Amyotrofische Lateraal Sclerose

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Amyotrofische Lateraal Sclerose"

Transcriptie

1 Amyotrofische Lateraal Sclerose Van gen tot zenuwslopende ziekte Gemaakt door: Stefan Been en Lars Nijman Klas: 6A Vak en Begeleider: Biologie, begeleid door de heer P.K.J. Boersma

2 INHOUDSOPGAVE Blz 2 Voorwoord Blz 3 Hoofdstuk 1 Achtergrond informatie ALS 1.1 Korte inleiding ALS Blz Het zenuwstelsel Blz 4 & De impulsgeleiding Blz 6 & RNA processen Blz 7 t/m 9 Hoofdstuk 2 ALS 2.1 Algemeen Blz Diagnose Blz Symptomen Blz 12 & Behandeling Blz 13 t/m Varianten van ALS Blz 15 & Statistische gegevens Blz 16 & Mogelijke oorzaken ALS Blz 17 & Genmutaties Blz 18 t/m Andere oorzaken Blz 22 & 23 Hoofdstuk 3 Onderzoek 3.1 Belangrijke instellingen die zich bezig houden met ALS Blz 23 & Huidige onderzoekslijnen Blz 24 Conclusie onderzoeksvraag Blz 24 & 25 Nawoord Blz 25 Logboek Blz 26 & 27 Literatuurlijst Blz 27 2

3 Voorwoord: Amyotrofische Lateraal Sclerose (ALS) is een dodelijke neurologische aandoening. De aanleiding om deze interessante maar complexe aandoening als onderwerp te kiezen voor ons profielwerkstuk was een programma (De Wereld Draait Door) op televisie waarbij ALS aan bod kwam. Bij het tv-programma kwamen zowel ALS-patiënten als deskundigen aan het woord. Op dit moment is er een grote campagne aan de gang om deze bij het grote Nederlandse publiek nog onbekende ziekte meer in de publiciteit te brengen. Deze campagne heeft erg veel indruk gemaakt omdat de tv spotjes een ALS patiënt aan het woord laten die hulp vraagt in de vorm van het doneren van geld voor onderzoek. ALS is namelijk een ziekte waar veel factoren nog onbekend zijn. De ALS patiënt zegt echter dat het niet meer voor zijn/haar eigen leven geldt omdat hij/zij al overleden is. De tv-spotjes worden namelijk pas uitgezonden als de ALS patiënt daadwerkelijk overleden is. Het TV programma en de TV spotjes hebben erg veel indruk op ons gemaakt en wij hebben besloten om hier ons profielwerkstuk van te maken. Ons doel was om meer te weten te komen over ALS en welke oplossingen er op korte en lange termijn te verwachten zijn. Vervolgens zijn wij gaan nadenken over een goede specifieke onderzoeksvraag, hetgeen tot veel frustraties heeft geleid. Wij vonden het erg moeilijk om tot een goede onderzoeksvraag te komen. Uiteindelijk hebben wij, na overleg met onze begeleider, besloten dat onze onderzoeksvraag verband moest houden met genmutaties bij ALS. Onze onderzoeksvraag luidt: Wat is de rol van genmutaties bij ALS? Wij hebben ons namelijk afgevraagd of er juist veel onderzoek gedaan moet worden naar genmutaties of dat er misschien een totaal ander gebied van ALS onderzocht moet worden en er daardoor uiteindelijk veel meer inzicht in ALS komt. Wij hopen u genoeg informatie te hebben verschaft over onze onderwerpkeuze opdat wij u nu kunnen confronteren met onze inhoud van het profielwerkstuk. Toelichting: De getallen achter de verschillende titels geven de desbetreffende bron(nen) aan die wij hebben gebruikt. 3

4 HOOFDSTUK 1 Achtergrond informatie ALS 1.1 Korte inleiding ALS (1) ALS staat voor Amyotrofische Lateraal Sclerose. De naam duidt op de verschillende aspecten van ALS, zo staat A voor geen, myo voor de spieren betreffend en trofisch voor voeding. Letterlijk staat er spieren zonder voeding. Lateraal betekent aan de zijkant gelegen en duidt het gebied aan in het ruggenmerg waar de zenuwcellen zich bevinden die impulsen aan de spieren doorgeven. Deze zenuwcellen bevinden zich aan de zijkant van het ruggenmerg. Sclerose staat voor de verharding van zenuwcellen met als gevolg dat signalen niet meer kunnen worden overgedragen. ALS is een neurologische aandoening die een verwoestende werking heeft op de motorische zenuwcellen die gelegen zijn in het ruggenmerg, de hersenschors en de hersenstam. De werking van ALS is zodanig dat de motorische neuronen (zenuwcellen) afsterven, waardoor de patiënt langzamerhand geen signalen naar zijn/haar spieren meer kan sturen. Doordat er geen signalen meer gestuurd worden naar zijn/haar spieren verzwakken de spieren enorm en wordt de spier dunner, wat atrofie wordt genoemd. ALS is een ziekte die naarmate de tijd vordert erger wordt en steeds meer spieren niet meer laat functioneren. De patiënt overlijdt uiteindelijk aan het disfunctioneren van het ademhalingssysteem. De tijd die een patiënt nog rest nadat de diagnose ALS is gesteld wordt geschat tussen de 3-5 jaar. Figuur 1 In figuur 1wordt een door ALS aangetaste motorische zenuw die in verbinding staat met een geatrofieerde spier vergeleken met een normale motorische zenuw die in verbinding staat met een gezonde spier. 1.2 Het zenuwstelsel (2) ALS is een dodelijke neurologische (het zenuwstelsel betreffende) aandoening en heeft daarom veel te maken met het zenuwstelsel. In deze paragraaf leggen we uit wat het zenuwstelsel precies is en welke delen te maken hebben met ALS. Het zenuwstelsel bestaat uit het centrale zenuwstelsel en het perifere zenuwstelsel. (zie figuur 2) Het centrale zenuwstelsel heeft als functie om de lichaamsactiviteiten te reguleren. Het perifere zenuwstelsel zorgt ervoor dat de impulsen via zenuwen van en naar organen/weefsels en het centrale zenuwstelsel worden geleidt. 4

5 Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. De hersenen worden onderverdeeld in verschillende delen: de grote en kleine hersenen en de hersenstam. In het buitenste gedeelte van de hersenen, de hersenschors genaamd, liggen de cellichamen van de neuronen (zie impulsgeleiding). In het merg, het binnenste gedeelte van de hersenen liggen de uitlopers van de neuronen. In de grote hersenen vinden processen met betrekking tot het bewustzijn plaats, zoals denken, herinneren, praten en schrijven. Pas als de impulsen in de grote hersenen zijn verwerkt, word je je bewust van een prikkel. De aard van de waarnemingen die je doet worden bepaald door de plaats waar de prikkel wordt verwerkt. Er zijn motorische en sensorische centra. Voor elk lichaamsdeel is er een motorisch en sensorisch centrum. De kleine hersenen hebben de functie om de bewegingen van het lichaam te coördineren. Bovendien zorgen de kleine hersenen ervoor dat men het evenwicht bewaard tijdens het maken van bewegingen. De signalen die bewegingen veroorzaken ontstaan in de motorische cortex, ofwel het motorisch gebied van de hersenen. Dit gebied is gelegen in de hersenschors. Elke beweging die men wilt maken begint als een elektrische prikkel die vanuit de motorische cortex vertrekt. Elk lichaamsdeel heeft een eigen gebiedje in de motorische cortex. Iedere spier van het lichaam (ongeveer 650) wordt aangestuurd door de motorische cortex. Na het vertrekken van een prikkel vanuit de motorische cortex wordt het signaal door de kleine hersenen geleidt, vervolgens door de hersenstam en via het perifere zenuwstelsel doorgegeven aan de desbetreffende spier. De hersenstam geleidt impulsen van de grote en kleine hersenen naar het ruggenmerg, en omgekeerd. Daarnaast Figuur 2 speelt de hersenstam een grote rol bij het autonome zenuwstelsel (zie volgende alinea). Het ruggenmerg ligt bij de mens in het wervelkanaal in de wervels. Deze geleidt impulsen vanuit de hersenen naar zenuwcellen die betrokken zijn bij het maken van een beweging (motorische neuronen), waardoor een persoon een spier aan kan sturen. Het centrale zenuwstelsel wordt goed beschermd door onder andere de schedel en de wervels. Behalve het onderscheiden van verschillende delen van het centrale zenuwstelsel wordt het centrale zenuwstelsel ook ingedeeld op grond van de functie. Namelijk het autonome en het animale zenuwstelsel. Het autonome zenuwstel regelt de werking van inwendige organen, zoals de hartslag, de vertering en de ademhaling. Hierbij hoeft men niet na te denken, het gebeurt dus onbewust. Het animale zenuwstelsel daarentegen regelt de bewuste reacties en de houding en beweging van het lichaam. 5

6 1.2.1 De impulsgeleiding (2) Het zenuwstelsel bestaat uit neuronen (zenuwcellen). Een neuron bestaat uit een cellichaam, waar de celkern zich bevindt, en uitlopers, die zorgen voor de geleiding van de impulsen. Deze uitlopers geleiden impulsen naar het cellichaam toe, dendrieten genoemd, en van het cellichaam af, axonen genoemd. De neuronen liggen met de uiteinden van de uitlopers aan elkaar verbonden. (zie figuur 3) Deze uiteinden heten synapsen. Zo kunnen de neuronen de impulsen aan elkaar door geven. Figuur 3 Twee neuronen met hun uitlopers aan elkaar verbonden Er worden drie typen neuronen onderscheiden: - De sensorische neuronen Dit zijn de gevoelszenuwcellen die impulsen naar het centrale zenuwstelsel geleiden. Bijvoorbeeld door een por in het arm ontstaat een impuls die naar het centrale zenuwstelsel wordt geleid en daar wordt verwerkt. - De motorische neuronen Dit zijn de bewegingszenuwcellen die impulsen vanaf het centrale zenuwstelsel geleiden naar een spier die de impuls moet uitvoeren. Deze motorische neuronen in de hersenstam, het ruggenmerg en de hersenschors sterven af bij de neurologische aandoening ALS. - De schakelneuronen Schakelneuronen geleiden impulsen binnen het centrale zenuwstelsel. Een impuls wordt, zoals op figuur 4 is te zien, en ook al eerder werd beschreven, overgedragen van synaps naar synaps. In een synaps bevinden zich mitochondriën en synaptische blaasjes. Deze blaasjes spelen een belangrijke rol bij de impulsoverdracht. ze bevatten transmitterstof. Deze stof vult de opening tussen twee synapsen, de synapsspleet genoemd, waardoor er een impuls overgedragen kan worden. De mate van effectiviteit is per transmitterstof verschillend. Het kan een remmend of juist een opwekkend effect veroorzaken. Een bekend voorbeeld van een opwekkend effect is 6

