden voor een wettekst die Janoekovitsj had gefiatteerd, zonder enig publiek debat. De publieke televisie zender zond ook niets uit. De voorzitter bracht s avonds alleen het presidentieel geaccordeerde wetsvoorstel in stemming en sloot daarna razendsnel de vergadering tot 4 februari. Ook een grondwetswijziging kon zo niet meer worden behandeld. De dag erop meldde Janoekovitsj zich ziek, hij zou met ademhalingsproblemen en koorts in het ziekenhuis zijn opgenomen, maar toog 3 februari weer aan het werk. De aangenomen amnestiewet is voor de oppositie onaanvaardbaar. De gearresteerde demonstranten krijgen daarin pas amnestie als alle overheidsgebouwen binnen 15 dagen zijn ontruimd. Deze voorwaarde maakt dat de oppositie vreest dat de president, als het er op aankomt, de wet niet zal uitvoeren maar dat dan de protestbeweging wel haar fysieke machtspositie op straat kwijt is. Bovendien is de andere hoofdeis van de oppositie, aanpassing van de grondwet in de richting van een parlementair in plaats van een presidentieel regeringsmodel, tezamen met nieuwe verkiezingen, niet gehonoreerd. Inmiddels heeft Janoekovitsj zelf een nieuwe premier aangesteld, Serhiy Arbuzov, hiervoor directeur van de Nationale Bank van Oekraïne, en zijn beleid lijkt ongewijzigd. Het geweld escaleert steeds verder, er zijn inmiddels zeker 7 doden (waaronder 1 journalist) onder de demonstranten en 1 dode politieman, er zijn honderden vermisten en meer dan 1700 gewonden, waaronder 136 journalisten. De angst betreft vooral de Titushky, bewapend met hamers, ijzeren ballen en narcotica, betaalde huurlingen door het ministerie van Binnenlandse Zaken, die mensen intimideren en mishandelen, winkels plunderen en bezittingen vernietigen, en nu ook doodseskaders zouden vormen. Deze provocateurs zou de regering rekruteren onder harde fans van voetbalclubs als Dynamo Kiev, Dnepro en Metalloerg Charkov. Ze opereren in georganiseerde bendes in Kiev en andere steden, hun aantal wordt geschat op 1000 tot Ook bij de demonstranten is er een zich radicaliserende groep, die meent dat alleen met geweld deze revolutie gewonnen kan worden. Daarbij zijn ook rechts-extreme, neofascistische groepen. Op het plein in Kiev spreekt men van de Euro Maidan demonstranten en de Radicale Maidan demonstranten. Verder zijn er nog de zgn. Auto Maidan, deze vormen met hun privé auto s snel opererende eenheden buiten het plein om Titushky bendes te bestrijden en gewonden in ziekenhuizen te beschermen tegen kidnapping door de Berkut, en zorgen voor de bevoorrading, transport van mensen en van medicijnen naar het plein. Bekende slachtoffers onder de demonstranten zijn de vermoorde en gemartelde Yurij Verbytskyj en zijn mishandelde vriend Jhor Lutsenko, en Dmytro Bulatov, een leider van de Auto Maidan die gekruisigd en ernstig mishandeld werd en die daarna tot twee maal toe is getracht te arresteren door Berkuteenheden in een ziekenhuis, ondanks de belofte van minister van buitenlandse zaken Kozjara in München, dat Bulatov voor medische behandeling naar het buitenland mocht. Hij is inmiddels onder druk van de oppositionele oligarch Petro Porosjenko met een vrijgeleide naar Riga in Letland uitgeweken, zijn strafzaak werd geseponeerd. De lijst met ernstig geweldsgebruik is inmiddels lang, het regime lijkt niets om menselijkheid te geven. Ook in andere regio s groeit het protest en in 10 provincies zijn de regeringsgebouwen ook overgenomen door de demonstranten en zijn er volksraden geïnstalleerd. Het protest lijkt goed georganiseerd, al zijn de omstandigheden zwaar. s Nachts vriest het tot minus 20 graden Celsius. Iets van de Maidan in Kiev vandaan staan tientallen autobussen uit Loegansk en Stachanov, oostelijke industriesteden aan de grens met Rusland. Ze hebben burgers aangevoerd om bij het parlement te demonstreren vóór de president. Hun steun aan wat ze het wettig gezag noemen heet de anti-maidan. Sommige inwoners van Kiev schelden hun 7

8 uit: dat ze geen twee zinnen beschaafd Russisch spreken, bijvoorbeeld, en dat ze moeten blijven waar ze thuishoren: in de mijnen van de Donbas. De intimidatiepolitiek door de regering gaat door. Men weigert de zaken van de dodelijke slachtoffers te onderzoeken. Als er aangifte wordt gedaan, worden de mensen die dat doen zelf direct gearresteerd. Mortuaria berichten over dozijnen lichamen die door de politie worden gebracht zonder enige verklaring. De bevolking wordt bang gemaakt door te dreigen met de noodtoestand, waarin een avondklok zou kunnen gelden en internet en telefoonnetten geblokkeerd zouden kunnen worden. De demonstranten worden uitgemaakt voor extremisten, ze zouden betaald worden door de oppositie en het buitenland, en Titushky leden zouden schijngevechten met elkaar uitvoeren om ze af te schilderen als gevechten tussen demonstranten onderling. De demonstranten zelf zijn bang voor de aanvoer van troepen uit andere regio s, al heeft de minister van defensie tot nu toe laten weten dat het leger niet zal ingrijpen. Ook is men bang voor heimelijke Russische interventies, net zoals dreigde bij de Oranje revolutie in Ze hebben journalisten gevraagd om op de vliegvelden uit te kijken naar binnenkomende Russische soldaten die zich zouden omkleden in Oekraïense uniformen. Er zouden al vanaf 20 januari Russische special forces in het land zijn. Maar wellicht dreigt er gewoon een zichtbare Russische interventie, zoal we die in de Koude Oorlog zo vaak hebben gezien in Oost-Europa. De geruchtenmachine is sterk en moeilijk te controleren. De crisis is niet politiek, zoals de Oranje-revolutie in 2004, maar in brede zin maatschappelijk. Er is sprake van een vertrouwensbreuk die zijn weerga niet kent in de toch al dramatische Oekraïense geschiedenis. De president en zijn entourage lijken het contact met de samenleving geheel te zijn kwijtgeraakt. Hoe die disconnectie gaat uitpakken, is nog niet te voorspellen. Een vreedzame of een gewelddadige aftocht? Beide zijn denkbaar. Er is ook vrees dat er een burgeroorlog kan ontstaan en dat Oekraïne in een westelijk en een oostelijk deel uiteenvalt. Vooralsnog lijkt de toenemende chaos en complete desintegratie van de samenleving een groter gevaar. Oekraïne glijdt langzaam af naar een mislukte staat. Sterker nog, deze ontwikkeling zet zich waarschijnlijk voort, ongeacht de vraag wie de machtsstrijd gaat winnen. Toen de Sovjet-Unie en het Oostblok 25 jaar geleden ineenstortten, hadden Oekraïne en Polen een gelijkwaardige economie en een overeenkomstig bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking. Nu is het bbp van Polen (483 miljard dollar) bijna driemaal zo groot als dat van Oekraïne (174 miljard dollar). Het bbp per hoofd van de Poolse bevolking is, bij gelijke koopkracht, $ dat van Oekraïne slechts $ 7300 dollar. En dat zijn de cijfers van 2012 sindsdien is de situatie in Oekraïne aanzienlijk verslechterd. Het gemiddelde maandinkomen ligt rond de 200. De abrupte overgang naar de vrije markteconomie na de val van de Sovjet-Unie heeft grote sociale problemen met zich mee gebracht. Een kleine elite van nieuwe rijken staat tegenover een groot aantal mensen die aan of onder de grens van het bestaansminimum moeten leven. De maatregelen van de regering Joesjtsjenko in 2005 om het pensioen en salarissen van ambtenaren te verhogen waren hard nodig. Er is veel werkloosheid maar er is ook een grote schaduw-economie. Op het platteland zijn families zoveel mogelijk zelfvoorzienend. Bovendien heeft Oekraïne een grote en snel groeiende buitenlandse schuldenlast, waardoor het land voortdurend bankroet dreigt te gaan. De buitenlandse valutareserves zijn bijna uitgeput. Het land heeft een enorme negatieve handelsbalans en een enorm tekort aan buitenlandse investeringen en particuliere besparingen. De afgelopen 20 jaar is Oekraïne niet in staat gebleken effectieve 8

