DE SLOWSCAN 21 STE -EEUWSE VAARDIGHEDEN IN HET MBO-CURRICULUM

Transcriptie

1 DE SLOWSCAN 21 STE -EEUWSE VAARDIGHEDEN IN HET MBO-CURRICULUM Pieter Baay & Ingrid Christoffels (ecbo), met medewerking van Dina Medanhodzic & Sara van Kesteren (CINOP Advies)

2 Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) ontwikkelt, verzamelt en verspreidt wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis over het beroepsonderwijs. Resultaten van onderzoek delen wij met het bve-veld: via workshops, publicaties en lezingen. Zo willen wij een bijdrage leveren aan de kennisinfrastructuur van de sector beroepsonderwijs en volwasseneneducatie. s-hertogenbosch Postbus BP s-hertogenbosch T

3 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum De Slowscan

4 Colofon Titel 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan. Auteurs Pieter Baay & Ingrid Christoffels (ecbo), met medewerking van Dina Medanhodzic & Sara van Kesteren (CINOP Advies) Versie Definitief Datum Projectnummer Expertisecentrum Beroepsonderwijs Postbus BP s-hertogenbosch T ecbo 2016 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, op welke andere wijze dan ook, zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgever.

5 Inhoudsopgave 1 Totstandkoming Slowscan Slowscan materialen Definitie en onderliggende gedragingen per vaardigheid Stappenplan voor afname Slowscan Ervaringen deelnemers Onderwijsaandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden: eerste conclusies Tot slot ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 3

6 4 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

7 Inleiding De laatste jaren is de aandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden sterk toegenomen. De arbeidsmarkt en de samenleving worden gekenmerkt door een aantal grote ontwikkelingen en de vraag is of dit gevolgen heeft voor de vaardigheden die werknemers en burgers van de toekomst nodig hebben. Zo wordt gesteld dat technologische ontwikkelingen (digitalisering en robotisering) ervoor zorgen dat mensen minder routinewerk zullen verrichten en er een sterker beroep zal worden gedaan op hun digitale vaardigheden, probleemoplossend vermogen en creativiteit. Ook globalisering en individualisering beïnvloeden de benodigde vaardigheden voor de toekomst, waarbij samenwerking en sociale & culturele vaardigheden belangrijker worden. Verder heeft de medialisering van de samenleving tot gevolg dat er meer appèl wordt gedaan op kritisch denken en mediawijsheid. In het mbo wordt daarnaast het belang van ondernemendheid onderschreven. Op basis van literatuuronderzoek heeft ecbo een model ontwikkeld met vier clusters van vaardigheden (zie onderstaand figuur). Figuur 1 model met vier clusters van vaardigheden 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 5