7 adrenaline. De blaasjes van één neuron bevatten allemaal eenzelfde soort transmitterstof, waardoor ze hetzelfde effect hebben. Nadat de transmitterstof via een receptor (het uiteinde van een zenuwcel dat de binnenkomende signalen opvangt en herkent) is opgenomen in de ontvangende synaps van de volgende zenuwcel gaat het signaal verder als een elektrische impuls over de uitloper van de zenuwcel. Bij ALS speelt de transmitterstof glutamaat een grote rol. Meer daarover bij de behandeling van ALS. Figuur RNA processen (2) Verschillende soorten genmutaties zijn betrokken bij ALS. Deze ALS-gerelateerde genen zijn vaak betrokken bij de transcriptie van RNA (Ribo Nucleic Acid; ribonucleïnezuur), de translatie van RNA en RNA processing. In deze paragraaf wordt uitgelegd wat deze processen precies inhouden. De genetische informatie van een organisme is opgeslagen in de vorm van zogenaamde genen. Elk gen bevat specifieke informatie over het organisme. Zo kan een bepaald gen informatie beschikken over de haarkleur, de oogkleur, de lengte of andere factoren. Het geheel van genen noemt men het DNA. Elke lichaamscel heeft een exacte kopie van het DNA. Het DNA bevindt zich in de celkern van een lichaamscel, namelijk in de chromosomen. Een mens heeft 23 paar chromosomen. RNA is een stof in je lichaam die zorgt voor het kopiëren van de genetische informatie van het DNA. Het tot uiting brengen van de genetische informatie in het lichaam gebeurt door enzymen (eiwitten). Enzymen bestaan uit een reeks aminozuren. Aminozuren zijn als het ware de bouwstenen van eiwitten (inclusief de enzymen). Bij het proces van het maken van een eiwit is RNA heel erg belangrijk. RNA wordt gevormd door een soort afschrift van de genetische informatie van het DNA te maken, dit proces wordt transcriptie genoemd. De transcriptie begint doormiddel van een zogenaamde promotor. Deze promotor zorgt ervoor dat het juiste stukje DNA, waarvan een afschrift gemaakt moet worden, wordt gemarkeerd. Het gemarkeerde DNA stukje wordt vervolgens door het enzym RNA polymerase bewerkt. RNA polymerase zorgt ervoor dat er een RNA keten kan worden gevormd langs het desbetreffende DNA deel. De afbeeldingen op de volgende pagina laten de transcriptie stapje voor stapje zien. 7

8 Plaatje 1: de promotor (de meest linker bolletjes), het RNA Polymerase (RNAP) en het stukje gemarkeerde DNA (gene). Het RNAP gaat zich binden aan het stuk DNA. Plaatje 2: Het RNAP zorgt ervoor dat er een RNA keten ontstaat. Plaatje 3: Het RNAP laat weer los en er is een RNA keten ontstaan die genetische informatie bevat. Er zijn drie soorten RNA die belangrijk zijn voor de vorming van de eiwitten (waaronder enzymen), namelijk het zogenaamd ribosomaal RNA (rrna), messenger RNA (mrna) en transfer RNA (trna). Deze drie soorten RNA worden door transcriptie gevormd en hebben een verschillende rol bij de aanmaak van de eiwitten. Het rrna is een onderdeel van een ribosoom. In een ribosoom vindt de aanmaak van eiwitten plaats. Het rrna zorgt ervoor dat het proces van het maken van het eiwit wordt versneld (een zogenaamde katalysator). Het mrna heeft als functie om de exacte genetische informatie van het DNA door te geven aan het ribosoom. Als een mrna molecuul kort na de transcriptie is gemaakt dan wordt dit pre-mrna genoemd. Het pre-mrna molecuul bestaat uit zogenaamde introns en exons. De introns worden er als het ware uitgeknipt omdat deze delen niet belangrijk zijn om de genetische code over te brengen. De exons, die juist wel belangrijk zijn voor de codering van de genetische delen, worden aan elkaar geplakt en daardoor ontstaat een volledig leesbare code. De introns en exons samen zijn als het ware een stuk tekst waarbij de exons complete en correcte zinnen zijn en introns een willekeurige 8

9 volgorde van letters zijn die niet te lezen is. Door juist de introns weg te halen kan men de stuk tekst gemakkelijk lezen. De stukken exons worden het mrna genoemd. RNA processing is het proces waarbij pre-mrna wordt omgezet in mrna. (Zie figuur 5) RNA processing Figuur 5 Het mrna heeft echter voor het ribosoom nog een gecodeerde vorm van de genetische informatie. Deze gecodeerde vorm moet uiteindelijk worden omgezet in een reeks van aminozuren. Om deze gecodeerde vorm voor het ribosoom te vertalen is er trna nodig. Het trna bestaat uit een anticodon en een bindingsplaats voor een bepaald aminozuur. Het anticodon kan zich binden aan een specifiek deel van het mrna. Het aminozuur wordt dan ingebouwd. Het eiwit wordt dan gevormd. De vertaling van de code van het mrna wordt de translatie genoemd. (zie figuur 6) Figuur 6 het maken van het eiwit 9

10 HOOFDSTUK 2 ALS 2.1 Algemeen (1) Zoals in paragraaf 1.1 al is genoemd is ALS een neurologische aandoening met de dood tot gevolg. ALS veroorzaakt steeds erger wordende zwakte bij het zogenaamde dwarsgestreepte spierweefsel in het gelaat, de romp, de armen en de benen. Het dwarsgestreepte spierweefsel is het spierweefsel dat men bewust kan controleren. Voorbeelden van dwarsgestreept spierweefsel zijn de armspieren, beenspieren en de tong. Het gladde spierweefsel, dat men niet bewust kan controleren, wordt door ALS niet aangetast. Voorbeelden van gladde spierweefsels zijn spieren in de blaas, het darmstelsel en in de pupillen. De hartspier en de sensorische neuronen blijven ook onaangetast. Het merkwaardige van ALS is dat de oogspieren onaangetast blijven terwijl die wél bewust aangestuurd kunnen worden. Tot op heden is de oorzaak daarvan nog niet gevonden. ALS bestaat uit twee typen; het zogenaamde SALS (sporadisch ALS) en FALS (familiair ALS). SALS betekend dat de ALS niet genetisch overgedragen is maar toevallig bij de patiënt voorkomt, terwijl FALS wel genetisch is overgedragen en tot uiting komt bij de patiënt. Het SALS komt echter veel vaker voor dan FALS. Ongeveer 90-95% van de ALS patiënten lijden aan SALS terwijl 5-10% aan FALS lijden. De symptomen van SALS en FALS zijn klinisch gezien gelijk, maar de oorzaak is verschillend (zie 2.2 mogelijke oorzaken ALS ). De gemiddelde leeftijd waarbij ALS het vaakst voorkomt ligt rond de jaar. Waarom juist bij deze groep ALS het meest voorkomt is onbekend. Het merkwaardige is dat ALS het vaakst voorkomt bij mensen rond de 60 jaar en er na die leeftijd geleidelijk aan minder kans is op het krijgen van ALS. Wij hebben het idee dat dat misschien te maken kan hebben met een steeds langzamere stofwisseling van mensen die ouder zijn dan 60 jaar. In 2.2 komt aan bod dat verschillende soorten eiwitophopingen een verhoogde kans op ALS veroorzaken. Het zou echter kunnen dat als de stofwisseling langzamer wordt, de eiwitophopingen ook veel langzamer verlopen en de kans op ALS afneemt. Bij kanker is er namelijk ook een trager verloop van de ziekte bij oudere mensen dan jongere mensen in verband met de snelheid van de stofwisseling. ALS is officieel erkent in 1869 door de Franse neurobioloog Charcot Jean-Marie en wordt daarom ook de ziekte van Charcot genoemd. Verder wordt de ziekte in de VS Lou Gehrig s disease genoemd doordat een bekende honkbalspeler (Lou Gehrig) eraan leed. Waarom nu juist campagne wordt gevoerd voor ALS, terwijl de ziekte al in 1869 was erkend, heeft een aantal redenen. Ten eerste is het een zeldzame ziekte. Men moet bedenken dat de periode een erg onrustige tijd was met onder andere twee wereldoorlogen. Als er onderzoek werd gedaan naar verschillende ziekten was er veel meer belangstelling voor ziekten die vaak voorkwamen zoals bof, rode hond en cholera. Pas later, zo rond de jaren 60-70, zijn er verschillende onderzoekers geweest die zich gingen richten op ALS. Langzamerhand kregen steeds meer onderzoekers en meer mensen te horen wat ALS precies inhield waarna er weer meer werd geïnvesteerd in nog meer onderzoeken. Hoewel er in de jaren 90 veel onderzoek naar ALS gedaan is, was het nog steeds vrijwel onbekend bij de meeste mensen. In 2005 is ALS Stichting Nederland opgezet. Deze stichting hoopt met behulp van bedrijven, fondsen en donaties zo veel mogelijk geld in te zamelen voor nog meer onderzoek. In september 2011 is ALS 10

11 Stichting Nederland gestart met het opzetten van een grote campagne in de hoop dat meer mensen donaties geven aan de stichting (3). Nu wij de algemene informatie hebben beschreven van ALS gaan wij nu de diagnose beschrijven. Daarna zullen wij ons richten op de symptomen van ALS De diagnose Vaak is de diagnose in het beginstadium nog moeilijk vast te stellen door de nog geringe symptomen van ALS. Zo komen patiënten vaak bij de huisarts met onduidelijke klachten zoals het moeite hebben met het schrijven, dichtmaken van knoopjes, slikken en lopen. Doordat deze symptomen vaak niet in de eerste instantie door een huisarts herkend worden en er geen test bestaat waarbij meteen met volledige zekerheid kan worden gesteld dat de patiënt ALS heeft, wordt de patiënt daarom doorverwezen naar een neuroloog. De neuroloog zal de patiënt verder onderzoeken. Wanneer de neuroloog het idee heeft ook maar iets te zien wat doet denken aan ALS zal hij de patiënt doorsturen naar een ALS Centrum. In dit centrum wordt verder onderzoek gedaan en wordt aan de hand van alle symptomen andere ziektebeelden uitgesloten met als gevolg dat de artsen de diagnose ALS kunnen stellen. De artsen van het ALS centrum onderzoeken de patiënt grondig door onder andere de spieren te controleren doormiddel van verschillende spieroefeningen, het onderzoeken van het lichaam op eventuele fasciculaties (kleine onwillekeurige spiertrekkingen), bepaalde reflexen te controleren doormiddel van het aantikken met een zogenaamd reflexhamertje van reflexgevoelige lichaamsdelen en een aantal vragen te stellen aan de patiënt. Natuurlijk wordt ook bloed gecontroleerd van de patiënt. Verder kan er aanvullend onderzoek zoals een EMG, een onderzoek waarbij wordt gecontroleerd of de zenuwen goed functioneren doormiddel van elektrische schokjes, worden toegepast om meer duidelijkheid te geven of de patiënt aan ALS lijdt. (zie figuur 7) In de latere stadia van de ziekte is er daarentegen weinig twijfel over de diagnose. Figuur 7 Een EMG onderzoek, doormiddel van kleine naaldjes in de huid wordt onderzocht of de zenuwen nog goed functioneren. Het apparaatje links stuurt elektrische signalen in het 11