9 overheidsinstellingen op te bouwen. Op de concurrentie-index van 2013 tot 2014 van het World Economic Forum staat Oekraïne op nummer 84, van de 148 landen. In de corruptie-index van Transparency International staat Oekraïne nu op plaats 144 van de 175. Ook op het gebied van het rechtssysteem, eigendomsbescherming en administratieve procedures komt Oekraïne slecht voor de dag. Op de doing business ranglijst voor 2014 van de Wereldbank bezet Oekraïne de 112 e plaats, van de 189. Ter vergelijking: Rusland klom daar de afgelopen 2 jaar van nummer 120 naar 92. Waar Rusland de laatste jaren wat vooruitgang boekt bij het terugdringen van het alcoholisme en de wodka consumptie voor het eerst daalt, is in Oekraïne met name bij de mannelijke bevolking nog steeds sprake van een stijgend en enorm alcoholprobleem. Ook drugsverslaving is groeiend. Het gebruik van deze middelen verdooft wellicht tijdelijk het gebrek aan perspectief en hoop, maar het vernietigd uiteraard het potentieel aan mannelijke beroepsbevolking. De gemiddelde levensverwachting van mannen daalt hierdoor (nu zo n 61 jaar, tegen vrouwen 74 jaar), en er is veel criminaliteit en huishoudelijk geweld, vrouwenhandel, prostitutie en straatkinderen. Het geboortecijfer is zeer laag niemand ziet meer een toekomst. De milieuvervuiling is groot (Tsjernobyl, zware industrie in het oosten), de algemene gezondheidssituatie is slecht en de ziekenhuizen zijn slecht onderhouden. Wie het kan vertrekt naar het buitenland, hetgeen een brain drain veroorzaakt. Oekraïne is verdeeld tot het bot, zowel in cultureel als in politiek opzicht, en die kloof wordt almaar groter. Veel ouderen, vooral in het oosten, houden vast aan hun fundamentele antipathie en wantrouwen jegens het westen. Onder jongeren en vooral in het westen leven sterk nationalistische en tegen Moskou gerichte gevoelens. De verschillen tussen West- en Oost-Oekraïne zijn groot. Het oosten en de Krim zijn sterk Russisch georiënteerd. Dit deel van het land is bijna drie eeuwen lang integraal bestanddeel van het Russische rijk geweest. In Oekraïne leeft een grote Russische minderheid van 17%, overwegend in het oosten. De taal in het oosten (en in toenemende mate ook in het midden) is Russisch, ook al is het Oekraïens officieel tot eerste taal verklaard. De West- Oekraïners spreken laatdunkend over de Moskali ( die van Moskou ) als ze hun landgenoten in het oosten bedoelen. De West-Oekraïners worden op hun beurt als Hohli (boeren) aangeduid. Het Oekraïens wordt als een boerentaal, een dialect, gezien. Het is lang niet zo sophisticated als het Russisch. Academische boeken in het Oekraïens zijn er bijna niet. In economisch opzicht is het oosten veel rijker, met zijn bodemschatten en industrie. Galicië in het westen is vooral landbouwgebied. Ook in de Sovjettijd gingen de investeringen naar de hoofdstad Kiev en naar de industriegebieden in het oosten. De taal weerspiegelt die volledig gepolariseerde wereld. Als president Viktor Janoekovitsj betogers die de oproerpolitie aanvallen terroristen noemt, dan roemt zijn gedetineerde tegenspeelster Yulia Tymoshenko dezelfde radicalen als helden. Als de macht niet over de brug komt met amnestie voor arrestanten van de politie, zegt een parlementariër van de grootste oppositiepartij, Batkivsjtsjina (Vaderland), dat het Oekraïense volk in dat geval zelf zijn antiterroristische maatregelen zal nemen. Voor hem zijn niet de molotovcocktail-gooiers de terroristen, maar de Berkut-mannen die gewone burgers kidnappen. Hij heeft een punt; artsen in Kiev klagen bijvoorbeeld dat gewonden nog tijdens de behandelingen worden opgepakt en afgevoerd. De eenheid van Oekraïne is sinds de onafhankelijkheid in 1991 steeds wankel geweest. En Oekraïne werd altijd al heen en weer geslingerd tussen imperiale mogendheden. Nooit kristalliseerde het uit tot een natiestaat. Oekraïne werd, met vier jaar nazisme en driekwart eeuw communisme achter de rug, evenmin een civil society, een staat van burgers. Sinds half januari is de angst voor een twee- of 9