8 Bovengenoemde ontwikkelingen werpen de vraag op in hoeverre het onderwijs reeds hierop inspeelt, of zou moeten inspelen. Dienen deze vaardigheden meer aandacht te krijgen in het onderwijs? En hoe kan deze aandacht het best vorm krijgen? Het is daarbij belangrijk om te realiseren dat bovengenoemde vaardigheden niet allemaal even nieuw zijn en dat er in het onderwijs vaak al aandacht aan wordt besteed. Soms gebeurt dit in algemene vakken, zoals kritisch denken bij het schrijven van een betoog bij Nederlands, probleemoplossend vermogen bij rekenen en zelfreflectie (onderdeel van metacognitie) bij loopbaanoriëntatiebegeleiding en burgerschap. Deels komt het ook terug in beroepsgerichte vakken of beroepspraktijkvorming (BPV), zoals sociale & culturele vaardigheden bij Maatschappelijke Dienstverlening, digitale vaardigheden bij Marketing, en creativiteit bij Designopleidingen. In deze rapportage wordt verslag gedaan van de ontwikkeling van de Slowscan. Scholen spreken uit behoefte te hebben aan een praktisch instrument om de brug te slaan tussen onderzoek naar 21 ste -eeuwse vaardigheden en de praktijk. Het doel van de Slowscan is om de bestaande onderwijsaandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden in kaart te brengen binnen mbo-instellingen. Dit kan op het niveau van een ROC, college, opleiding, team of docent; hier beschrijven we dat het op het niveau van een onderwijsteam. Wat levert de Slowscan op? Kennis over wat de 21 ste -eeuwse vaardigheden zijn en uit welke gedragingen deze bestaan. Aan de hand van het gesprek en de onderliggende Slowscan-materialen krijgen deelnemers een beter beeld van de inhoud van deze vaardigheden. Inzicht dat een student op verschillende plekken en manieren in aanraking komt met de vaardigheden (bijvoorbeeld bij Burgerschap door een discussie te voeren, bij Nederlands door een betoog te schrijven en bij BPV door een stage-ervaring). Identificatie van eventuele blinde vlekken: 21 ste -eeuwse vaardigheden die nog (te) weinig onderwijsaandacht krijgen. De scan is de aanleiding om het gesprek hierover te voeren en om een eerste aanzet te geven over hoe men deze blinde vlekken in de toekomst invulling wil gaan geven. Inspiratie door goede praktijkvoorbeelden, die deelnemers met elkaar delen. De term Slowscan is gekozen, omdat hiermee wordt aangegeven dat het om een kwalitatieve methode gaat, waarbij er diep ingegaan wordt op het thema 21 ste -eeuwse vaardigheden in het onderwijs. Deze diepgang komt tot uiting in het ontstaan van de dialoog die de deelnemers met elkaar voeren. Wanneer er alleen gebruik zou worden gemaakt van een (online) vragenlijst, zou de term quickscan beter de lading dekken. Dit is volgens ons in dit geval niet op zijn plaats. De Slowscan is er immers ook voor bedoeld om samen te brainstormen over hoe de huidige onderwijsaandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden waar nodig kan worden verbreed of verdiept. Docenten gaven ook terug dat zij het als prettig ervaren om hier met elkaar tijd voor te nemen. Hoofdstuk 1 beschrijft de totstandkoming van de Slowscan, waarbij ook de belangrijkste literatuur wordt benoemd. Hoofdstuk 2 bevat de materialen waar de Slowscan uit bestaat: definities van de vaardigheden, een lijstje met gedragingen per vaardigheid en een stappenplan voor afname van de Slowscan. Hoofdstuk 3 bevat observaties bij vier pilot- Slowscans. Hoofdstuk 4 beschrijft enkele ervaringen van deelnemers aan de Slowscan. 6 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

9 1 Totstandkoming Slowscan Doel van de Slowscan is om per vaardigheid te bespreken in hoeverre het onderwijs hier reeds aandacht aan besteedt. De set van vaardigheden is gekozen op basis van het eerder genoemde model, dat bestaat uit digitale vaardigheden, denkvaardigheden, interpersoonlijke vaardigheden en intrapersoonlijke vaardigheden (Christoffels & Baay, 2016). Vervolgens zijn in de ontwikkeling een aantal stappen gezet: Stap 1 Literatuuronderzoek Bij de ontwikkeling van de Slowscan is literatuuronderzoek gedaan om per vaardigheid tot definities en onderliggende gedragingen te komen (2.1). Tijdens het literatuuronderzoek is gebruikgemaakt van (inter)nationaal wetenschappelijk onderzoek en conceptualisaties van onderzoekers of onderwijsinstellingen. Tabel 1.1 geeft een overzicht van de per vaardigheid benutte belangrijkste bronnen. Overkoepelend is gebruikgemaakt van de quickscan 21 ste -eeuwse vaardigheden van SLO (2014). Tabel 1.1 Overzicht van de per vaardigheid benutte literatuurbronnen. Vaardigheid Bronnen Digitale vaardigheden Instrumentele vaardigheden Mediawijsheid Informatievaardigheden Denkvaardigheden Kritisch denken Probleemoplossend vermogen Creativiteit Interpersoonlijke vaardigheden Communicatie Samenwerking Sociale & culturele vaardigheden Intrapersoonlijke vaardigheden Metacognitie Zelfregulatie Ondernemendheid Mediawijsheid.nl, KW1C rubrics, Schwarz, It workz, Raad voor Cultuur SLO, Mediawijsheid.nl, It workz Lai, Petit & Verheijen, Ledoux e.a. SLO (2015), ATC21s, LKCA, ATC21s, Onderwijsmaakjesamen.nl, KW1C, Haagse Hogeschool, SLO SLO-vmbo, ATC21s, SLO rubrics SLO, Petit & Verheijen, Rubens, Gudykunst en Kim, Haagse Hogeschool SLO-vmbo, Ledoux, Pintrich, Shraw SLO, Tangney ROC MN, KW1C, Bateman, Bode e.a. (UPCC), Stap 2 Longlist Op basis van de literatuur is een longlist gemaakt van gedragingen per vaardigheid. Deze is eerst teruggebracht tot de tien belangrijkste of meest kenmerkende, waarbij rekening is gehouden met de onderlinge samenhang tussen de vaardigheden. Dat wil zeggen: er is gezocht naar de meest kenmerkende gedragingen voor de vaardigheid die zo min mogelijk overlapt vertoont met de andere vaardigheden. Bijvoorbeeld, het beoordelen van de betrouwbaarheid van informatie is deel van zowel kritisch denken als mediawijsheid. Voor de Slowscan is geprobeerd het kenmerkende per vaardigheid te onderscheiden ( Meningen van feiten kunnen onderscheiden door informatie op waarde te schatten bij kritisch denken, Kritisch kunnen beoordelen van sociale en online media bij mediawijsheid). 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 7