12 lichaam, waardoor zenuwen worden getriggerd om de signalen door te geven aan de spieren De symptomen Zwakte en atrofie van spieren De eerste symptomen zijn meestal zwakte en atrofie van de handspieren en/of armspieren, minder vaak begint het bij de benen wat struikelen en loopproblemen tot gevolg heeft. De patiënten klagen vaak over spierkrampen en onrustige spieren. Vaak in een wat later stadium wordt het spreken, slikken en kauwen een probleem. Doordat het slikken en kauwen bemoeilijkt wordt kan een opeenstapeling van slijm ontstaan, wat kan lijden tot verslikken en het weglopen van slijm uit de mond. Hierdoor wordt het voor de patiënt moeilijker om te eten en te drinken. Omdat het spraaksysteem wordt aangetast door ALS leidt dit tot verzwakking van de stem. Hierdoor kan de patiënt een hese stem krijgen en moeite hebben met het voortbrengen van klanken. Juist doordat steeds meer zenuwen niet meer functioneren heeft de ALS patiënt meer en meer zorg nodig van anderen. Het helpen bij eten door middel van vloeibaar voedsel, het helpen bij het drinken en het bijstaan van het psychologische proces waar de patiënt doorheen gaat zijn een aantal zaken die kenmerkend zijn kort na of een lange periode na de diagnose van ALS. Het ademhalingsmechanisme wordt langzamerhand ook steeds meer aangetast, waardoor de patiënt logischerwijs moeite heeft met ademen. Dit kan tot gevolg kortademigheid, onrustig slapen, verminderd uithoudingsvermogen en veel hoofdpijn veroorzaken. Uiteindelijk overlijdt de patiënt aan het disfunctioneren van het ademhalingssysteem. Fasciculaties Kleine onwillekeurige spiertrekkingen worden fasciculaties genoemd. Deze kleine spiertrekkingen zorgen niet voor beweging van een gewricht die door de spier bewogen wordt. De trillingen worden veroorzaakt door spontane ontladingen van de motorische neuronen. Patiënten omschrijven dit fenomeen als levende spieren. Door de fasciculaties is de patiënt gehinderd en houdt het de patiënt vaak uit zijn slaap. Ze zijn continu aanwezig en is meestal een voorteken voor de atrofie en de daaruit leidende zwakte en van de spier. Reflexen De spierrekkingsreflexen, reflexen waarbij een spier reageert op bijvoorbeeld een tik van een reflexhamertje, functioneren niet goed meer. Het kan bijvoorbeeld zijn dat de samentrekking van de biceps bij een bicepspeesreflex in beide armen verschillend van kracht is. Spierekkingsreflexen worden via het centrale zenuwstelsel uitgevoerd en functioneert niet goed meer bij ALS. ALS is de enige neurologische aandoening waarbij zowel het centrale zenuwstelsel als het perifere zenuwstelsel is aangetast. Vermoeidheid 12

13 Juist door al deze symptomen en vaak de schok van de vele veranderingen in het lichaam en de nieuwe levensstijl van ALS patiënten heeft ALS een ander negatief effect, namelijk vermoeidheid. Naast dat de ALS patiënt lichamelijk veranderingen doormaakt zal ook het psychische gedeelte een enorme hoeveelheid energie kosten. Zeker in het begin hebben veel ALS patiënten moeite met de pas gestelde diagnose voor ALS. De dwang van huilen, lachen en gapen Na verloop van tijd kan het ongecontroleerd lachen, huilen en gapen optreden. Het is erg ongemakkelijk voor de patiënt, zeker in het bijzijn van anderen. Door schaamte en angst voor zulke aanvallen gaat de patiënt sociaal contact proberen te vermijden en kan sociale isolatie optreden. Cognitieve stoornissen Bij ongeveer 2-5% van de ALS patiënten kan ALS gecombineerd zijn met frontotemporale dementie (FTD). Dit kan, naast de al besproken symptomen van ALS, karakterveranderingen, apathie, snoeplust en (seksuele) ontremming veroorzaken. Nu wij de diagnose en de behandeling hebben beschreven gaan wij nu in op de behandeling van ALS De behandeling De genezing van ALS is tegenwoordig nog niet mogelijk. Er zijn wel enkele remmende middelen bekend waarnaar onderzoek wordt gedaan. Het tot nu toe enige specifiek tegen ALS gebruikte medicijn is rilutek. Uit een studie, waarbij het ene deel van de onderzochte patiënten gedurende achttien maanden rilutek kreeg toegediend en het andere deel patiënten placebo s, is gebleken dat van de patiënten die rilutek gebruikten de overlevingskans 35% hoger was (4). Een dergelijke verhoogde overlevingskans betekent voor ALS: enkele maanden uitstel van overlijden. Het precieze werkingsmechanisme van dit medicijn is nog niet geheel bekend. De vermoede theorie van de werking is dat deze de afscheiding van glutamaat remt. Als eerder genoemd speelt glutamaat een grote rol bij ALS. Glutamaat is een belangrijke stimulerende transmitterstof. Een teveel van deze stof is schadelijk. Daarom moet de werking van deze stof telkens van korte duur zijn. Cellen gelegen om de synapsspleet, worden gliacellen genoemd. Astrocyten, een bepaald soort gliacellen nemen glutamaat na hun werking weer op en zetten het om naar de niet-actieve stof glutamine. Hierna nemen de zenuwcellen deze stof weer op en zetten het weer om naar glutamaat, waarop de stof weer als neurotransmitter gebruikt kan worden. Zo wordt deze transmitterstof dus als het ware gerecycled. Bij ALS-patiënten is gebleken dat de opname van glutamaat door de astrocyten niet meer honderd procent functioneert. Daardoor blijft de stof in een te hoge concentratie in de synaptische spleet zitten wat leidt tot ophopingen. Dit heeft tot gevolg dat de motorneuronen afsterven. Veel patiënten hebben echter weinig belang bij deze medicijnen aangezien ze voor bijwerkingen zorgen. Zij willen liever, begrijpelijk, genieten van de tijd die ze nog rest. Stamceltherapie 13

14 In 2004 is in China een poging gedaan ALS te genezen door middel van stamceltherapie (5). Bij deze therapie probeert men defecte of afwezige cellen te vervangen door stamcellen. Deze stamcellen worden verkregen uit resten van IVF behandelingen door ze vrij te maken met behulp van enzymen. Deze cellen worden vervolgens vermenigvuldigd op een speciale voedingsbodem, wat een erg ingewikkeld en lastig proces is. Na dit proces gaat men over naar de transformatie van de cellen. Dat wil zeggen dat men zorgt voor de specialisatie van de cellen, dus welke functie de cel moet gaan uitvoeren. In het geval van ALS moeten de stamcellen zich dus gaan transformeren naar motorische neuronen. Er is echter veel kritiek geuit tegen deze therapie die in China dus al is uitgevoerd. Enkele punten die aan bod kwamen zijn: - Kan de cel wel in leven blijven? Het verkrijgen van een stamcel is een lang proces van reageerbuizenwerk. Als een stamcel wordt ingebracht wordt deze hoogstwaarschijnlijk herkend als lichaamsvreemd en gaat het lichaam zich afzetten tegen de cel. - Gaat de stamcel überhaupt transformeren? Zo ja, hoe weet de stamcel waar het naartoe moet groeien? Het is mogelijk dat de stamcel zich niet gaat transformeren. Verder is het mogelijk dat de stamcel zich niet in een motorische neuron transformeert, waardoor het effect van de therapie verloren gaat. Als de cel wel is getransformeerd is er nog een lang groeiproces nodig voordat de werking gerealiseerd wordt. De uitlopers van zo n cel moeten erg lang zijn om zich met een spier te verbinden. Dit neemt veel tijd in beslag, omdat de groeisnelheid slechts een paar millimeters per dag is. Aangezien de patiënt al weinig tijd resteert moet deze therapie dus in een vroeg stadium gebeuren. Hoe kan een stamcel bovendien weten welke cellen het moet gaan vervangen? - Is het de moeite en kosten wel waard? De werking van deze therapie heeft in China niet tot genezing geleid. Sommige patiënten beweerden dat het hun levensduur met enkele maanden heeft verlengt. Wetenschappers betwijfelen dit. Ze vermoedden zelfs dat er niet eens echte stamcellen waren gebruikt in China. Ook zijn er bij verschillende patiënten die deze behandeling hebben ondergaan nare bijwerkingen geconstateerd, zoals longontsteking en hersenvliesontsteking. Er zijn zelfs mensen overleden ten gevolge van deze bijwerkingen. Stel dat het bij de patiënten wel tot een minimaal verlengde levensduur zou leiden. Dan moet de patiënt voor dit resultaat veel kosten maken. Deze therapie kost namelijk erg veel geld. Bovendien behaalt men hetzelfde resultaat als het medicijn rilutek. Stamceltherapie is na de flop in China niet afgeschreven. Er wordt momenteel nog steeds onderzoek gedaan naar een wel succesvolle behandeling voor in de toekomst. Al zal dit nog veel tijd in beslag gaan nemen. Ter conclusie is er dus nog veel onderzoek nodig op dit gebied, voordat deze behandeling een voldoening gevend effect gaat hebben. 14

15 Symptoom bestrijdende middelen Zoals eerder genoemd is genezing niet mogelijk. Daarom is de behandeling vooral gericht op de verlichting van de symptomen. Met behulp van logopedie kunnen de symptomen als speekselvloed, kauw- en slikproblemen en de bemoeilijkte spraak verlichten. Tegen de pijn, spierkrampen, spasticiteit en bemoeilijkte ademhaling kan een fysiotherapeut uitkomst bieden. Tegen de angst, depressiviteit en het dwanglachen en dwanghuilen bestaan er medicijnen zoals antidepressiva. ALS-patiënten kiezen vaker voor een psycholoog om hen door de moeilijke periodes heen te slepen. Ook de steun van de familie speelt hierin een belangrijke rol. Als de terminale fase uiteindelijk is aangebroken voor de patiënt is de keuze voor euthanasie een veelgebruikte. Maar liefst 1 op de 5 patiënten pleegt euthanasie. Het is begrijpelijk dat een aan het bed gekluisterde ALS-patiënt het niet meer ziet zitten. Het initiatief komt zelfs vaak vanuit de familie Varianten van ALS ALS kan voorkomen in een aantal varianten, dat betekent dat deze ziekten grote overeenkomsten hebben met ALS (1, 11). De varianten zijn: - Typische ALS: Bij deze vorm worden de motorische neuronen in het ruggenmerg en de hersenen aangetast. De centrale en perifere motorische neuronen. Dit is ook de vorm die wij in dit werkstuk bespreken. - Progressieve Spinale Musculaire Atrofie (PSMA): Bij PSMA worden perifere motorische neuronen aangetast in het ruggenmerg. Dit wordt aangeduid met de term spinale. De ziekte uit zich in het steeds dunner en slapper worden van de spieren. Het dunner worden van de spieren is ook in de naam opgenomen: Musculaire atrofie. Alle klachten die bij ALS voorkomen kunnen PSMA-patiënten ook krijgen. Dit maakt de diagnostisering dan ook lastig. PSMA kan in twee vormen voorkomen: een snel progressief verloop en een langzaam progressief verloop. Het onderscheidt wordt gemaakt op basis van de longfunctie. Blijft deze namelijk gedurende een lange tijd stabiel heeft men te maken met de langzame variant. Uiteindelijk leidt de ziekte tot de dood, mede door gebrek aan een tot genezing leidende behandeling. Er zijn enkele verschillen met ALS. Het verloop van de ziekte is langzamer en de spierverzwakking treedt in mindere mate op. Geschat wordt dat circa 100 mensen aan deze ziekte lijden in Nederland. - Progressieve Bulbaire Paralyse (PBP): Bij deze ziekte worden de spieren in het gezicht en de keel (in eerste instantie) aangetast. Dit heeft kauw- en slikproblemen tot gevolg. Hierdoor kan er voedsel 15