10 zelfs meervoudige breuk reëel, zegt Roman Bezsmertny, vicepremier in de pro-westerse regering van Janoekovitsj mislukte voorganger Viktor Joesjtsjenko. In december vorig jaar zei Bezsmertny al somber te zijn over de Maidan. Maar nu zitten we echt op de rand van een serieus en diep burgerconflict. Mede door die Kozakken-mentaliteit, waarin wilskracht meer telt dan verzoeningsgezindheid. Daarom schrijven mensen leuzen als: dood of vrijheid. Maar dat woord voor vrijheid (volja) betekent ook vrije wil, en daar zit een verschil in, zegt Bezsmertny. Die vrije wil wordt nu losgelaten op de macht. Maar de tweedeling tussen Oost en West in Oekraïne is eigenlijk te simpel. In werkelijkheid is er meer een driedeling, de wereld van de heersende macht, de wereld van de wrokkige oppositie en de wereld van de gewone burger. De verdeeldheid illustreert het cliché over dit land op de grens tussen Oost en West: twee Oekraïners, drie hetmannen, een verwijzing naar de historische Kozakkenhoofdmannen die soms voor Rusland kozen, soms voor Zweden, de historische tegenstander van de tsaar. En soms, in hun gecultiveerde vrij zijn, tegen alles en iedereen. Iedereen is voor verandering. Onder de bevolking heeft Janoekovitsj bijna geen steun. Maar het gaat om de manier waarop. Dit is een Poegatsjov, een volksoproer uit de achttiende eeuw. Kijk naar die infantielen met hun knuppels en luchtdrukpistolen. Ze grijpen straks de macht en pakken dan alles, zoals de macht zelf tot nu toe alles heeft genomen. Maar ze zullen alles weer verliezen. Het is eindeloze herhaling op herhaling. En wij, die niet meedoen, krijgen de schuld, zo luidt het commentaar van een omstander in Kiev. Die fase kan volgens historicus Kipiani nog wel even uitblijven: Niemand kan dit conflict winnen. De macht is te zwak om het te winnen, met geweld of argumenten. De oppositie is evenmin sterk genoeg. Cruciaal is dat die derde maatschappij, die van de gewone mensen, buitenspel staat. Kipiani: Ook als Janoekovitsj morgen vertrekt, hebben we door alles wat er is gebeurd onvoldoende materiaal om een burgermaatschappij op te bouwen. Bij het begin van het laatste debat van de Verchovna Rada had ex-president Kravtsjoek het parlement nog opgeroepen het vertrouwen te overwinnen. Kravtsjoek, die als architect van de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991 meer prestige geniet dan zijn opvolgers, pleitte hartstochtelijk voor een grondwetwijziging om de almacht van het staatshoofd in te dammen. Probeer elkaar te vertrouwen. Als de regeringsmeerderheid de oppositie op de knieën wil hebben, komt er niets uit. Als de oppositie ultimata stelt, levert dat ook niets op. Oekraïne is belangrijker dan welke ambitie ook. Ga werken aan hervorming van staat en bestuur op basis van een nieuwe constitutie. We moeten van een presidentieel parlement naar een parlementaire president, zei Kravtsjoek. Matigende krachten aan beide zijden moeten intussen ook vechten om nog enige greep te houden. Zie het optreden van Arseni Jatsenjoek, leider van de grootste oppositiepartij Batkivsjtsjina. Hij is slim en intellectueel, maar heeft noch de spierballen van zijn medestrijder Vitali Klitsjko noch de retorische gaven van de rechtse nationalist Oleg Tjagnibok. Nadat woensdag 22 januari de eerste doden waren gevallen, dacht Jatsenjoek de massa voor zich te kunnen winnen door de aanval op het regeringskasteel aan te kondigen. Ik zal niet in schande leven. Als we een kogel door onze kop krijgen, dan krijgen we kogel door onze kop. Eer, rechtvaardigheid en moed. Viktor Janoekovitsj, je hebt nog 24 uur. Neem jouw beslissing. Ik heb de mijne genomen. Hij werd niet serieus genomen. Jatsenjoek werd uitgelachen. 10

11 Marginale groepen profiteren van het slinkend vertrouwen in de officiële oppositie, zegt Wachtang Kipinia, hoofdredacteur van het blad Historische Pravda. Zoals Pravi Sektor van Dmitri Jarosj, die dweept met de West-Oekraïense nationalist en fascist Stepan Bandera, in 1959 vermoord door de KGB. Dat profiel toont de Rechtse Sector nu niet te nadrukkelijk. Het wil immers een nette revolutionaire garde zijn, denkt Kipiani. Want Jarosj weet dat de meeste burgers geen trek hebben in antisemitisme en neonazistische parafernalia. De meest duistere club is Spilna Sprava (Gemene Zaak) van advocaat en anti-belastingactivist Oleksandr Daniljoek. Spilna Sprava zat achter de bezettingen van het ministerie van Justitie en andere departementen, waarmee het eerder deze week bijna het uitroepen van de noodtoestand uitlokte. Het gerucht gaat dat Janoekovitsj in 2010 de leider van Spilna Sprava aantrok als informeel adviseur. Daniljoek ontkent. Voor de parlementaire oppositie was het niettemin reden hem een provocateur te noemen en zijn club later met enig geweld uit de ministeries te verdrijven. Hoe dan ook: Tot een maand geleden was Daniljoek alleen een hoofd. Nu krijgt hij armen en benen, zegt Kipiani. Hij is inmiddels het land uit gevlucht. Op Facebook vertelt Daniljoek dat hij te voet en illegaal de grens is overgestoken en nu in Londen verblijft. De machtsstrijd is ook voor Europa en Rusland van groot belang. Het conflict is de ingrijpendste geopolitieke controverse in Europa sinds de ontmanteling van de Sovjet-Unie in 1991 en de Joegoslavische oorlogen in de acht jaar daarna. Een koers richting Europa wordt in Oekraïne breed gedragen. Ook al is Europa sceptisch over zichzelf, het kan zich daaraan niet onttrekken. in Kiev leeft het gevoel dat Europa dat wel probeert. Er is teleurstelling over het gebrek aan geopolitieke strategie bij de EU, en dat is reëel. Terwijl Rusland met 15 miljard dollar en goedkoop aardgas over de brug kwam, deed de EU in politieke en financiële zin weinig, en niet alleen uit angst om Moskou te ontrieven. Het is niet te laat om daarin verandering te brengen. Europa heeft veel mogelijkheden, ook zonder dat de belastingbetaler meteen de portemonnee hoeft te trekken. Zo zou de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling een rol spelen. De industriële oligarchen die Janoekovitsj in 2010 aan de macht brachten, hebben ook belang bij Europa: als handelspartner en als juridisch anker voor hun bezit. Europa kan die economische deuren stapsgewijs openen, afhankelijk van de voortgang die Oekraïne maakt met zijn hervormingen naar een echte rechtsstaat met een parlementaire democratie, het bestrijden van corruptie en de verbetering van de levensomstandigheden van de bevolking. Maar dat kan alleen als de lont in het Oekraïense kruitvat onschadelijk is gemaakt. Ook daarin kan Europa een rol spelen. En wel door allereerst Rusland duidelijk te maken dat Oekraïne niet meer het Klein Rusland is van voor 1991 en vervolgens door daarna met Moskou te werken aan een politieke interventie die leidt tot een overgangsregering en het vertrek van Janoekovitsj, zonder dat de nieuwe regering onmiddellijk tot wraak tegen hem en zijn bondgenoten overgaat. Angst voor ongevraagde inmenging hoeft Europa niet te hebben, binnen de politieke elite in Kiev zijn er steeds meer stemmen die vragen om een multilaterale bemiddeling. In eigen kring zien ze niemand nog een brug slaan tussen de kampen in Oekraïne zelf. De oppositie sprak de afgelopen week met John Kerry, de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, in München. Kerry verklaarde dat de VS en de EU solidair zijn met het Oekraïense volk: Nergens is de strijd voor een democratische Europese toekomst belangrijker dan nu in Oekraïne. Vertegenwoordigers vanuit de EU en de VS spreken in Kiev met regering en oppositie teneinde verdere escalatie van geweld te voorkomen. Rusland beklaagd zich op steeds luidere toon over deze Europese en Amerikaanse interventie. Op de staatstelevisie in Moskou en Minsk worden de 11