10 Stap 3 Selectie vaardigheden De lijst is vervolgens teruggebracht tot vier à vijf gedragingen. Hierbij zijn de volgende criteria gehanteerd: zo prototypisch mogelijk, zo min mogelijk overlap met andere vaardigheden en zo eenduidig mogelijke gedragingen. De lijst met gedragingen is opgenomen in tabel 2.1. Stap 4 Ontwikkeling Slowscan Om het gesprek te voeren over de vaardigheden en onderliggende items/gedragingen, is een aantal stappen en vragen ontwikkeld. Hierbij is nagegaan welke dimensies het meest relevant zijn. Allereerst wordt daarom besproken welke vaardigheden het meest belangrijk worden gevonden en welke het minst onderwijsaandacht krijgen. Voor geselecteerde vaardigheden wordt nagegaan in hoeverre deze vaardigheden aandacht krijgen en binnen welk vak. Daarnaast wordt gevraagd of deze aandacht expliciet of impliciet is. Expliciete aandacht is bijvoorbeeld in een cursus ondernemendheid, of in een les Nederlands waarin wordt verteld dat de studenten gaan debatteren en dat dit bijdraagt aan hun kritische denkvaardigheden. Impliciete aandacht is bijvoorbeeld wanneer samengewerkt wordt aan een project, waarbij ook communicatie impliciete aandacht krijgt. In eerste instantie was ook het onderscheid gemaakt tussen een passieve (bijv. luisteren naar docent, lezen) versus actieve rol van de student (bijv. maken, schrijven, vertellen), maar dit onderscheid bleek minder relevant. Het format met de stappen en vragen werd aangescherpt in stap 5. Stap 5 Pilots en bijstelling Slowscan De Slowscan is afgenomen bij vier onderwijsteams, waarna op basis van ervaringen van de onderzoekers en feedback van de deelnemers aanpassingen zijn doorgevoerd. Hierbij is vooral de vorm van de bijeenkomst geoptimaliseerd. Voor de afname van de Slowscan werd in eerste instantie gewerkt met laptops, waarop de deelnemers hun antwoorden gaven en aan de hand waarvan opvallende patronen werden besproken. Uit de eerste pilots bleek dat dit wel veel informatie en een rijke terugkoppeling opleverde, maar dat de afname zelf niet als inspirerend werd ervaren. Het bleek waardevol om te starten met een korte inleiding over de vaardigheden. De insteek van de scan is dat deze in een relatief korte bijeenkomst relevante uitkomsten oplevert. Dit betekent dat niet alle vaardigheden aan bod kunnen komen maar dat er een selectie nodig is, zodat vaardigheden met voldoende diepgang besproken kunnen worden. Om tot een meer inspirerend groepsproces te komen is daarom besloten de afname interactiever te maken door de vragen niet individueel, maar in groepjes te beantwoorden en met flappen te werken. Deze low-tech benadering is ook makkelijker in verschillende contexten inzetbaar. Inmiddels is gewerkt aan een digitale variant met visualisatie van de opbrengsten van de Slowscan; deze is te gebruiken via de website van ecbo. 8 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