16 en speeksel in de longen terechtkomen waardoor de kans op een longontsteking wordt verhoogd. Dit is dan ook de meest voorkomende doodsoorzaak van deze ziekte. Ook de spraak wordt belemmerd door deze aandoening. Verder komt het voor dat patiënten last hebben van emotionele veranderingen. Met name het dwanglachen en huilen is een veelgenoemde klacht. Progressieve bulbaire paralyse gaat vaak over in ALS. Vandaar dat deze ziekte dodelijk is. - Primaire Lateraal Sclerose (PLS): Bij PLS worden centrale motorische neuronen aangetast. Geschat wordt dat ongeveer 100 mensen in Nederland lijden aan PLS. Net als ALS worden andere ziekten stap voor stap uitgesloten totdat PLS overblijft. Echter, PLS is zo nauwverwant met ALS dat vaak de foutieve diagnose ALS wordt vastgesteld. De ziekte begint meestal met spasticiteit en spierstijfheid in de benen. Later breidt het zich uit naar boven, waardoor deze symptomen zich ook in de armen en handen gaan voordoen. Uiteindelijk wordt ook de spraak belemmerd en ontstaat er een slikstoornis. Ook voor PLS is er geen behandeling mogelijk. Alleen de symptomen kunnen verlicht worden. Er zijn wel enkele verschillen met ALS. Zo is niet bewezen dat er sprake is van afbraak van motorneuronen en dat er atrofie optreedt in de spieren. Ook is deze ziekte niet erfelijk, zoals in de naam is verwerkt. Primaire betekent immers eerste. Hiermee wordt bedoeld dat het als eerste in de familie voorkomt. Maar het belangrijkste verschil met ALS is dat PLS geen dodelijke ziekte is Statistische gegevens: Om de zeldzaamheid van ALS te benadrukken hebben we de gegevens van ALS samen met enkele enigszins vergelijkbare neurologische aandoeningen waarbij neuronen afsterven, naast elkaar gezet (6). Toelichting: Bij de volgende gegevens van dementie en parkinson gebruiken we de aantallen die vastgesteld zijn in Van ALS zijn de gegevens van dat jaar niet bekend. Daarom zijn onderstaande getallen voor ALS niet aan een bepaald jaar gebonden. ALS: ALS komt wereldwijd voor. Circa mensen lijden aan deze ziekte. In Nederland lijden ongeveer mensen aan deze ziekte. ALS begint meestal op latere leeftijd. Dat houdt in, gemiddeld tussen de 40 en 60 jaar. Gemiddeld krijgen 2 mensen op de deze ziekte per jaar (incidentie). De prevalentie (aantal mensen die aan de ziekte lijden op een bepaald ogenblik) ligt ongeveer tussen de 4 en de 6 mensen op de Er sterven jaarlijks ongeveer 350 mensen in Nederland aan de gevolgen van ALS. Opvallend is dat meer mannen aan ALS lijden dan vrouwen in de verhouding 3:2. Parkinson: Parkinson is een ziekte waarbij neuronen met name in de middenhersenen, een gedeelte 16

17 van de hersenstam, afsterven. Dit heeft tot gevolg dat de transmitterstof dopamine niet meer geproduceerd wordt waardoor de aansturing van de spieren verhinderd wordt (niet zo extreem als bij ALS). Personen die aan deze ziekte lijden hebben last van pijnlijke stijve spieren, trage bewegingen en trillingen. In 2007 leden er personen (prevalentie) aan Parkinson in Nederland en kregen circa personen (incidentie) de diagnose Parkinson. Dementie: Dementie wordt gekenmerkt door het disfunctioneren van het geheugen. Het is een veel voorkomende ziekte, met name boven de 65 jaar. Maar liefst 1 op de 5 personen krijgt last van dementie. Minder dan 1% van de mensen tussen de 65 en 69 jaar lijdt aan dementie. Echter, hoe hoger de leeftijd, hoe groter dat percentage. Zo heeft ruim 40% boven de leeftijd van 90 jaar dementie. Opvallend is dat meer vrouwen dan mannen lijden aan dementie. Statistische gegevens Dementie heeft een sterk verband met de ziekte van Parkinson. 35 tot 55% van de parkinsonpatiënten ontwikkelt dementie ALS Parkinson Dementie aantal sterfgevallen aantal patiënten aantal nieuwe gevallen Figuur 8 Gegevens verwerkt in een staafdiagram. Na het bestuderen van figuur 8 kan men concluderen dat ALS een erg zeldzame ziekte is. Omgerekend heeft slechts 4 op de ALS. Bij Parkinson en dementie ligt dit getal veel hoger. Bij Parkinson heeft gemiddeld 170 op de de ziekte. Bij dementie ligt dit nog weer hoger, namelijk gemiddeld 230 op de Mogelijke oorzaken ALS Zoals eerder genoemd onderscheidt men twee typen ALS, namelijk FALS (Familiare ALS) en SALS (Sporadische ALS). De symptomen van SALS en FALS zijn precies hetzelfde alleen de oorzaak is verschillend. Bij FALS, zoals de naam al doet vermoeden, is ALS geconstateerd bij meerdere personen in dezelfde familie. FALS wordt genetisch overgedragen. SALS komt echter niet in de familie voor en er spelen meerdere factoren een rol bij het ontstaan van SALS. Zo moet er sprake zijn van zowel omgevingsfactoren 17

18 als een combinatie van gemuteerde genen voor het ontstaan van SALS. Dat ALS sporadisch kan voorkomen heeft men mede bewezen aan de hand van eeneiige tweelingen. Een eeneiige tweeling heeft immers exact hetzelfde DNA. Als dan bij één persoon van een tweeling ALS wordt ontdekt is dit alleen maar mogelijk door een mutatie die niet familiair is doorgegeven (1). Onderzoek naar genen die betrokken zijn bij ALS wordt gedaan door de genen van ALS patiënten te vergelijken met genen van gezonde personen. Dit is een erg tijdrovend proces omdat er duizenden verschillende soorten genen voorkomen in het DNA. Toch zijn er enkele genen gevonden die verband hebben met ALS Genmutaties De genmutaties die we in dit stuk bespreken hebben betrekking tot ALS. Echter weet men nog niet waarom deze genmutaties de kans op ALS vergroten of veroorzaken. Bij FALS komen andere genmutaties voor dan bij SALS er zijn echter ook genmutaties die zowel bij SALS als FALS voorkomen. Eerst bespreken we de genmutaties die voorkomen bij FALS. Genmutaties FALS: Mutatie in het SOD1 (superoxide dismutase-1) gen: Het SOD1 gen dat het SOD1 enzym codeert is gelegen op chromosoom 21 en functioneert bij een normaal persoon als beschermer tegen zuurstof radicalen. Zuurstof radicalen zijn heftige stoffen die ontstaan zijn door reacties in de lichaamscellen en schadelijk zijn voor de zenuwcellen. Deze zuurstof radicalen zijn in staat bindingen aan te gaan met moleculen waaronder DNA-moleculen, hierbij kan het DNA beschadigd worden en negatieve gevolgen hebben zoals kanker. Deze zuurstof radicalen worden geneutraliseerd door enzymen en verschillende andere stoffen. Het SOD1 enzym komt normaal gesproken voor in de mitochondriën waarbij het enzym een binding, een zogenaamd complex, met een zuurstofradicaal vormt en het zuurstofradicaal wordt geneutraliseerd. Nadat de reactie heeft plaats gevonden keert het SOD1 enzym weer terug in oorspronkelijke vorm om opnieuw als nodig een binding aan te gaan met een zuurstofradicaal. Uit een internationaal onderzoek, dat in het jaar 1993 gepubliceerd is, is gebleken dat een mutatie op het SOD1 gen verband heeft met ALS. Hierbij werd een familie onderzocht waar FALS voorkomt. De FALS patiënten werden van die familie onderzocht op bepaalde genmutaties. Het bleek dat elke FALS patiënt een mutatie had in het SOD1 gen. De familieleden zonder FALS hadden echter geen mutatie in het SOD1 gen. Daarna zijn onderzoekers meerdere families gaan onderzoeken waaruit bleek dat ook hier het SOD1 gen vaak een mutatie had ondergaan. Er zijn verder controlepersonen, gezonde mensen die niet in relatie stonden met een familie waarbij FALS voorkwam, onderzocht waaruit bleek dat geen van hen een mutatie hadden in het SOD1 gen (7). De theorie luidt dat als het SOD1 gen gemuteerd is het SOD1 enzym niet meer in oorspronkelijke vorm, nadat de reactie met het betreffende zuurstofradicaal plaatsgevonden heeft, kan terugkeren en een prop gaat vormen in de mitochondriën waarbij de mitochondriën opzwellen en niet meer hun werk 18

19 kunnen doen. De mitochondriën zouden dan beschadigd zijn waardoor de motorische zenuwcel geen signalen meer kan sturen naar de desbetreffende spier. Bij ongeveer 20% van de patiënten die lijdt aan FALS heeft het SOD1 gen een mutatie ondergaan (8). Wat erg opmerkelijk is, is dat in Nederland de mutatie in het SOD1 gen nauwelijks voorkomt. In welgeteld één familie in Nederland komt het gemuteerde SOD1 gen voor. Waarom dit zo is, is niet duidelijk. Wij denken dat er misschien omgevingsfactoren betrokken zijn. Er zijn bijvoorbeeld gebieden waarbij malaria vaak voorkomt. In gebieden waar malaria voorkomt hebben relatief veel mensen sikkelcelanemie. Sikkelcelanemie zorgt voor een abnormale vorm van de rode bloedcellen en wordt genetisch overgedragen. Het voordeel van sikkelcelanemie is, is dat het een beschermende factor is tegen malaria. Het zou (net zoals bij sikkelcelanemie) kunnen zijn dat mensen in een bepaald gebied door een (nog onbekende) omgevingsfactor het SOD1 gen vaak afwijkend is ten opzichte van mensen in een ander gebied. Het SOD1 gen dat het SOD1 enzym codeert kan meerdere soorten mutaties hebben ondergaan bij FALS patiënten. Echter één soort mutatie op het SOD1 gen, namelijk de alanineto-valine mutatie (A4V mutatie), komt bij rond de 50% van de FALS patiënten voor die een mutatie hebben op het SOD1 gen. Als de patiënt de A4V mutatie heeft is de levensverwachting slechts 12 maanden nadat de diagnose gesteld is (9). Mutatie in TARDBP (TAR DNA Binding Protein) gen: Dit gen is gelegen op chromosoom 1 en codeert voor het TDP-43 bindingseiwit. Het TDP-43 helpt normaal gesproken bij de RNA translatie, RNA processing en de transcriptie van RNA. Het TDP-43 bindingseiwit is normaal gesproken gelegen in de celkern. Een afwijkende vorm van het TDP-43 bindingseiwit speelt mogelijk een grote rol in het ontstaan van ALS. Als het gen TARDBP gemuteerd is gaat het TDP-43 ophopingen (eiwitophopingen) vormen in het cytoplasma van de motorische zenuwcellen. Naar dit fenomeen wordt nog erg veel onderzoek gedaan. Mutaties van het TARDBP gen komt bij ongeveer 5% van de FALS patiënten voor. TDP-43 ophopingen komen echter niet alleen voor bij FALS patiënten die een genmutatie hebben op het TARDBP gen, bij nagenoeg alle ALS patiënten komen ophopingen van het TDP-43 bindingseiwit voor. Vermoedelijk zorgen eiwitophopingen (o.a. door ophopingen van het TDP-43) ervoor dat zenuwcellen afsterven. Deze eiwitophopingen, ook wel eiwitaggregaten genoemd, zijn toxisch voor zenuwcellen. De FALS patiënten die het gemuteerde gen TARDBP bezitten hebben geen gemuteerd gen dat het SOD1 enzym codeert. Wat opmerkelijk is, is dat het gemuteerde gen TARDBP ook voorkomt bij andere zenuwziekten zoals een bepaalde soort van Parkinson en bij erfelijk Britse dementie. Dit zou er dus op kunnen wijzen dat ook bij deze ziekten het TDP-43 zorgt voor afbraak van de zenuwcellen (9). Mutatie in FUS (FUsed in Sarcoma) gen: Het gen FUS speelt, naast het SOD1 gen en het gen TARDBP, ook een rol bij FALS. Het FUS gen, dat gelegen is op chromosoom 16, codeert voor een multifunctioneel eiwit dat een functie heeft bij onder andere de transcriptie van 19