12 activisten als extremisten afgeschilderd, die gesponsord zouden worden door het westen het complot denken is daar nooit verdwenen. EU-buitenlandchef Catherine Ashton liet op 2 februari optekenen in de Wall Street Journal dat de EU en de VS werken aan een gezamenlijk plan voor Oekraïne. Het plan zou voorzien in financiële hulp op korte termijn die Oekraïne door een overgangsperiode moet helpen onder leiding van een breed gedragen interim-regering. Maar op 3 februari werd het bestaan van dit plan ook weer ontkend. De Tsjechische Stefan Füle, in de Europese Commissie het dagelijks bestuur van de EU verantwoordelijk voor uitbreidingsonderhandelingen en voor de politiek met de buurlanden van de EU stelde op dezelfde dag dat Oekraïne op lange termijn lid moet kunnen worden van de EU. Hij stelde in München dat alleen het perspectief op lidmaatschap voormalige Sovjetstaten kan doen veranderen. Als we serieus willen helpen om dit deel van Europa te helpen te hervormen, kan een associatieverdrag nooit meer dan een eerste stap zijn. De volgende stap moet het licht aan het eind van de tunnel zijn. Hij werd gesteund door de Roemeense president Trajan Basescu en de voorzitter van de Europese Ministerraad, de Belg Herman van Rompuy: De toekomst van Oekraïne behoort bij de EU. Vitali Klitsjko, de wereldkampioen zwaargewicht bij het boksen, die nu zijn sportcarrière heeft stopgezet, en oppositieleider, was ook in München en zei meer steun te voelen. Dat was ook hoorbaar bij het applaus dat hij kreeg, in schril contrast met de pijnlijke stilte na de toespraak van de Oekraïense minister van buitenlandse zaken, die naast Klitsjko zat. Klitsjko, die de conferentie in het Duits en het Engels toesprak en foto s uitdeelde van het politiegeweld, vroeg om sancties tegen de leden van de regering en hun directe entourage. Zij rijden in Europese auto s. Zij sturen hun kinderen naar Europa om te studeren, zo sprak hij. De regeringsleden zouden grote sommen geld er zijn onder hun veel miljardairs op Europese banken hebben staan, bloedgeld volgens Klitsjko. Velen riepen de EU op om assertiever op te treden tegen de regering in Oekraïne en hun bondgenoten in het Kremlin. De secretaris-generaal van de NAVO, de Deen Anders Fogh Rasmussen, zei in München dat de plaatsing van raketten en vliegtuigen in Kaliningrad en in Wit-Rusland. Hij zei bezorgd te worden als hij zou horen dat het om offensieve wapens zou gaan, en hamerde erop dat Oekraïne de vrijheid moet hebben om zelf een toekomst te kiezen, zonder druk van buiten. De Russische minister van buitenlandse zaken Sergej Lavrov, reageerde dat deze wapens alleen maar een reactie waren op het Amerikaanse rakettenschild in Oost-Europa en vroeg zich af wat het aanmoedigen van gewelddadiger protest te maken heeft met het de bevordering van democratie. Waarom hoor ik geen veroordeling van hen die regeringsgebouwen bezetten, en racistische, antisemitische en nazileuzen gebruiken?, aldus Lavrov. Op korte termijn, zo nodig met druk van sancties, moet er een politiek akkoord komen dat de weg vrij maakt voor verkiezingen en grondwettelijke en maatschappelijke hervormingen, wellicht met een referendum over het Europese associatieverdrag of over het plan dat de VS en de EU nu aan het bekokstoven zouden zijn. Daarbij horen ook garanties voor de Russische minderheid in het land. Een lidmaatschap voor de EU is echter niets iets wat snel realiteit zal zijn. Toch heeft Füle gelijk als hij zegt dat we wel licht moeten bieden aan het eind van de lange, lange tunnel die het Oekraïense volk nog door zal moeten gaan. Europa kan in Oekraïne het verschil maken, als het dat wil, zo schreef NRC Handelsblad onlangs, en de krant heeft gelijk. Het ontwerp-verkiezingsprogramma van de PvdA voor de komende Europese verkiezingen stelt dat afspraken over toetredingsperspectieven voor de landen op de Westelijke Balkan, Turkije en IJsland moeten worden nagekomen, maar dat verplichtingen met andere landen voorlopig niet worden 12