11 2 Slowscan materialen In tabel 2.1 wordt de definitie gegeven van de vaardigheden en de selectie van bijbehorende concrete gedragingen die ten grondslag liggen aan deze vaardigheden. In tabel 2.2 is in een stappenplan aangegeven hoe in twee uur met een team de Slowscan kan worden uitgevoerd. 2.1 Definitie en onderliggende gedragingen per vaardigheid Tabel 2.1 Definitie en gedragingen per vaardigheid Vaardigheid Items Digitale vaardigheden: omgaan met digitale hulpmiddelen en efficiënt, kritisch en bewust kunnen zoeken, gebruiken en produceren van digitale informatie Instrumentele Vaardigheden Digitale apparaten kunnen aansluiten, installeren, updaten en gebruiken Mogelijkheden van softwareprogramma's, applicaties en digitale apparaten kennen en benutten Mediawijsheid Kritisch kunnen beoordelen van sociale en online media Bewust en constructief gebruiken van online communicatie Informatievaardigheden Betrouwbaarheid en bruikbaarheid van bronnen en informatie kunnen bepalen Denkvaardigheden Kritisch denken: effectief argumenten, beweringen analyseren en evalueren bij het ontwikkelen van een mening of oplossing Probleemoplossend vermogen: probleem definiëren en denkstappen maken om het op te lossen Creativiteit: bedenken en ontwikkelen van een idee of product dat vernieuwend en passend is Informatiebehoefte kunnen bepalen en daarbij effectief zoekstrategieën kunnen inzetten Informatie kunnen selecteren, ordenen en verwerken tot een samenhangend geheel Meningen van feiten kunnen onderscheiden door informatie op waarde te schatten Eigen mening kunnen onderbouwen Eigen mening ter discussie kunnen stellen Vanuit meerdere perspectieven kunnen kijken en argumenteren Nuances kunnen aanbrengen i.p.v. zwart-wit denken Signaleren, analyseren en formuleren van een probleem(situatie) Verkennen en toepassen van uiteenlopende oplossingsstrategieën Monitoren en evalueren van oplossingsstrategieën Het accepteren van tegenslagen bij het oplossen van een probleem en flexibel hiermee omgaan Van breed naar smal kunnen denken (en andersom) bij het ontwikkelen van ideeën Een open mindset en verkennende houding aannemen bij minder gangbare ideeën of oplossingen Het buiten bekende paden durven bewegen om tot een creatief idee of een creatieve oplossing te komen De creatieve flow bij jezelf kunnen stimuleren 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 9

12 Vaardigheid Interpersoonlijke vaardigheden Communicatie: uitwisselen van informatie, al dan niet met gebruik van digitale hulpmiddelen, zonder ruis, effectief en duidelijk Samenwerking: gezamenlijk nastreven van doelen, elkaar daarbij betrekken en aanvullen, taken verdelen en talenten onderkennen Sociale & culturele vaardigheden: in uiteenlopende situaties kunnen samen leven, leren en werken met mensen met verschillende achtergrond Intrapersoonlijke vaardigheden Metacognitie: kennis over eigen kennis en (leer)vaardigheden, en het monitoren en evalueren van cognitieve (leer)processen Zelfregulatie: het vermogen om doelen te stellen, een relevante strategie te kiezen en te monitoren of het doel bereikt is Ondernemendheid: zoeken en benutten van kansen in de omgeving, initiatief nemen, proactief handelen Items Kan een heldere boodschap formuleren en overbrengen naar een individu of groep Kan de verbale en non-verbale communicatie afstemmen op het publiek en de situatie Kan actief luisteren, samenvatten en doorvragen bij een ander Kan communiceren via diverse social media en digitale middelen Voelt zich verantwoordelijk voor en levert een bijdrage in het groepswerk Kan op constructieve wijze feedback geven en ontvangen Herkent en gebruikt verschillende kwaliteiten in de groep en van zichzelf t.b.v. het eindresultaat Draagt bij aan een prettige werksfeer Heeft kennis en besef van verschillende waarden, normen, (sub)culturen en gewoontes Kan op een respectvolle en tolerante manier omgaan met mensen met een andere culturele, sociale en etnische achtergrond Kan persoonlijke grenzen aanvoelen en aangeven in communicatie met anderen Kan zich inleven in de perspectieven van anderen Kennis hebben van eigen kwaliteiten, valkuilen en leerdoelen Diverse leerstrategieën kennen en kunnen toepassen Reflecteren op een gekozen aanpak, het behaald eindresultaat en het proces (persoonlijk en procesgericht) De uitvoering van een opdracht kunnen plannen, monitoren, evalueren en bijstellen (taakgericht) Zich kunnen concentreren op een taak Zich verantwoordelijk voelen en daarnaar handelen t.a.v. het eigen werk en de omgeving Persoonlijke wensen en behoeften kunnen vertalen naar passend gedrag Eigen ineffectief gedrag en impulsen herkennen en zichzelf sturen in het afleren hiervan Proactief en zelfstandig kunnen handelen Kansen in de omgeving signaleren en deze actief benutten Obstakels als uitdaging kunnen zien en vindingrijk zijn in het omgaan hiermee Ideeën kunnen omzetten naar plannen en deze met lef en overtuiging uitvoeren Onderstaand stappenplan gaat uit van twee uur. Hierbij komt een selectie van vaardigheden aan bod die door het team zelf wordt bepaald. Het is denkbaar om in een langere sessie of in meerdere sessies alle vaardigheden de revue te laten passeren. Het tempo verhogen per vaardigheid is onwenselijk omdat dan onvoldoende diepgang kan worden bereikt. 10 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