20 RNA en bescherming van mrna. Het FUS eiwit is bij een persoon die niet aan ALS lijdt gelegen in de celkern en vormen geen ophopingen, echter bij een persoon die wel aan ALS lijdt is het FUS eiwit gelegen in het cytoplasma en vormt wel ophopingen. Deze ophopingen zorgen voor de afbraak van de zenuwcellen. De ophopingen die als gevolg van het FUS eiwit veroorzaakt zijn, zijn vergelijkbaar met de ophopingen die veroorzaakt worden door het TDP-43 bij ALS (9). De bovengenoemde genmutaties zijn dominant. Dat betekent dat als één van deze genmutaties genetisch overgedragen is bij een persoon, dat deze genmutatie ook tot uiting komt. Wat wel opgemerkt moet worden is dat bij elk FALS-gerelateerde genmutatie SALS voorkomt, dit kan een aantal redenen hebben: 1) Het kan een mutatie zijn dat nog niet eerder bij SALS is ontdekt maar toevallig een genmutatie is dat normaal gesproken alleen bij FALS voorkomt (een zogenoemde novo mutatie). 2) Het is toch FALS maar niet als zodanig herkent. Het kan zijn dat één van de ouders die drager is van een ALS-gerelateerde genmutatie en het doorgegeven heeft aan zijn/haar kind voortijdig gestorven is. Daardoor heeft het kind wel FALS maar is dat bij de ouders nooit geconstateerd. Ook kan worden aangenomen dat er sprake is van relatieproblemen binnen een familie, waardoor nooit ontdekt kan worden dat een familielid FALS heeft. Tenslotte kan de SALS patiënt een buitenechtelijk kind zijn waarbij één van de biologische ouders een ALS-gerelateerd gen heeft overgedragen. Genmutaties bij SALS (en eventueel FALS) Mutatie in het C9orf72 (chromosoom 9 open reading frame 72) gen, dit gemuteerde gen komt zowel bij SALS als bij FALS voor: Recentelijk (in september 2011) is er een doorbraak in het ALS onderzoek geweest waarbij afwijkingen op het C9orf72 gen zijn onderzocht. Eerder was al bekend dat er een gen op chromosoom 9 verband hield met ALS, doordat ALS patiënten veel vaker een afwijking hadden in dit gebied dan gezonde mensen. Het exacte gen was echter nog niet ontdekt tot zeer recent. Via het vergelijken (net als bij het gemuteerde SOD1 gen) van personen binnen een familie waar FALS voorkomt, is gebleken dat bij de FALS patiënten binnen die familie het c9orf72 gemuteerd was terwijl bij de gezonde familieleden dat niet het geval bleek te zijn. Ook bij vele controlepersonen bleek geen gemuteerd c9orf72 aanwezig te zijn. Later is ontdekt dat het gemuteerde c9orf72 ook voorkomt bij SALS. Zo rond 30% van de FALS patiënten heeft een afwijking op dit gen. De afwijkende vorm van het C9orf72 gen komt bij SALS patiënten 5% procent voor. Op dit moment wordt er grondig onderzoek gedaan wat het gen precies voor functies heeft en waarom het afwijkende gen vaak voorkomt bij mensen met ALS (7). 20

21 Ataxine-2 (ATXN2) heeft een verband met ALS, dit gemuteerde gen komt zowel bij SALS als bij FALS voor: Zoals eerder genoemd heeft het TDP-43 een verband met ALS. Onderzoekers van de Universiteit Pennsylvania in Amerika zijn gaan onderzoeken of er genen zijn die de toxiciteit van de TDP-43 ophopingen kunnen beïnvloeden. Door gebruik te maken van gistcellen en fruitvliegjes (gemakkelijk te kweken) konden de onderzoekers genen gaan vergelijken met elkaar en zoeken naar eventueel nieuwe genen die verbanden hebben met de TDP-43 eiwitophopingen. Van de ruim 5500 genen die zijn onderzocht kwam het PBP1 gen naar voren die de toxiciteit van de TDP-43 ophopingen sterk leek te beïnvloeden. Het PBP1 gen komt niet voor in het menselijk DNA maar het PBP1 gen een verwant van het Ataxine-2 gen dat wel in het menselijk DNA voorkomt. Het Ataxine-2 eiwit heeft een reeks van glutamines (een bepaald aminozuur), in een gezond persoon zijn er ongeveer 22 van deze glutamines aanwezig. Al eerder was bekend dat het Ataxine-2 gen een rol speelt bij een andere ziekte, namelijk SpinoCerebellaire Ataxie-2 (SCA2). Bij SCA2 sterven zogenaamde Purkinje cellen, zenuwcellen met één axon maar duizenden dendrieten, af in het ruggenmerg en in de kleine hersenen, waardoor de coördinatie wordt verstoord. Bij personen met SCA2 zijn er meer dan 34 reeksen van glutamines aanwezig in het Ataxine-2 eiwit. De onderzoekers van de Universiteit in Pennsylvania hebben 900 ALS patiënten onderzocht waarbij het glutamine aantal tussen de ligt, net onder de grens wat bij SCA2 voorkomt. Het blijkt dat bij 4.7% van de ALS patiënten het glutamine aantal tussen de ligt. Bij gezonde controlepersonen was dat 1.4%. Uit deze getallen stellen onderzoekers dat een verhoogd aantal van glutamine reeksen van het Ataxine-2 eiwit een verhoogde kans veroorzaakt op ALS.. Echter niet alleen de glutamine reeksen van het Ataxine-2 eiwit zorgen voor het tot uiting komen van ALS, anders zouden de controlepersonen ook ALS moeten hebben. Er moeten bijvoorbeeld meerdere gemuteerde genen betrokken zijn die tot ALS lijden waarbij het Ataxine-2 bij een verhoogd aantal reeksen van glutamines de kans op ALS vergroot. De theorie van deze onderzoekers luidt dat bij een verhoogd aantal glutamine reeksen het Ataxine-2 eiwit stabieler is, wat er voor zorgt dat het moeilijker kan worden afgebroken. Normaal gesproken bindt het Ataxine-2 eiwit aan het TDP- 43, waarom dat zo is wordt onderzocht. Het is bewezen dat de binding van het Ataxine-2 eiwit aan het TDP-43 eiwit sterker is bij een grotere hoeveelheid van glutamine reeksen. Dit wijst erop dat als er een sterkere binding met het TDP-43 wordt gevormd in combinatie met de moeilijkere afbraak van het Ataxine-2 eiwit er een ophoping kan ontstaan hetgeen kan leiden tot eiwitophopingen met zenuwcelafbraak tot gevolg. Bij SALS komt het verhoogd aantal glutamine reeksen bij 5% van de SALS patiënten voor. Bij FALS komt dit slechts bij 1.1% van de FALS patiënten voor (10). Mutatie in SMN (Survival Motor Neuron) gen: Als laatste bespreken wij het SMN gen, gelegen op chromosoom 5, en codeert het SMN-eiwit. Het SMN eiwit bevindt zich over het gehele lichaam met hoge concentraties in het ruggenmerg. Het SMN eiwit heeft als functie om de 21

22 levensvatbaarheid te handhaven van de motorische neuronen in het ruggenmerg, de hersenstam en de hersenschors. Het SMN eiwit speelt een belangrijke rol bij RNA processing en is waarschijnlijk ook belangrijk voor de ontwikkeling van axonen en dendrieten. Zonder het volwassen (waarbij de niet-coderende introns weg zijn gehaald) mrna wordt er een tekort aan eiwitten gevormd die nodig zijn voor de groei van de zenuwcellen. Motorische neuronen zijn hier erg gevoelig voor en sterven af als dit het geval is. Het SMN eiwit zorgt dat dit niet gebeurt. Het SMN gen komt in twee vormen voor, namelijk het SMN1 en het SMN2. Over het SMN gen was eerst veel onduidelijkheid, maar uit een recent onderzoek blijkt dat het SMN1 gen betrekking heeft tot SALS. Bij een gezond persoon zijn er twee kopieën van het SMN1 aanwezig (namelijk één van de moeder en één van de vader). Bij ALS patiënten is bewezen dat er maar één kopie of drie kopieën aanwezig zijn van het SMN1 gen. Het aantal kopieën van het SMN1 gen bepaalt hoeveel SMN1 eiwit er geproduceerd wordt, het blijkt dat de hoeveelheid van dit eiwit te maken heeft met ALS. Een abnormaal aantal kopieën van het SMN1 gen zorgt voor een verhoogd risico van SALS (9). Mutaties in ANG, ELP3 en SETX genen: Deze beschrijven wij echter niet omdat bij deze genen nog veel onduidelijkheden zijn. Het opmerkelijke aan de ALS-gerelateerde genen is dat veel van deze genen betrokken zijn bij RNA processen. Zo zijn het TARDBP, het FUS en het SMN gen daarbij betrokken. Men vermoedt dat juist door veranderingen (die veroorzaakt zijn door genmutaties) in verschillende RNA processen van het lichaam de zenuwcellen daar erg vatbaar voor zijn. Het merendeel van de genmutaties is jammer genoeg nog niet bekend en daarom zijn er nog veel onderzoeken gaande. Toch rest de vraag of het juist verstandig is om veel onderzoek te doen naar verschillende genmutaties bij ALS, want is het bijvoorbeeld zo dat als je alle ALS-gerelateerde genmutaties hebt gevonden een behandeling daarop volgt? Wij denken dat het zeker verstandig is om juist te richten op de verschillende genmutaties bij ALS. Er zal echter niet meteen een behandeling volgen wanneer alle ALS-gerlateerde genmutaties bekend zijn. Echter, hoe meer er bekend wordt over de verschillende genmutaties, hoe meer inzicht men in de ziekte krijgt en daarmee het verloop van de ziekte beter kan onderzoeken. Het is immers zo dat er steeds meer doorbraken komen in het vinden van meerdere genmuties waarbij weer ALSgerelateerde processen (zoals de RNA processen) verder worden onderzocht. Het kan zo zijn dat door onderzoek naar de ALS-gerelateerde processen er uiteindelijk een behandeling volgt waarmee óf het verloop van ALS drastisch kan worden vertraagd óf zelfs een genezend middel ontdekt kan worden. Wij menen daarom dat het erg belangrijk is om veel onderzoek te doen naar genmutaties bij ALS Andere oorzaken Omgevingsfactoren: 22

Wat zijn polyq ziektes?

Wat zijn polyq ziektes? Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zijn er genetische verbanden tussen neurodegeneratieve ziektes?

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische

Nadere informatie

Beide helften van de hersenen zijn met elkaar verbonden door de hersenbalk. De hersenstam en de kleine hersenen omvatten de rest.

Beide helften van de hersenen zijn met elkaar verbonden door de hersenbalk. De hersenstam en de kleine hersenen omvatten de rest. Biologie SE4 Hoofdstuk 14 Paragraaf 1 Het zenuwstelsel kent twee delen: 1. Het centraal zenuwstelsel bevindt zich in het centrum van het lichaam en bestaat uit de neuronen van de hersenen en het ruggenmerg

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Regeling

Samenvatting Biologie Regeling Samenvatting Biologie Regeling Samenvatting door P. 1319 woorden 20 maart 2016 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting Regeling SE2 Het zenuwstelsel Het zenuwstelsel

Nadere informatie

ALS Onderzoek. ALS biobank en database. ALS Onderzoek. Onderzoeksprojecten

ALS Onderzoek. ALS biobank en database. ALS Onderzoek. Onderzoeksprojecten ALS Onderzoek ALS Centrum Nederland doet onderzoek naar ALS, PLS en PSMA met als doel om zo snel mogelijk een behandeling voor deze ziektes te vinden. We verzamelen gegevens van zoveel mogelijk patiënten.