13 aangegaan. Deze passage lijkt vooral gericht op de voormalige Sovjetstaten de Oekraïne, Moldavië en Georgië, met wie de onderhandelingen liepen voor het associatieverdrag toen het geschreven werd. Er wordt geen motivering gegeven voor deze tijdelijke bevriezing, en evenmin wordt duidelijk gemaakt hoe lang voorlopig is. Wellicht zijn er binnenlandse electorale redenen voor deze formulering, maar echt politiek leiderschap vraagt dat men ook lastig uit te leggen keuzes weet uit te leggen. De huidige weerzin is gebaseerd op de ervaring in het verleden, waarbij gemarchandeerd werd met de toelatingscriteria, maar op de lange termijn zo leert ons ook de ervaring met o.m. de Baltische staten, Polen, Tsjechië, Slowakije en Hongarije heeft de Unie en zeker ook Nederland baat bij de integratie van deze kansrijke markten, ook in het licht van stabiliteit, vrede en veiligheid op ons continent. Ook de keuze tussen verbreding of verdieping van de Unie is een valse keuze beiden zijn wenselijk, zo niet nodig. De echte kwestie is hoe de toetreding zo te regelen dat de afgesproken criteria echt worden toegepast. Het is waar, Oekraïne, Moldavië en Georgië zijn nog lang niet toe aan toetreding. Nu deze landen ondanks harde Russische pressie en chantage om tegen Europa te kiezen toch voor een Europese toekomst willen kiezen moeten wij de deur niet dichtgooien, ook niet voorlopig. We moeten in plaats daarvan ze wijzen op de lange en moeizame weg die ze voor een Europese toekomst moeten gaan en hen daarbij helpen. De toetredingscriteria moeten inderdaad strikt worden toegepast, maar daarenboven is geen tijdelijk slot nodig en ook niet wenselijk. Het zal ook aan het steeds autoritairder optredend Rusland duidelijk maken dat voor chantage niet gezwicht wordt. Uiteindelijk zal het ook aan de Russische burgers duidelijk maken dat er voor hun autoritair, xenofoob en niet-rechtstatelijk bewind een alternatief is. Een Europese Waardengemeenschap die voor sommige Europeanen ten principale is uitgesloten is niet te verdedigen. Laat geen nieuw ijzeren gordijn ontstaan in Europa! 13

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen.

Welke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen. Tussen welke twee landen is de Eerste Wereldoorlog begonnen? 1. Engeland en Frankrijk 2. Duitsland en Frankrijk 3. Duitsland en Engeland Nederland blijft neutraal. Wat betekent dat? 1. Nederland kiest

Nadere informatie

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)

Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland

Nadere informatie

Verdieping: Wie is wie - tijdlijn

Verdieping: Wie is wie - tijdlijn Verdieping: Wie is wie - tijdlijn Korte omschrijving werkvorm De gebeurtenissen in Oekraïne volgden elkaar snel op. De leerlingen krijgen een tijdlijn met de belangrijkste gebeurtenissen en personen van

Nadere informatie

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?

Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog

Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting door Cas 1253 woorden 2 april 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. Waarom ik voor dit onderwerp heb gekozen. Ik heb voor dit

Nadere informatie

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7

De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

De Koude Oorlog: het begin (les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW VTI Kontich

De Koude Oorlog: het begin (les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW VTI Kontich (les 10 6des) Geschiedenis 6MEVO-6EM-6EI-6IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Samenwerking slaat om in wantrouwen in 1945 => Tijdens WO 2: USSR en VSA werken samen tegen Duitsland => In

Nadere informatie

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak II. november 2013 8: 30-10:00. SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)

Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie) Praktische-opdracht door J. 1743 woorden 12 september 2011 6,1 32 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

Het mysterie: Moord op Lumumba

Het mysterie: Moord op Lumumba Het mysterie: Moord op Lumumba Lumumba was de eerste premier van onafhankelijk Congo in 1960. Twee weken na zijn aantreden werden Lumumba en zijn regering afgezet tijdens een staatsgreep en werd Lumumba

Nadere informatie

35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1

35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1 35 Oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1. De Tweede Wereldoorlog dankt zijn naam aan: a. Het aantal landen dat erbij betrokken was b. Het feit dat de oorlog in meerdere werelddelen werd uitgevochten

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2

Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2 Samenvatting Geschiedenis Koude oorlog h1 en h2 Samenvatting door een scholier 568 woorden 9 juni 2016 7,3 15 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Kapitalisme-Communisme: Kapitalisme: West -landen:

Nadere informatie

Instructie: Landenspel light

Instructie: Landenspel light Instructie: Landenspel light Korte omschrijving werkvorm In dit onderdeel vormen groepjes leerlingen de regeringen van verschillende landen. Ieder groepje moet uiteindelijk twee werkbladen (dus twee landen)

Nadere informatie

Herdenking Capitulaties Wageningen

Herdenking Capitulaties Wageningen SPEECH SYMPOSIUM 5 MEI 2009 60 jaar NAVO Clemens Cornielje Voorzitter Nationaal Comité Herdenking Capitulaties Wageningen Dames en heren, De détente tussen oost en west was ook in Gelderland voelbaar.

Nadere informatie

Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de)

Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) Turken in Kreuzberg Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) 1 OPDRACHT 1 Waarom werd de Berlijnse muur opgericht? Na de 2 e Wereldoorlog werd Duitsland in 2 gedeeltes opgesplitst, te weten West-Duitsland

Nadere informatie

Het conflict in Oekraïne: nieuwe breuklijn tussen Oost en West?

Het conflict in Oekraïne: nieuwe breuklijn tussen Oost en West? Het conflict in Oekraïne: nieuwe breuklijn tussen Oost en West? Ria Laenen (Faculteit Sociale Wetenschappen, KU Leuven) Seniorenuniversiteit Hasselt, 5.10.2015 Overzicht Het conflict in Oekraïne: van de

Nadere informatie

DE GESCHIEDENIS VAN RUSLAND MET POSTZEGELS

DE GESCHIEDENIS VAN RUSLAND MET POSTZEGELS DE GESCHIEDENIS VAN RUSLAND MET POSTZEGELS De eerste postzegels van Rusland werden uitgegeven in 1858.Rusland was toen een Keizerrijk, dat door de familie Romanov ( de Tsaren) Alexander I, Alexander II,

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij

Nadere informatie

De tijd van: Wereldoorlogen

De tijd van: Wereldoorlogen De tijd van: Wereldoorlogen WoI Interbellum WoII Wereldoorlog I Casus Belli (Latijn, de oorzaak van de oorlog) Wereldoorlog I Tweefronten oorlog: Oostfront/Westfront Tannenberg 1914: Bewegingsoorlog: Verdun

Nadere informatie

TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS

TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS Q1. Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de wereldpolitiek mengen? 1

Nadere informatie

2 maart 1945. 2 maart 2016. Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg

2 maart 1945. 2 maart 2016. Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg 2 maart 1945 2 maart 2016 Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg Er kwamen 4 Duitsers bij de Bark. Ze slaan piketten, voor het plaatsen van batterijen veldartillerie. Maar op die dag gingen de verzetsgroepen

Nadere informatie

Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3)

Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Na de dood van Stalin leek de Sovjet greep op het Oost Europa wat losser te worden. Chroesjtsjov maakte Stalins misdaden openbaar (destalinisatie),

Nadere informatie

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015 Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je

Nadere informatie

Naam: JODENVERVOLGING Kristallnacht en Februaristaking

Naam: JODENVERVOLGING Kristallnacht en Februaristaking Naam: JODENVERVOLGING Kristallnacht en Februaristaking Jodenvervolging in Duitsland De reden dat de joden vervolgd en vermoord werden tijdens de Tweede Wereldoorlog was, dat de joden rijk en succesvol

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b Bijlage VMBO-KB 2014 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-14-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een politieke prent over een biddende fabrikant (1907): Onderschrift

Nadere informatie

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?

DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode? DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In

Nadere informatie

AEG deel 3 Naam:. Klas:.

AEG deel 3 Naam:. Klas:. AEG deel 3 Naam:. Klas:. 1-Video Grensverleggend Europa; Het moet van Brussel. a-in welke Europese stad staat Jan Jaap v.d. Wal? b-beschrijf in het kort waarom een betere Europese samenwerking nodig was.

Nadere informatie

Belangen: Rusland versus de EU

Belangen: Rusland versus de EU Belangen: Rusland versus de EU Korte omschrijving werkvorm Leerlingen denken na over de redenen waarom Rusland en de EU zich met het conflict in Oekraïne bemoeien. Dit doen zij door eerst een tekst te

Nadere informatie

In 1918 is na vier lange jaren vechten de eerste wereldoorlog voorbij. In een trein in frankrijk wordt de wapenstilstand getekend.

In 1918 is na vier lange jaren vechten de eerste wereldoorlog voorbij. In een trein in frankrijk wordt de wapenstilstand getekend. Een wapenstilstand is niet hetzelfde als een vrede. Daarover gaan de landen vanaf januari 1919 in het paleis van versailles bij parijs lang over praten... In 1918 is na vier lange jaren vechten de eerste

Nadere informatie

T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6

T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 1. Bekijk bron 1. De titel van de onderstaande Russische cartoon is: De Amerikaanse stemmachine. De Verenigde Staten drukken op het knopje voor, dat naast het knopje

Nadere informatie

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland

Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Hoofdstuk 3 Na de WOI vluchtte de keizer naar Nederland Waarom NL? Nederland was een neutraal land. Bleef in NL tot aan zijn dood. Vrede van Versailles Vs, Eng, Fra winnaars. Duitsland als enige schuldig

Nadere informatie

7,5. Samenvatting door Lisette 1239 woorden 18 april keer beoordeeld. Geschiedenis. Russische Revolutie

7,5. Samenvatting door Lisette 1239 woorden 18 april keer beoordeeld. Geschiedenis. Russische Revolutie Samenvatting door Lisette 1239 woorden 18 april 2017 7,5 7 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Russische Revolutie Meeste mensen zijn boeren/boerinnen in Rusland Ze waren straatarm, ze wisten niks en ze gingen

Nadere informatie

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS Dit onderzoek bestaat uit 40 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad. Meerkeuze antwoorden worden

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Puzzel: Wat is een staatsgreep?

Puzzel: Wat is een staatsgreep? Puzzel: Wat is een staatsgreep? Korte omschrijving werkvorm In de zomer van 2016 is er een mislukte poging tot een staatsgreep gedaan in Turkije. Maar wat is een staatsgreep eigenlijk? De leerlingen bekijken

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de

Nadere informatie

Druk bezocht politiek café over Oekraïne referendum

Druk bezocht politiek café over Oekraïne referendum vrijdag 1 april 2016 Lees voor Druk bezocht politiek café over Oekraïne referendum door Heleen Hupkens, D666 Zeist Er moesten extra stoelen aangesleept worden. De tuinzaal van Antropia zal vol met D66

Nadere informatie

KOUDE OORLOG. Opgavenblad

KOUDE OORLOG. Opgavenblad ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

Resolutie van het Europees Parlement van 6 februari 2014 over de situatie in Oekraïne (2014/2547(RSP))

Resolutie van het Europees Parlement van 6 februari 2014 over de situatie in Oekraïne (2014/2547(RSP)) P7_TA(2014)0098 Situatie in Oekraïne Resolutie van het Europees Parlement van 6 februari 2014 over de situatie in Oekraïne (2014/2547(RSP)) Het Europees Parlement, gezien zijn resolutie van 12 december

Nadere informatie

2. Russische geschiedenis in de 19e eeuw tot en met de Russische revoluties van 1917

2. Russische geschiedenis in de 19e eeuw tot en met de Russische revoluties van 1917 Boekverslag door M. 1772 woorden 26 november 2001 6.1 113 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Het ontstaan van de Sovjetunie 1. Inleiding: Ik heb als onderwerp het ontstaan van de Sovjetunie gekozen, omdat

Nadere informatie

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!

MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog

Nadere informatie

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt

Nadere informatie

Adolf Hitler: Braunau am Inn, 20 april 1889 Berlijn, 30 april 1945

Adolf Hitler: Braunau am Inn, 20 april 1889 Berlijn, 30 april 1945 Adolf Hitler: Braunau am Inn, 20 april 1889 Berlijn, 30 april 1945 Hij was een in Oostenrijk geboren Duits politicus en de leider van de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP). Hij was

Nadere informatie

De Sovjet-Unie (9.3) Tijd van wereldoorlogen De Sovjet Unie.

De Sovjet-Unie (9.3) Tijd van wereldoorlogen De Sovjet Unie. De Sovjet-Unie (9.3) Onderzoeksvraag: Kenmerkende aspecten: Waardoor kreeg Rusland een communistische regering en hoe werd het land een totalitaire staat. Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën

Nadere informatie

Союз СоветскихСоциалистических Республик

Союз СоветскихСоциалистических Республик Союз СоветскихСоциалистических Республик SojoezSovjetskichSotsialistitsjeskichRespoeblik http://www.youtube.com/watch?v=hle4inigsee&feature=related De Romanovs De Romanov familie komt in 16313 aan de macht

Nadere informatie

Examenopgaven VMBO-KB 2004

Examenopgaven VMBO-KB 2004 Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I Opgave 1 Kroatië toegetreden tot de EU Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 en figuur 1. Inleiding Kroatië is een van de staten in de Balkan die voorheen tot Joegoslavië behoorden. In 1991 verklaarde

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB

GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten

Nadere informatie

AAN DE SLAG MET DE RECHTSSTAAT

AAN DE SLAG MET DE RECHTSSTAAT OKTOBER 2018 AAN DE SLAG MET #3 WAT HEB JE NODIG? PowerPoint Per groepje twee werkbladen met opdrachten van verschillende landen DE WERKVORM IN HET KORT Eerst leg je aan de hand van een PowerPointdia uit

Nadere informatie

Rassenleer. Nog lager stonden volgens hem de zigeuners en vooral de joden. Dat waren geen mensen maar ongedierte, dat uitgeroeid moest worden.