13 2.2 Stappenplan voor afname Slowscan Tabel 2.2 Stappenplan Slowscan Stap Toelichting Minuten 1 Welkom & introductie over 21ste-eeuwse vaardigheden: waarom belangrijk en wat zijn het? 2 Identificeren van de meest relevante vaardigheden, door het onderwijsteam te vragen welke vaardigheden het belangrijkst zijn en het minst aandacht krijgen in hun huidige onderwijspraktijk Vorm groepjes en doe de volgende stappen voor 1 vaardigheid: 3 Omcirkel per item of je er voldoende (=groen) of onvoldoende (=rood) aandacht aan besteedt 4 Onderstreep (met blauw) per item de vakken (avo, theorievak, praktijkvak, bpv) waar je aandacht aan het item besteedt 5 Voor de blauwe vakken, schrijf met behulp van - wat je dan doet (- betoog schrijven, - debatteren) 6 Eventueel: schrijf erbij of de aandacht voor dit item impliciet/expliciet is en of de student een passieve (lezen, luisteren) of actieve rol heeft (schrijven, maken) 7 Schrijf met behulp van + welke gedragingen in de toekomst meer aandacht verdienen en geef aan hoe (+ studenten zelf oplossing laten formuleren, + spiegelen door camera-opnames) 8 Elk groepje pitcht 1 minuut over de huidige en gewenste onderwijsaandacht voor de betreffende vaardigheid 9 Kijk bij anderen op de flappen en vul aan Afronding: (samen) formuleren van algemene punten en lessen 15 Totaal (10) Flappen hebben onderstaande indeling. In het middelste vierkant staat de vaardigheid; in de omringende vierkanten staan de gedragingen. AVO Theorievak Praktijkvak BPV AVO Theorievak Knop Praktijkvak BPV AVO Theorievak Praktijkvak BPV AVO Theorievak Praktijkvak AVO Theorievak Praktijkvak BPV BPV 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 11

14 3 Ervaringen deelnemers Deelnemers aan de vier Slowscans hebben actief meegedacht over de ontwikkeling van de Slowscan. Eerst werden de vragen via een laptop afgenomen, waarna het gesprek met de groep deelnemers) werd gevoerd. Naar aanleiding van feedback tijdens de eerste pilots is in latere pilots gewerkt met flappen en kleinere groepjes (3-6). Eén van drie groepjes aan de slag Deelnemers waren positief over de opbrengsten, vooral over de toename van kennis en bewustwording met betrekking tot de 21 ste -eeuwse vaardigheden. Na de Slowscan had men meer kennis over wat de vaardigheden inhielden en wat zij daar impliciet of expliciet al aan deden, maar ook welke vaardigheden meer aandacht nodig hebben. Goed om eens op deze manier naar onderwijs te kijken Verhelderend over wat 21 e -eeuwse vaardigheden nu zijn Leuk om direct de resultaten te kunnen zien en direct conclusies te kunnen trekken. Goh, eigenlijk doen we al best veel Er was sprake van meer bewustwording van wat men wel al doet en wat niet. Het maakt je bewust wat je wel/niet doet Dit creëert een bewustzijn bij het docententeam over het belang en de inhoud ervan en is erg behulpzaam bij het verankeren van deze vaardigheden in het curriculum. Zet aan tot nadenken! Het brengt een gesprek op gang. 12 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