Nadere informatie

Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart keer beoordeeld. Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel

Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart keer beoordeeld. Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel Centraal zenuwstelsel Samenvatting door Hidde 506 woorden 31 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Hoofdstuk 14: Zenuwstelsel 14.1 Centraal zenuwstelsel Zenuwstelsel bestaat uit 2 delen: - centraal zenuwstelsel

Nadere informatie

Onwillekurig of Autonoom Ingedeeld in parasympatisch en orthosympatisch

Onwillekurig of Autonoom Ingedeeld in parasympatisch en orthosympatisch Paragraaf 8.1 en 8.2 perifere zenuwstelsel Uitlopers van zenuwcellen buiten de hersenen en het ruggenmerg centrale zenuwstelsel Zenuwcellen en uitlopers in hersenen en ruggenmerg autonome zenuwstelsel

Nadere informatie

Fenotype nakomelingen. donker kort 29 donker lang 9 wit kort 31 wit- lang 11

Fenotype nakomelingen. donker kort 29 donker lang 9 wit kort 31 wit- lang 11 1. Bij honden is het allel voor donkerbruine haarkleur (E) dominant over het allel voor witte haarkleur (e). Het allel voor kort haar (F) is dominant over het allel voor lang haar (f). Een aantal malen

Nadere informatie

Erfelijke spastische paraparese

Erfelijke spastische paraparese Erfelijke spastische paraparese He althy Ageing: moving to the next generation WAT IS EEN ERFELIJKE SPASTISCHE PARAPARESE? Erfelijke spastische paraparese is feitelijk een groep aandoeningen. Deze aandoeningen

Nadere informatie

Amyotrofe Laterale Sclerose. Gemaakt door Tim Peereboom

Amyotrofe Laterale Sclerose. Gemaakt door Tim Peereboom Amyotrofe Laterale Sclerose Gemaakt door Tim Peereboom 24 januari 2016 Inhoud 1. Wat is ALS? 2. Welke soorten ALS zijn er? 3. Wat zijn de symptomen van ALS? 4. Verzorging 5. Media, acties en ALS 6. Onderzoek

Nadere informatie

ALS Centrum Nederland

ALS Centrum Nederland ALS Centrum Nederland In deze brochure vertellen wij over ALS (amyotrofische laterale sclerose) en over ALS Centrum Nederland. Wij spreken over ALS maar bedoelen dan ook PSMA (progressieve spinale musculaire

Nadere informatie

Erfelijkheid van de ziekte van Huntington

Erfelijkheid van de ziekte van Huntington Erfelijkheid van de ziekte van Huntington In de kern van iedere cel van het menselijk lichaam is uniek erfelijk materiaal opgeslagen. Dit erfelijk materiaal wordt ook wel DNA (Desoxyribonucleïnezuur) genoemd.

Nadere informatie

H2 Bouw en functie. Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam.

H2 Bouw en functie. Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam. Soorten zenuw cellen Neuronen H2 Bouw en functie Alle neuronen hebben net als gewone cellen een gewone cellichaam. De informatie stroom kan maar in een richting vloeien, van dendriet naar het axon. Dendrieten

Nadere informatie

Een bijzondere band tussen grootvader en kleinkind

Een bijzondere band tussen grootvader en kleinkind Een bijzondere band tussen grootvader en kleinkind Duizenden grootvaders liepen rond met onbegrepen neurologische klachten totdat de Amerikaanse kinderarts Randi Hagerman een verband legde tussen de klachten

Nadere informatie

FXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X. Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen

FXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X. Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen FXTAS een neurologische aandoening in verband met fragiele X Informatie voor mensen met de fragiele X premutatie, behandelaars en andere betrokkenen Een uitgave van de Fragiele X Vereniging Nederland Wat

Nadere informatie

2.1: Hoe kunnen wij, als mensen, andere mensen helpen om deze ziekte te laten verdwijnen uit de wereld? Al dan niet een deel.

2.1: Hoe kunnen wij, als mensen, andere mensen helpen om deze ziekte te laten verdwijnen uit de wereld? Al dan niet een deel. Werkstuk door een scholier 1417 woorden 10 april 2001 4,8 34 keer beoordeeld Vak Biologie 1.Verhelder onduidelijke begrippen en termen. Geen onduidelijke begrippen. 2.Wat is nu precies het probleem? 2.1:

Nadere informatie

2. Wat is ALS? 3. Welke delen van het lichaam worden aangetast? 4. Hoe kom je erachter? 5. Wat zijn de klachten?

2. Wat is ALS? 3. Welke delen van het lichaam worden aangetast? 4. Hoe kom je erachter? 5. Wat zijn de klachten? Ik doe mijn spreekbeurt over ALS. Ik ga dadelijk uitleggen wat ALS is. Waarom doe ik mijn spreekbeurt over ALS? Mijn opa is aan deze ziekte overleden en daarom wil ik jullie hier iets over vertellen en

Nadere informatie

ipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties Oliver Härschnitz

ipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties Oliver Härschnitz Nederlandse samenvatting proefschrift ipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties, 15 september 2017, UMC Utrecht Stamcellen zijn in staat tot het veranderen, oftewel differentiëren,

Nadere informatie

De overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington

De overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft

Nadere informatie

Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer

Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Introductie onderzoeksproject De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer is een neurologische aandoening en is de meest voorkomende vorm van dementie.

Nadere informatie

Amyotrofische Laterale Sclerose. ALS Centrum Nederland

Amyotrofische Laterale Sclerose. ALS Centrum Nederland Amyotrofische Laterale Sclerose ALS Centrum Nederland ALS Centrum Nederland Samenwerkingsverband op gebied van diagnostiek, behandeling en wetenschappelijk onderzoek 24/01/2014 2 ALS Stichting Nederland

Nadere informatie

Dystonie. Movement disorders GRONINGEN He althy Ageing: moving to the next generation

Dystonie. Movement disorders GRONINGEN He althy Ageing: moving to the next generation Dystonie He althy Ageing: moving to the next generation WAT IS DYSTONIE? Dystonie is een bewegingsstoornis die ontstaat door een verstoorde aanspanning van de spieren. Het woord dystonie is afgeleid van

Nadere informatie

Samenvattingen. Samenvatting Thema 6: Regeling. Basisstof 1. Zenuwstelsel regelt processen:

Samenvattingen. Samenvatting Thema 6: Regeling. Basisstof 1. Zenuwstelsel regelt processen: Samenvatting Thema 6: Regeling Basisstof 1 Zenuwstelsel regelt processen: - regelen werking spieren en klieren - verwerking van impulsen van zintuigen Zintuigcellen: - staan onder invloed van prikkels

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Thema 6

Samenvatting Biologie Thema 6 Samenvatting Biologie Thema 6 Samenvatting door Saar 879 woorden 10 april 2018 0 keer beoordeeld Vak Biologie Aantekeningen Biologie P3: Homeostase en regelkringen: Bij meercellige organismen: de cellen

Nadere informatie

GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 1. Het zenuwstelsel

GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 1. Het zenuwstelsel GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 1 Het zenuwstelsel 1 INLEIDING Zenuwstelsel Bouw en ligging van het zenuwstelsel Het centrale zenuwstelsel Het perifere zenuwstelsel Werking van het zenuwstelsel Het willekeurige

Nadere informatie

94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten

94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten 94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten Transcriptie bij prokaryoten: Prokaryoten hebben geen celkern, waardoor het DNA los in het cytoplasma ligt. Hier vindt de transcriptie

Nadere informatie

H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel

H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel H5 Begrippenlijst Zenuwstelsel acetylcholine Vaak voorkomende neurotransmitter, bindt aan receptoren en verandert de permeabiliteit van het postsynaptische membraan voor specifieke ionen. animatie synaps

Nadere informatie

Fragiele-Xsyndroom. Een erfelijke aandoening

Fragiele-Xsyndroom. Een erfelijke aandoening Fragiele-Xsyndroom Een erfelijke aandoening Het fragiele-x-syndroom is, een erfelijke aandoening, die gepaard gaat met een verstandelijke handicap, op autisme gelijkend gedrag en dikwijls bepaalde uiterlijke

Nadere informatie

Figuur 1: schematische weergave van een cel

Figuur 1: schematische weergave van een cel Inleiding De titel van het proefschrift is Preventing the transmission of mitochondrial diseases. Dat wil zeggen: het tegengaan dat mitochondriële ziekten worden doorgegeven aan het nageslacht. Mitochondriën

Nadere informatie

Fysiologie / zenuwstelsel

Fysiologie / zenuwstelsel Fysiologie / zenuwstelsel Zenuwcel/neuron. 5 1. Korte uitlopers dendrieten 2. Lange uitloper neuriet of axon 3. Myelineschede/schede van Schwann 4. Motorische eindplaat of synaps 5. Kern of nucleus Zenuwcel/neuron.

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. DNA-onderzoek en gentherapie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. DNA-onderzoek en gentherapie Afsluitende les Leerlingenhandleiding DNA-onderzoek en gentherapie Inleiding In de afsluitende les DNA-onderzoek en gentherapie zul je aan de hand van een aantal vragen een persoonlijke en kritische blik

Nadere informatie

VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Classificatie van ataxie

VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Classificatie van ataxie VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Classificatie van ataxie Patiënten stellen vaak de bekende vraag: 'Welke type ataxie heb ik?' Dit document is bedoeld om patiënten, families en hun zorgverleners enige basisinformatie

Nadere informatie

MELATONINE. Het natuurlijke slaapmiddel

MELATONINE. Het natuurlijke slaapmiddel MELATONINE Het natuurlijke slaapmiddel Wat is Melatonine Melatonine is een hormoon dat in de pijnappelklier (epifyse) geproduceerd wordt uit serotonine (neurotransmitter betrokken bij stemming en pijn)

Nadere informatie

Van mutatie naar ziekte

Van mutatie naar ziekte Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een nieuw antilichaam onthult toxische delen van het huntingtine

Nadere informatie

Ziekte van Pompe. Wat is de ziekte van Pompe? We kunnen de fout bij RNAsplitsing. corrigeren

Ziekte van Pompe. Wat is de ziekte van Pompe? We kunnen de fout bij RNAsplitsing. corrigeren Tekst Gert-Jan van den Bemd Fotografie Levien Willemse Ziekte van Pompe Een nieuwe behandeling van de ziekte van Pompe lijkt een stap dichterbij gekomen. Dat blijkt uit twee recente publicaties. We kunnen

Nadere informatie

Erfelijke ATTR-amyloïdose Een erfelijke aandoening nader bekeken

Erfelijke ATTR-amyloïdose Een erfelijke aandoening nader bekeken Een erfelijke aandoening nader bekeken Voorlichtingsbrochure Wat is erfelijke ATTR-amyloïdose? wordt veroorzaakt door een verandering in een gen (mutatie) die de werking van een eiwit in het bloed verandert.

Nadere informatie

MCTD (mixed connective tissue disease)

MCTD (mixed connective tissue disease) MCTD (mixed connective tissue disease) Wat is MCTD? MCTD is een zeldzame systemische auto-immuunziekte. Ons afweersysteem (= immuunsysteem) beschermt ons tegen lichaamsvreemde indringers, zoals o.a. bacteriën

Nadere informatie

Profielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen

Profielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen Profielwerkstuk Biologie Invloed van kou op het concentratievermogen Profielwerkstuk door R. 1428 woorden 20 februari 2013 7,2 19 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Voorwoord Wij hebben

Nadere informatie

De hersenen, het ruggenmerg en hun bloedvaten worden beschermd door drie vliezen.

De hersenen, het ruggenmerg en hun bloedvaten worden beschermd door drie vliezen. Samenvatting door R. 1795 woorden 30 maart 2016 6,7 11 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie samenvatting hoofdstuk 14 zenuwstelsel 14.1 centraal zenuwstelsel het zenuwstelsel bestaat uit

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson

Ziekte van Parkinson Ziekte van Parkinson De ziekte van Parkinson is een chronische aandoening van de hersenen die progressief is. In deze folder leest u meer over deze ziekte en over de polikliniek Neurologie van het Havenziekenhuis.

Nadere informatie

De ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij

De ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij De ziekte van Parkinson Ria Noordmans Margreeth Kooij - Oorzaak - Verschijnselen - Symptomen - Psychische verschijnselen - Diagnose - Parkinsonisme - Medicatie - Therapieën - Met elkaar in gesprek gaan

Nadere informatie

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 14 Zenuwstelsel

Samenvatting Biologie Hoofdstuk 14 Zenuwstelsel Samenvatting Biologie Hoofdstuk 14 Zenuwstelsel Samenvatting door Elin 1218 woorden 9 april 2018 7,9 8 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie Hoofdstuk 14 14.1 * Het zenuwstelsel bestaat

Nadere informatie

Amyotrophic Lateral Sclerosis: risk factors in the genome and exposome

Amyotrophic Lateral Sclerosis: risk factors in the genome and exposome Perry van Doormaal Promotie 21 november 2017, UMC Utrecht Titel proefschrift: Samenvatting in het Nederlands In dit proefschrift wordt het onderzoek beschreven naar genetische factoren en omgevingsfactoren

Nadere informatie

Carol Dweck en andere knappe koppen

Carol Dweck en andere knappe koppen Carol Dweck en andere knappe koppen in de (plus)klas 2011 www.lesmateriaalvoorhoogbegaafden.com 2 http://hoogbegaafdheid.slo.nl/hoogbegaafdheid/ theorie/heller/ 3 http://www.youtube.com/watch?v=dg5lamqotok

Nadere informatie

Anatomie / fysiologie. Zenuwstelsel overzicht. Perifeer zenuwstelsel AFI1. Zenuwstelsel 1

Anatomie / fysiologie. Zenuwstelsel overzicht. Perifeer zenuwstelsel AFI1. Zenuwstelsel 1 Anatomie / fysiologie Zenuwstelsel 1 FHV2009 / Cxx56 1+2 / Anatomie & Fysiologie - Zenuwstelsel 1 1 Zenuwstelsel overzicht Encephalon = hersenen Spinalis = wervelkolom Medulla = merg perifeer centraal

Nadere informatie

Dutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis

Dutch summary. Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Mitochondriaal dysfunctioneren in multiple sclerosis Multiple sclerose (MS) is een ingrijpende aandoening van het centraal zenuwstelsel en de meest voorkomende oorzaak van niet-trauma gerelateerde invaliditeit

Nadere informatie

Gewichtsverlies bij Huntington patiënten

Gewichtsverlies bij Huntington patiënten Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Mollige muizen wijzen op het belang van de hypothalamus bij de ziekte

Nadere informatie

2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington

2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington 2. Erfelijkheid en de ziekte van Huntington Erfelijkheid Erfelijk materiaal in de 46 chromosomen De mens heeft in de kern van elke lichaamscel 46 chromosomen: het gaat om 22 paar lichaamsbepalende chromosomen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting HET BEGRIJPEN VAN COGNITIEVE ACHTERUITGANG BIJ MULTIPLE SCLEROSE Met focus op de thalamus, de hippocampus en de dorsolaterale prefrontale cortex Wereldwijd lijden ongeveer 2.3

Nadere informatie

Examentrainer. Vragen vmbo-bk. Scan

Examentrainer. Vragen vmbo-bk. Scan THEMA 4 REGELING EXAMENTRAINER OEFENVRAGEN 3 VMBO-bk Examentrainer Vragen vmbo-bk Scan In een Engelse folder staat informatie over een bepaald apparaat. Hiermee kan het centrale zenuwstelsel onderzocht

Nadere informatie

Hyperekplexia. Movement disorders GRONINGEN He althy Ageing: moving to the next generation

Hyperekplexia. Movement disorders GRONINGEN He althy Ageing: moving to the next generation Hyperekplexia He althy Ageing: moving to the next generation WAT IS HYPEREKPLEXIA? Hyperekplexia is een zeldzame neurologische aandoening. Een andere naam is startle disease. Patiënten met hyperekplexia

Nadere informatie

Het verhaal van ZvH en kanker

Het verhaal van ZvH en kanker Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wat is het verband tussen de Ziekte van Huntington en kanker? Volgens

Nadere informatie

Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing

Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing Erfelijkheidsonderzoek: Exoomsequencing Exoomsequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod:

Nadere informatie

Door recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische

Door recombinatie ontstaat een grote vescheidenheid in genotypen binnen een soort. (genetische Chromosomen bestaan voor een groot deel uit DNA DNA bevat de erfelijke informatie van een organisme. Een gen(ook wel erffactor) is een stukje DNA dat de informatie bevat voor een erfelijke eigenschap(bvb

Nadere informatie

4,4. Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november keer beoordeeld

4,4. Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november keer beoordeeld Praktische-opdracht door een scholier 2016 woorden 4 november 2005 4,4 5 keer beoordeeld Vak ANW Voorwoord Het leven, wat heeft er allemaal met het leven te maken. Het leven is erg ingewikkeld, een goede

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. Ataxia teleangiectasia. www.kinderneurologie.eu

Kinderneurologie.eu. Ataxia teleangiectasia. www.kinderneurologie.eu Ataxia teleangiectasia Wat is ataxia teleangiectasia? Ataxia teleangiectasia is een erfelijke ziekte die gekenmerkt wordt door evenwichtsstoornissen, vaatafwijkingen op het oogbolwit en problemen met de

Nadere informatie

Maatschap Keel-, Neus- en Oorheelkunde. Duizeligheid

Maatschap Keel-, Neus- en Oorheelkunde. Duizeligheid Maatschap Keel-, Neus- en Oorheelkunde Algemeen Deze folder geeft u informatie over duizeligheid en de daarbij behorende klachten en behandeling. Iedereen is wel eens duizelig geweest. Toch is het moeilijk

Nadere informatie

State the art: Amyotrofische Laterale Sclerose. Leonard H. van den Berg UMC Utrecht ALS Centrum Nederland

State the art: Amyotrofische Laterale Sclerose. Leonard H. van den Berg UMC Utrecht ALS Centrum Nederland State the art: Amyotrofische Laterale Sclerose Leonard H. van den Berg UMC Utrecht ALS Centrum Nederland Amyotrofische laterale sclerose Progressieve aandoening perifeer en centraal motorisch neuron Beloop

Nadere informatie

VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Episodische ataxie

VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Episodische ataxie VEELGESTELDE VRAGEN OVER... Episodische ataxie Wat is episodische ataxie? Episodische ataxie is een type ataxie dat tot de groep van erfelijke aandoeningen van het centrale zenuwstelsel behoort. Episodische

Nadere informatie

Epilepsie. Wat de docent moet weten.

Epilepsie. Wat de docent moet weten. Epilepsie Wat de docent moet weten. Sommige epileptische aandoeningen zijn moeilijker onder controle te brengen dan andere, maar de kans is groot dat de voorgeschreven medicijnen goed werken. Epilepsie

Nadere informatie

7,3. Het zenuwstelsel. Zenuwcellen en zenuwen. Samenvatting door een scholier 1716 woorden 24 februari keer beoordeeld

7,3. Het zenuwstelsel. Zenuwcellen en zenuwen. Samenvatting door een scholier 1716 woorden 24 februari keer beoordeeld Samenvatting door een scholier 1716 woorden 24 februari 2008 7,3 67 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Samenvatting Thema 7: Regeling en gedrag Het zenuwstelsel Bij het waarnemen speelt het zenuwstelsel

Nadere informatie

Libra R&A locatie Blixembosch ALS/PSMA. Amyotrofische Laterale Sclerose/ Progressieve Spinale Musculaire Atrofie

Libra R&A locatie Blixembosch ALS/PSMA. Amyotrofische Laterale Sclerose/ Progressieve Spinale Musculaire Atrofie Libra R&A locatie Blixembosch ALS/PSMA Amyotrofische Laterale Sclerose/ Progressieve Spinale Musculaire Atrofie U heeft de diagnose Amyotrofische Laterale Sclerose (ALS) of Progressieve Spinale Musculaire

Nadere informatie

Het zenuwstelsel. Het zenuwstelsel bestaat uit het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) en het perifere zenuwstelsel. Figuur 3.7 boek p. 68.

Het zenuwstelsel. Het zenuwstelsel bestaat uit het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) en het perifere zenuwstelsel. Figuur 3.7 boek p. 68. 1 Elke gedachte/ gevoel/ actie komt op de één of andere manier door het zenuwstelsel. Ze kunnen niet voorkomen zonder het zenuwstelsel. is een complexe combinatie van cellen (functie: zorgen dat organismen

Nadere informatie

Wat is Cystic Fibrosis? Hoe krijg je Cystic Fibrosis? Hoeveel mensen hebben Cystic Fibrosis? Hoe ontdekken ze Cystic Fibrosis? Cystic Fibrosis in het

Wat is Cystic Fibrosis? Hoe krijg je Cystic Fibrosis? Hoeveel mensen hebben Cystic Fibrosis? Hoe ontdekken ze Cystic Fibrosis? Cystic Fibrosis in het 1 Wat is Cystic Fibrosis? Hoe krijg je Cystic Fibrosis? Hoeveel mensen hebben Cystic Fibrosis? Hoe ontdekken ze Cystic Fibrosis? Cystic Fibrosis in het kort 2 Cystic Fibrosis = CF = Taaislijmziekte Cystic

Nadere informatie

Ziekte van Parkinson. Patiënteninformatie

Ziekte van Parkinson. Patiënteninformatie Patiënteninformatie Ziekte van Parkinson Informatie over (de oorzaken van) de ziekte van Parkinson, waar u dan last van kunt hebben, hoe we de diagnose stellen en wat u er zelf aan kunt doen Ziekte van

Nadere informatie

Enkele kengetallen. Aantal leden 8.979 Nieuwe leden 604 Aantal ziektebeelden 122 Vrijwilligers Spierziekten Nederland 247 Aantal afdelingen 24

Enkele kengetallen. Aantal leden 8.979 Nieuwe leden 604 Aantal ziektebeelden 122 Vrijwilligers Spierziekten Nederland 247 Aantal afdelingen 24 Enkele kengetallen Aantal leden 8.979 Nieuwe leden 604 Aantal ziektebeelden 122 Vrijwilligers Spierziekten Nederland 247 Aantal afdelingen 24 Bureaumedewerkers 22 (13,5 fte) Doelgroep Spierziekten Nederland

Nadere informatie

Werkstuk Biologie Erfelijkheid

Werkstuk Biologie Erfelijkheid Werkstuk Biologie Erfelijkheid Werkstuk door een scholier 1743 woorden 3 mei 2000 5,1 126 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Informatie over het onderwerp: Het onderwerp is erfelijkheid. Er is weinig

Nadere informatie

H.6 regeling. Samenvatting

H.6 regeling. Samenvatting H.6 regeling Samenvatting Zenuwstelsel Het zenuwstelsel bestaat uit: Centrale zenuwstelsel ( bestaat uit: grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam en ruggenmerg Zenuwen Functies van zenuwstelsel: Verwerken

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE

NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE Nederlandse samenvatting NEDERLANDSE SAMENVATTING INTRODUCTIE Dementie komt veel voor, met name op oudere leeftijd. Dementie is een term die wordt gebruikt wanneer hersenfuncties zodanig zijn aangetast

Nadere informatie

SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS

SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS Een organisme bestaat uit verschillende weefsels, die opgebouwd zijn uit cellen. Cellen zijn dus de bouwblokken van elk levend organisme. De ontwikkeling van slechts een

Nadere informatie

ALS, PSMA en PLS Afdeling revalidatie.

ALS, PSMA en PLS Afdeling revalidatie. ALS, PSMA en PLS Afdeling revalidatie www.nwz.nl Inhoud Wat is ALS, PSMA en PLS? 3 Het ALS-behandelteam 4 Uw vragen 8 Notities 9 2 U bent voor behandeling van ALS, PSMA of PLS verwezen naar de afdeling

Nadere informatie

Depressie bij ouderen

Depressie bij ouderen Depressie bij ouderen Bij u of uw familielid is een depressie vastgesteld. Hoewel relatief veel ouderen last hebben van depressieve klachten, worden deze niet altijd als zodanig herkend. In deze folder

Nadere informatie

Zenuwstelsel a3. Wat kun je hier intekenen wat goed weergeeft waar dit hoofdstuk over gaat?

Zenuwstelsel a3. Wat kun je hier intekenen wat goed weergeeft waar dit hoofdstuk over gaat? Zenuwstelsel a3 Wat kun je hier intekenen wat goed weergeeft waar dit hoofdstuk over gaat? Bewustwording 1 Wanneer wordt een mens zich bewust van prikkels? A Als de prikkels worden omgezet in impulsen.

Nadere informatie

FTD lotgenotendag 10 januari Congres Vancouver oktober 2014 Vervolg

FTD lotgenotendag 10 januari Congres Vancouver oktober 2014 Vervolg FTD lotgenotendag 10 januari 2015 Congres Vancouver 23-25 oktober 2014 Vervolg Overzicht presentatie Even voorstellen Korte achtergrond FTD FTD congres Biomarkers Achtergrond overerving Behandelingen Ander

Nadere informatie

Regeling. Regeling is het regelen van allerlei processen in het lichaam. Regeling vindt plaats via twee orgaanstelsels: Zenuwstelsel.

Regeling. Regeling is het regelen van allerlei processen in het lichaam. Regeling vindt plaats via twee orgaanstelsels: Zenuwstelsel. Regeling Regeling is het regelen van allerlei processen in het lichaam. Regeling vindt plaats via twee orgaanstelsels: (1) Zenuwstelsel (2) Hormoonstelsel Verschillen in bouw en functie: bestaat uit functie

Nadere informatie

De Stichting heeft andere doelen dan het ALS Centrum. De fondsenwerving is o.a. bestemd voor onderzoeks- en zorgprojecten van het ALS Centrum

De Stichting heeft andere doelen dan het ALS Centrum. De fondsenwerving is o.a. bestemd voor onderzoeks- en zorgprojecten van het ALS Centrum 1 De Stichting heeft andere doelen dan het ALS Centrum. De fondsenwerving is o.a. bestemd voor onderzoeks- en zorgprojecten van het ALS Centrum Nederland. 2 Het ALS Centrum Nederland is een samenwerkingsverband

Nadere informatie

Patiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing

Patiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing 2 Patiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing Algemene informatie Exoom Sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over

Nadere informatie

Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland. Biologie. Trainingsmateriaal. De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.

Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland. Biologie. Trainingsmateriaal. De slimste bijbaan van Nederland! lyceo. Grootste examentrainer en huiswerkbegeleider van Nederland Biologie Trainingsmateriaal De slimste bijbaan van Nederland! lyceo.nl Traininingsmateriaal Biologie Lyceo-trainingsdag 2015 Jij staat op het

Nadere informatie

We kunnen het zenuwstelsel daarom onderverdelen in de controlekamer: het centrale zenuwstelsel en informatiewegen: het perifere zenuwstelsel.

We kunnen het zenuwstelsel daarom onderverdelen in de controlekamer: het centrale zenuwstelsel en informatiewegen: het perifere zenuwstelsel. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Het zenuwstelsel De hersenen, het ruggenmerg en de zenuwen in je lichaam vormen samen het zenuwstelsel.

Nadere informatie

Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer

Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,

Nadere informatie

Samenvatting Biologie hoofdstuk 14 - zenuwstelsel

Samenvatting Biologie hoofdstuk 14 - zenuwstelsel Samenvatting Biologie hoofdstuk 14 - zenuwstelsel Samenvatting door een scholier 1962 woorden 5 oktober 2016 7,1 11 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Biologie hoofdstuk 14 Zenuwstelsel 14.1 Centraal

Nadere informatie

6,7. Verschillende vormen van schizofrenie: Werkstuk door een scholier 1824 woorden 26 augustus keer beoordeeld

6,7. Verschillende vormen van schizofrenie: Werkstuk door een scholier 1824 woorden 26 augustus keer beoordeeld Werkstuk door een scholier 1824 woorden 26 augustus 2004 6,7 75 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Mijn profielwerkstuk gaat over schizofrenie. Ik heb voor dit onderwerp gekozen, omdat het me interessant

Nadere informatie

SAMENVATTING. Samenvatting

SAMENVATTING. Samenvatting SAMENVATTING X-gebonden creatine transporter deficiëntie. Creatine is een natuurlijke stof die vooral in de spieren zit. De stof heeft een belangrijke rol in de energiehuishouding van de cel. Creatine

Nadere informatie

Ooit nagedacht over wat er gebeurt onder een halsband?

Ooit nagedacht over wat er gebeurt onder een halsband? Ooit nagedacht over wat er gebeurt onder een halsband? Bij mensen kan slechts 1 w h i p l a s h a c c i d e n t langdurige pijn en lijden veroorzaken. De anatomie van de hond is fundamenteel gelijk aan

Nadere informatie

6.7. Werkstuk door een scholier 1654 woorden 17 april keer beoordeeld. Biologie voor jou. Erfelijkheidsmateriaal

6.7. Werkstuk door een scholier 1654 woorden 17 april keer beoordeeld. Biologie voor jou. Erfelijkheidsmateriaal Werkstuk door een scholier 1654 woorden 17 april 2006 6.7 33 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Erfelijkheidsmateriaal Het menselijk lichaam bestaat uit een veel organen, deze organen

Nadere informatie

Genetische basis principes

Genetische basis principes Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Het genetisch 'grijze gebied' van de ziekte van Huntington: wat

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING Multiple Sclerose Multiple Sclerose (MS) is een ernstige chronische, inflammatoire aandoening van het centrale zenuwstelsel (CZS). Wereldwijd lijden er meer dan 2 miljoen mensen

Nadere informatie

DEMENTIE. Stadia en symptomen van dementie. Er zijn drie hoofdstadia van dementie.

DEMENTIE. Stadia en symptomen van dementie. Er zijn drie hoofdstadia van dementie. DEMENTIE De term dementie beschrijft een verzameling symptomen waaronder, in de meeste gevallen, verlies van verstandelijk vermogen - het geheugen laat na, denken en redeneren wordt moeilijker. Als zodanig

Nadere informatie

Multiple sclerose (MS)

Multiple sclerose (MS) Multiple sclerose (MS) T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont

Nadere informatie

7 Epilepsie. 1 Inleiding. In dit thema komen aan de orde: 2 Wat is epilepsie? 3 Leven met epilepsie. 4 Epilepsie-aanvallen. SAW DC 7 Epilepsie

7 Epilepsie. 1 Inleiding. In dit thema komen aan de orde: 2 Wat is epilepsie? 3 Leven met epilepsie. 4 Epilepsie-aanvallen. SAW DC 7 Epilepsie DC 7 Epilepsie 1 Inleiding In dit thema komen aan de orde: 2 Wat is epilepsie? 3 Leven met epilepsie 4 Epilepsie-aanvallen 1 1 2 Wat is epilepsie? Een epileptische aanval is een plotselinge kortsluiting

Nadere informatie

Dysfagie. Logopedie. Beter voor elkaar

Dysfagie. Logopedie. Beter voor elkaar Dysfagie Logopedie Beter voor elkaar 2 Dysfagie Deze folder geeft u uitleg over slikproblemen en hoe u deze zoveel mogelijk kunt voorkomen. De informatie is ook nuttig voor uw omgeving. Laat uw naasten

Nadere informatie

Erfelijkheid en Dystonie

Erfelijkheid en Dystonie Erfelijkheid en Dystonie Nederlandse Vereniging van Dystoniepatiënten Deze folder werd mede mogelijk gemaakt door: Wat is genetica? Genetica is de leer van de overdracht van erfelijke informatie op het

Nadere informatie

Kinderwens spreekuur Volendam

Kinderwens spreekuur Volendam Kinderwens spreekuur Volendam Voor wie is deze folder? Deze folder is voor mensen afkomstig uit Volendam met kinderwens. Wat is het kinderwens spreekuur? Het spreekuur is een samenwerking tussen de afdelingen

Nadere informatie

4 HAVO thema 4 Erfelijkheid EXAMENTRAINER OEFENVRAGEN

4 HAVO thema 4 Erfelijkheid EXAMENTRAINER OEFENVRAGEN Examentrainer Vragen Karyogrammen In afbeelding 1 zijn twee karyogrammen weergegeven. Deze karyogrammen zijn afkomstig van een eeneiige tweeling. Het ene kind is van het mannelijk geslacht zonder duidelijke

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting 136 Melanoom van de huid is kanker die uitgaat van de pigmentcellen in de huid. Melanoom bij twee of meer eerstegraads verwanten of drie tweedegraads verwanten noemen we erfelijk. Als deze vorm van kanker

Nadere informatie

Normwaarde = is een waarde die je af leest, zoals bij de thermostaat, zie je 19 graden staan dan is dat de normwaarde. Zo warm moet het zijn.

Normwaarde = is een waarde die je af leest, zoals bij de thermostaat, zie je 19 graden staan dan is dat de normwaarde. Zo warm moet het zijn. Boekverslag door E. 1602 woorden 17 maart 2014 6.8 55 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting paragraaf 1 Een regelkring = is een kring van meerdere apparaten die samen

Nadere informatie

Er zijn verschillend oorzaken bij hersenletsel. Deze oorzaken worden verdeeld in 3 groepen.

Er zijn verschillend oorzaken bij hersenletsel. Deze oorzaken worden verdeeld in 3 groepen. Boekverslag door S. 1258 woorden 21 maart 2015 5.8 5 keer beoordeeld Vak Zorg en welzijn Niet aangeboren hersenletsel NAH De afkorting NAH staat voor niet aangeboren hersenletsel. Dit wil zeggen dat er

Nadere informatie

DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN

DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN DE STERVENSFASE, EEN HANDREIKING INFORMATIE OVER DE VERANDERINGEN DIE ZICH VOOR KUNNEN DOEN TIJDENS HET STERVEN Een handreiking Bij de meesten van ons komt er een moment in het leven dat we gaan nadenken

Nadere informatie

Hetzelfde DNA in elke cel

Hetzelfde DNA in elke cel EIWITSYNTHESE (H18) Hetzelfde DNA in elke cel 2 Structuur en functie van DNA (1) Genen bestaan uit DNA Genen worden gedragen door chromosomen Chromosomen bestaan uit DNAmoleculen samengepakt met eiwitten

Nadere informatie

Besmettelijke hersenaandoeningen

Besmettelijke hersenaandoeningen Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab

Nadere informatie