Rassenleer. Nog lager stonden volgens hem de zigeuners en vooral de joden. Dat waren geen mensen maar ongedierte, dat uitgeroeid moest worden. De Holocaust Rassenleer Lang voordat Hitler de leider van Duitsland werd, schreef en vertelde hij over de rassenleer. Dat was een theorie die beweerde dat mensen waren verdeeld in rassen: zwakke, minderwaardige

Nadere informatie

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT

GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT Wie zei: Het is mijn taak om dit land goed te besturen. Maar al die ministers moeten zich er niet mee bemoeien. 1. koning Willem I 2. koning Willem II 3. koning

Nadere informatie

KIJK VOOR MEER INFORMATIE EN LESTIPS OP WWW.EUROPAEDUCATIEF.NL HET STARTPUNT VOOR EUROPA IN HET ONDERWIJS. werkvel - 1. Tweede Fase Havo/vwo

KIJK VOOR MEER INFORMATIE EN LESTIPS OP WWW.EUROPAEDUCATIEF.NL HET STARTPUNT VOOR EUROPA IN HET ONDERWIJS. werkvel - 1. Tweede Fase Havo/vwo werkvel - 1 De Europese Unie (EU). Je hebt er dagelijks mee te maken. Al is het alleen al omdat je niet alleen Nederlander bent, maar ook Europeaan. Of dat er bijvoorbeeld euro s in je portemonnee zitten.

Nadere informatie

Koude Oorlog. SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS Deze toets bestaat uit 38 vragen

Koude Oorlog. SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS Deze toets bestaat uit 38 vragen SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS 017-018 Koude Oorlog Deze toets bestaat uit 38 vragen Voor deze SE zijn maximaal 76 punten te behalen Deze SE bestaat uit 7 aantal bladzijden 1 1 Wat wilden

Nadere informatie

Belangen: argumenten van voor- en tegenstanders

Belangen: argumenten van voor- en tegenstanders Belangen: argumenten van voor- en tegenstanders Korte omschrijving werkvorm Welke argumenten dragen voor- en tegenstanders van het associatieverdrag met Oekraïne aan? Leerlingen concentreren zich in kleine

Nadere informatie

Wie bestuurt de Europese Unie?

Wie bestuurt de Europese Unie? Wie bestuurt de Europese Unie? De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere landen

Nadere informatie

6,6. Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde

6,6. Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november 2006 6,6 197 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Inhoud: Voorwoord 3. - Wat verwachten we van dit werkstuk? - Hoe gaan we het aanpakken?

Nadere informatie

Werkstuk Aardrijkskunde Uitbreiding EU

Werkstuk Aardrijkskunde Uitbreiding EU Werkstuk Aardrijkskunde Uitbreiding EU Werkstuk door een scholier 1646 woorden 23 juni 2004 4,5 90 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Opdracht Europese Unie: Opdracht 1: De Europese Unie bereidt zich voor

Nadere informatie

Wie bestuurt de Europese Unie?

Wie bestuurt de Europese Unie? Wie bestuurt de Europese Unie? De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere landen

Nadere informatie

Dames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede. heb ik meegekregen van mijn. vader, die de gastvrijheid van. de Duitse bezetter aan den lijve

Dames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede. heb ik meegekregen van mijn. vader, die de gastvrijheid van. de Duitse bezetter aan den lijve Dames en heren, Mijn besef van oorlog en vrede heb ik meegekregen van mijn vader, die de gastvrijheid van de Duitse bezetter aan den lijve heeft mogen ondervinden. Mijn vader heeft in Scheveningen gezeten,

Nadere informatie

Voor jongeren in het praktijkonderwijs. Nederlandse soldaten naar Mali

Voor jongeren in het praktijkonderwijs. Nederlandse soldaten naar Mali PrO -weekkrant Week 45 november 2013 Voor jongeren in het praktijkonderwijs 4-1 0 november 2013 Eenvoudig Communiceren Nederlandse soldaten naar Mali Foto: ANP In Mali helpen buitenlandse soldaten de inwoners.

Nadere informatie

Wie bestuurt de Europese Unie?

Wie bestuurt de Europese Unie? Wie bestuurt de Europese Unie? 2 De Europese Unie (EU) is een organisatie waarin 28 landen in Europa samenwerken. Eén ervan is Nederland. Een aantal landen werkt al meer dan vijftig jaar samen. Andere

Nadere informatie

Samenvatting Moderne Geschiedenis ABC

Samenvatting Moderne Geschiedenis ABC Samenvatting Moderne Geschiedenis ABC Week 1ABC: De Franse Revolutie Info: De Franse Tijd (1795 1814) Na de Franse Revolutie werd Napoleon de baas in Frankrijk. Napoleon veroverde veel Europese landen,

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door D. 971 woorden 31 mei 2013 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo 1848 Censuskiesrecht Grondrechten Ministeriele verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is.

Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Een wat strenge stem, hij wil graag officiëler klinken dan hij in wezen is. Goedendag! Als ik even de aandacht mag, ja! Dank u. Dan geef ik nu het woord aan mezelf. Als ik mij eerst eens even mag introduceren.

Nadere informatie

Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?)

Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?) Werkvel opdracht 9 (Onderhandelingsspel: hoe neem je samen moeilijke besluiten?) Toelichting op de opdracht Tijdens deze opdracht gaan jullie in kleine groepjes in onderhandeling met elkaar over een pakket

Nadere informatie

Handleiding voor de docent bij de lesbrief: KRIMpt Oekraïne?

Handleiding voor de docent bij de lesbrief: KRIMpt Oekraïne? Handleiding voor de docent bij de lesbrief: KRIMpt Oekraïne? In de lesbrief maken de leerlingen kennis met de achtergronden van de crisis rond het schiereiland de Krim en de oostelijke Oekraïne. Na het

Nadere informatie

8 6 Samenwerking in de wereld. Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog.