15 Tegelijk werd aangegeven dat deelnemers de scan zien als eerste stap: mensen zijn nu wat bewuster van de vaardigheden. Maar de vraag is hoe er daarna mee verder kan worden gegaan. Ik vond het soms lastig om aan te geven bij welke lessen het wordt aangeboden. Ik had het idee dat ik veel kon aanklikken terwijl ik eigenlijk wilde aangeven dat het niet genoeg aan bod komt. Soms worden onderwerpen wel aangeboden maar de vraag is of we dit op de juiste manier doen. Mooie input om mee te nemen in de ontwikkeling van ons onderwijs Ik vind het nog wel moeilijk om de volgende stap voor me te zien. Maar deze bijeenkomst heeft mij daar wel over na laten denken. Er zijn in totaal vier scans afgenomen. Door het tussentijds aanpassen van de werkwijze van de Slowscan, zijn de scans onderling niet goed te vergelijken. Wel bleek de achtergrond van de deelnemer van invloed op de waardering van verschillende aspecten van de scan. Waar de meerwaarde voor sommigen zat in kennis over 21 ste -eeuwse vaardigheden en de bewustwording ten aanzien hiervan, ging het voor anderen meer om de uitwisseling van de praktijkvoorbeelden. De werkvorm werd over het algemeen gewaardeerd. Leuke werkvorm Ik vond de trainers prettig en geen druk om antwoorden te geven. Positief dat het echt slow was, uitgebreid de tijd om de gekozen onderwerpen uit te diepen. 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 13

16 14 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

17 4 Onderwijsaandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden: eerste conclusies Op basis van vier pilot-slowscans valt een aantal zaken op. Het is te vroeg om dit beeld te generaliseren naar een algemeen beeld over onderwijsaandacht voor de 21 ste -eeuwse vaardigheden; het vormt slechts een eerste indicatie. Tijdens de pilots zijn er echter wel een aantal opvallende observaties gedaan: Docenten denken bij 21 ste -eeuwse vaardigheden vooral aan digitale vaardigheden en weten vaak niet dat het ook om hele andere vaardigheden kan gaan. De selectie van belangrijkste vaardigheden wisselt, maar probleemoplossend vermogen, ondernemendheid, zelfregulatie en communicatie komen meerdere keren terug. Ook de mate waarin vaardigheden reeds aandacht krijgen verschilt, maar probleemoplossend vermogen, communicatie en samenwerking worden meerdere keren genoemd als vaardigheden die relatief veel aandacht krijgen. Ongeacht over welke vaardigheid of gedraging het gaat, docenten benoemen vaak dat deze terugkomt in de BPV. Overigens wil dit vaak zeggen dat de vaardigheid nodig is in het vakgebied en dus wordt gebruikt; niet per se dat deze ook expliciet en effectief getraind wordt. De mate waarin de vaardigheden aandacht krijgen in het profieldeel hangt uiteraard af van het beroep: een marketing-opleiding besteedt vanuit de praktijkopdracht al veel aandacht aan communicatie, terwijl dit in andere opleidingen minder vanzelfsprekend is. In het algemeen krijgen de vakken wel relatief veel aandacht in de praktijkvakken. Docenten geven aan dat er tijdens LOB & burgerschap aandacht is voor sommige vaardigheden, bijvoorbeeld probleemoplossend vermogen en proactief en zelfstandig kunnen handelen (onderdeel van ondernemendheid). Algemene vakken als taal & rekenen worden niet vaak genoemd in combinatie met de 21 ste -eeuwse vaardigheden. Mogelijk denken de taal- en rekendocenten hier anders over; zij waren niet altijd aanwezig. De meningen over de mate waarin de vaardigheden expliciet versus impliciet en structureel versus toevallig aandacht krijgen, lopen nogal uiteen. Voorbeelden van hoe 21 ste -eeuwse vaardigheden aandacht krijgen in de onderwijspraktijk betreft vaak spontane incidenten die door docenten worden aangegrepen. Bijvoorbeeld een gebeurtenis in de maatschappij wordt uitgelicht of een gebeurtenis tijdens iemands stage, die gebruikt wordt om kritische denkvaardigheden te trainen. In het algemeen lijkt er behoefte aan een meer structurele inbedding van 21-eeuwse vaardigheden in de lessen, zodat de aandacht minder ad hoc en incidenteel gericht is. Docenten benoemen dat er soms veel aandacht is voor een vaardigheid, maar dat zij ontevreden zijn over het niveau en de mate van vooruitgang bij studenten. Ook dat het niveau van studenten bij de instroom steeds minder lijkt te zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor communicatie en kritisch denken. Het is een uitdaging voor docenten om studenten de ruimte te geven fouten te maken en zelf dingen uit te laten zoeken; zij zijn eerder geneigd tot kennisoverdracht. Soms staat dit haaks op, bijvoorbeeld, de ontwikkeling van probleemoplossend vermogen en ondernemendheid. Digitale vaardigheden krijgen vaak weinig aandacht omdat er volgens de docenten vanuit wordt gegaan dat leerlingen dat allemaal wel weten en kunnen. Ander onderzoek laat overigens zien dat dit wellicht niet terecht is. 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 15

18 Aandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden in het onderwijs wil niet zeggen dat leerlingen hoe dan ook progressie boeken op de betreffende vaardigheid. Enkele docenten benoemen, bijvoorbeeld bij kritische denkvaardigheden, dat ze er expliciet in de les mee bezig zijn en elke aanleiding gebruiken om hier mee bezig te zijn, maar dat ze niet altijd het idee hebben daar ook iets mee te bereiken. In sommige gevallen wordt er getwijfeld aan de deskundigheid en beheersing van de 21-eeuwse vaardigheden onder de docenten zelf. Sommigen hadden behoefte aan een digitale versie. Daarom is het instrument gedigitaliseerd en ontvangen gebruikers een geautomatiseerde terugkoppeling. De digitale versie is in te vullen via de website van ecbo. 16 ecbo 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan

19 5 Tot slot We hebben verslag gedaan van de ontwikkeling van de Slowscan voor 21 ste -eeuwse vaardigheden in het mbo. Met behulp van een aantal pilots is de vorm van de scan aangepast en verbeterd. Wij danken de deelnemende teams hartelijk voor hun deelname, enthousiasme, waardevolle input en feedback. Ook danken we Joost de Haan en Rozemarijn van Toly voor hun analytische blik en enthousiaste bijdrage. De Slowscan is behulpzaam voor teams die aan de slag willen met 21 ste -eeuwse vaardigheden. De opbrengsten zijn over het algemeen rijk te noemen. Er is meer bewustwording van de betekenis van de vaardigheden, en wat men er mee doet in de klas. In de huidige vorm is het vooral een nuttige en leerzame eerste stap. Het is dus belangrijk dat de scan in het gebruik wordt toegesneden op de behoeften van het team dat ermee aan de slag gaat. Sommige teams willen (en gingen naar aanleiding van de Slowscan) aan de slag met het herontwerp, andere met docentprofessionalisering. De eerste indruk is dat er veel aanknopingspunten zijn in het curriculum waar 21 ste -eeuwse vaardigheden al aandacht krijgen. De vervolgvraag is vanzelfsprekend of dit voldoende aandacht is en of het op de goede manier is. Mogelijk moet impliciete aandacht voor vaardigheden ook voor de studenten vaker expliciet gemaakt worden. Een Slowscan afnemen bij studenten zou kunnen helpen om te zien hoe zij de onderwijsaandacht voor 21 ste -eeuwse vaardigheden ervaren. Tot slot spreken deelnemers de behoefte uit aan een vervolgstap, waarin de 21 ste -eeuwse vaardigheden verder geconcretiseerd worden per mbo-niveau. Bijvoorbeeld: Welk gedrag laat iemand zien op niveau 1 qua kritisch denken en welk op niveau 4? Een dergelijke verdieping, zoals met EQF-descriptoren, kan verdere handvatten bieden bij de begeleiding en reflectie op het niveau en de ontwikkeling van 21 ste -eeuwse vaardigheden. Vervolgonderzoek kan invulling geven aan deze behoefte. 21ste-eeuwse vaardigheden in het mbo-curriculum. De Slowscan ecbo 17