8 6 Samenwerking in de wereld. Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog. Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog. Dirk komt thuis. Dirk heeft gewonnen met voetballen. Hij is heel blij. Maar dan ziet hij zijn moeder. Zijn moeder kijkt niet blij. De moeder van Dirk denkt

Nadere informatie

Verboden om te zeggen

Verboden om te zeggen Verboden om te zeggen Wat is het? Met deze oefening leert de leerling beredeneren en argumenteren door begrippen toe te passen en in een bepaalde context te plaatsen. Kennis van het onderwerp waarmee wordt

Nadere informatie

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese

Nadere informatie

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info

Spreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info Onderduiken Mijn spreekbeurt gaat over mensen die in de tweede wereldoorlog zijn ondergedoken. Mijn werkstuk heb ik gemaakt over Anne Frank. Anne Frank is in de tweede wereld oorlog ook ondergedoken. Vandaar

Nadere informatie

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Korte omschrijving: Leerlingen gaan aan de slag met actuele Europese dilemma s. Er zijn vijf dilemma s. U kunt zelf kiezen welke dilemma s u aan de orde stelt.

Nadere informatie

Majesteit, Koninklijke Hoogheid, excellenties, dames en heren,

Majesteit, Koninklijke Hoogheid, excellenties, dames en heren, Toespraak van de minister-president, mr. dr. Jan Peter Balkenende, bijeenkomst ter ere van de 50 ste verjaardag van de Verdragen van Rome, Ridderzaal, Den Haag, 22 maart 2007 Majesteit, Koninklijke Hoogheid,

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2019-I

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2019-I Opgave 2 Defensiesamenwerking in Europa Bij deze opgave horen tekst 3, figuur 1 en tekst 4. Inleiding In december 2017 is in de Europese Unie (EU) op het gebied van defensie een Permanente Gestructureerde

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2004 - I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2004 - I E KOUE OORLOG + NEERLN EN E VERENIGE STTEN N E TWEEE WERELOORLOG 2p 24 Hieronder staan vijf voorstellen voor afspraken over uitsland na de Tweede Wereldoorlog: 1 uitsland moet gedemilitariseerd worden.

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-11-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-11-1-b Bijlage VMBO-KB 2011 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een mening over het bijzonder onderwijs (rond 1900): Kinderen leren al op jonge

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9: Paragraaf 1 t/m 4

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9: Paragraaf 1 t/m 4 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9: Paragraaf 1 t/m 4 Samenvatting door een scholier 789 woorden 5 juni 2012 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Paragraaf 1 18 juni 1914 - Franz Ferdinand

Nadere informatie

1. Democratie blz De staatsinrichting van Nederland blz Het kabinet en het parlement. 3. De Grondwet blz

1. Democratie blz De staatsinrichting van Nederland blz Het kabinet en het parlement. 3. De Grondwet blz Inhoudsopgave 1. Democratie blz. 3 2. De staatsinrichting van Nederland blz. 4 2.1. Het kabinet en het parlement 3. De Grondwet blz. 6 3.1. De Grondrechten 4. Europa blz. 7 Afsluitende opdracht De Klassengrondwet

Nadere informatie

1 augustus 2014. Onderzoek: Sancties tegen Rusland

1 augustus 2014. Onderzoek: Sancties tegen Rusland 1 augustus 2014 Onderzoek: Sancties tegen Rusland Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 30.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek.

Nadere informatie

Nederland is helemaal geen representatieve democratie

Nederland is helemaal geen representatieve democratie 8 sept 2013 Nederland is helemaal geen representatieve democratie Politici in Nederland zeggen dat Nederland een representatieve democratie is. Dat roept een paar vragen op. Allereerst wat een representatieve

Nadere informatie

BRON 4. Serviërs die zijn verbannen uit de onafhankelijke staat Kroatië, een satellietstaat van nazi-duitsland

BRON 4. Serviërs die zijn verbannen uit de onafhankelijke staat Kroatië, een satellietstaat van nazi-duitsland BRON 4 Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden miljoenen mensen het slachtoffer van massa-executies, deportaties, honger, dwangarbeid, concentratiekampen en bombardementen. Vluchtelingen en bannelingen Serviërs

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl I

Eindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl I Historisch overzicht vanaf 1900 16 maximumscore 2 Voorbeeld van een juist antwoord is (twee van de volgende): tanks vliegtuigen onderzeeërs vlammenwerpers gifgas mitrailleurs per juist voorbeeld 1 Ook

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1

Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Werkblad van RJ Tarr www.activehistory.co.uk / 1 Oorzaken van de Eerste Wereldoorlog: invuloefening Werkblad bij het simulatiespel www.activehistory.co.uk Instructie: Vul het witte veld in terwijl je het

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Communistisch Rusland

Werkstuk Geschiedenis Communistisch Rusland Werkstuk Geschiedenis Communistisch Rusland Werkstuk door een scholier 2369 woorden 11 oktober 2001 6,2 229 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. In dit verslag gaan we het hebben over het communisme

Nadere informatie

Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden

Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden Bronnen Noem een museum uit die tijd. Openluchtmuseum

Nadere informatie

Bovendien stel ik vast dat democratie onder een buitenlandse bezetting geen betekenis heeft.

Bovendien stel ik vast dat democratie onder een buitenlandse bezetting geen betekenis heeft. Bovendien stel ik vast dat democratie onder een buitenlandse bezetting geen betekenis heeft. Gie Goris, Mondiaal Magazine (MO), 20 februari 2010 Malalai Joya: 'In de ware wereld leven de Afghaanse vrouwen

Nadere informatie

Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa

Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa Hoofdstuk 7 Samenwerking in Europa Vroeger voerden Europese landen vaak oorlog met elkaar. De laatste keer was dat met de Tweede Wereldoorlog (1940-1945). Er zijn in die oorlog veel mensen gedood en er

Nadere informatie

Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam

Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2637 Advies Luchtaanvallen IS(IS) Datum 24 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL 2005

Examen VMBO-GL en TL 2005 Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Spreekbeurt Nederlands Amnesty International

Spreekbeurt Nederlands Amnesty International Spreekbeurt Nederlands Amnesty International Spreekbeurt door een scholier 1518 woorden 28 november 2003 6,3 51 keer beoordeeld Vak Nederlands Mijn spreekbeurt gaat over Amnesty International. Amnesty

Nadere informatie

ONTSTAAN VAN DE EUROPESE UNIE

ONTSTAAN VAN DE EUROPESE UNIE ONTSTAAN VAN DE EUROPESE UNIE Hoe het begon 1870: Frans-Duitse oorlog om Elzas-Lotharingen Elzas-Lotharingen Welke grondstoffen vindt men terug in dit gebied? Hoe het begon 1870: Frans-Duitse oorlog om

Nadere informatie

Kinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN

Kinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN Kinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN UITGAVE VAN UNICEF NEDERLAND Kinderrechtenverdrag VOOR KINDEREN EN JONGEREN 2 Kinderrechtenverdrag voor kinderen en jongeren Waarom? Alle kinderen in de hele

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie