Programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving

Transcriptie

1 1

2 Aanleiding In het Hoofdlijnenakkoord Kracht van Overijssel (KVO) is een investeringsimpuls van 4 miljoen Euro opgenomen voor Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving. Het investeringsbesluit daarvoor is in mei 2012 vastgesteld (PS/2012/8). In de kerntakenbegroting van de afgelopen jaren is de uitvoering van het betreffende programma opgenomen als prestatie Voor 2015 is hierin de voorliggende eindrapportage opgenomen als afsluitende bestuurlijke mijlpaal. Als prestatie is daarbij een evaluatie van het programma opgenomen met het oog op de doorontwikkeling van het provinciale kwaliteitsbeleid. De resultaten hiervan zijn verwerkt in deze eindrapportage. Leeswijzer en aanpak Deze eindrapportage vervolgt met de de aanleiding, doelen en onderdelen van het programma. Daarna komen de uitvoering en de resultaten van deze onderdelen aan bod, met hun bijdrage aan de programmadoelen. De conclusies hiervan zijn samengevat aan het eind van de rapportage. Hier zijn tevens de aandachtpunten opgenomen voor de doorontwikkeling van de provinciale beleidsinzet. Deze aandachtpunten zijn geformuleerd op basis van een interne evaluatie van de ervaringen bij de uitvoering van de programma-onderdelen. Daarbij is tevens gebruik gemaakt van een externe evaluatie die is uitgevoerd voor het programma-onderdeel Pilots stadsranden (Evaluatie pilots stadsen dorpsranden, Programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving Het programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving voorziet in investeringen in de kwaliteit van stadsrandzones en de groene omgeving. Zoals verwoord in het Investeringsbesluit, zijn stadsrandzones gebieden die een extra inspanning vragen voor wat betreft ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en sociale kwaliteit. In de groene omgeving staan de kwaliteit en financierbaarheid van landschap onder druk, met name door schaalvergroting in de landbouw en demografische ontwikkeling. Deze investeringen geven ons bovendien de kans om meer ervaring en kennis op te doen met en over de toepassing van Ruimtelijke Kwaliteit in de praktijk. Onze ervaring en kennis over Ruimtelijke Kwaliteit verspreiden wij in onze organisatie en bij onze partners. In het Investeringsbesluit zijn de volgende programmadoelen opgenomen: 1. Toename van ruimtelijke kwaliteit door investeringen in stadsrandzones en de groene omgeving. Deze toename is een voorbeeld van het werken met ruimtelijke kwaliteit. 2. Toename van ruimtelijke kwaliteit door toepassing in de relevante programma s en projecten van het Hoofdlijnenakkoord. 3. Verdere verdieping van de integrerende werking van Ruimtelijke kwaliteit, Duurzaamheid en Sociale kwaliteit. 4. Daarnaast verwachten wij door het bereiken van bovenstaande doelen dat Ruimtelijke kwaliteit ook door onze partners (gemeenten, waterschappen) meer en meer wordt gebruikt als kader voor (ruimtelijke) opgaven. Bij de uitvoering van het programma is gebleken dat in aanvulling op de accenten in het Investeringsbesluit (op stadsranden en de groene omgeving) ook de kwaliteitsopgaven in de bestaand bebouwde omgeving van steden en dorpen om extra aandacht vragen. Daarom hebben GS de uitvoering van het programma in deze richting verbreed in de vorm van een pilot met het oog op de rol en toegevoegde waarde van de provincie in deze opgaven (PS/2014/64409). 2

3 Vanwege het pilot-karakter van deze verbreding zijn de programmadoelen hier niet op aangepast. In de praktijk van de uitvoering heeft het programma wel bredere doelen gediend, mede vanwege de focus hierbij op behoefte en initiatieven vanuit de samenleving: Ad doel 1: Tevens toename van ruimtelijke kwaliteit door investeringen in (binnen)steden en dorpskernen (in de context van een pilot). Ad doel 2: Toename ruimtelijke kwaliteit in provinciale opgaven, ook buiten projecten en programma s van het hoofdlijnenakkoord. Ad doel 4: Toepassing van ruimtelijke kwaliteit door onze partners (gemeenten en waterschappen) maar ook door andere partijen, met name initiatiefnemers. Bij de uitvoering zijn de volgende programma-onderdelen onderscheiden: 1. Pilots stadsranden, 2. Subsidieregelingen en investeringen in steden, dorpen en randen, 3. Energielandschappen Overijssel, 4. Zone Ondernemen met Natuur en Water (ZONW), 5. Participatie in provinciale opgaven, 6. AtelierOverijssel, 7. Kennisdeling en communicatie. De uitvoering van de Kwaliteitsimpuls voor de Groene Omgeving (KGO) behoort tot de reguliere taken. Maar de kennisdeling en communicatie daarover behoort wel tot dit programma. Dit is in deze eindrapportage meegenomen in het betreffende programmaonderdeel. 3

4 Dorpsrandvisie Wierden Ruimtelijke kwaliteit is vanuit een ontwerpende benadering opgepakt door de gebiedskenmerken en (kwaliteits) opgaven van de kern van Wierden te verbinden met die van haar omgeving. Stadsrandzones met kwaliteitvollenhove en Blokzijl Sociale kwaliteit is primair ingevuld vanuit het samenspel van actoren en de participatie van bewoners en gebruikers en vanuit de sociale kansen en opgaven die hieruit naar voren kwamen. In Blokzijl zijn zogenaamde hartjeskaarten gemaakt om tot de verbeelding sprekende plekken aan te duiden. Haaksbergen: Groenste dorp van Twente Structuurvisie 2030 Duurzaamheid komt tot uitdrukking in de samenhang tussen sectorale opgaven, tussen schaalniveaus, en tussen historische ontwikkeling, heden en toekomst- perspectief. 4

5 Uitgevoerd programma per onderdeel 1. Pilots Stadsranden Wierden, Haaksbergen, Steenwijkerland Drie gemeenten hebben pilots uitgevoerd met het oog op duurzame ruimtelijke ontwikkeling van hun dorpsranden: Wierden, Haaksbergen en Steenwijkerland (met dorpsranden Vollenhove, Blokzijl). Zij hebben visies gemaakt en uitvoeringsagenda s opgesteld. Deze pilots zijn met geld en expertise ondersteund vanuit het programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving. In deze pilots is de integrerende werking verdiept van ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en sociale kwaliteit. Daarom zijn de pilots tevens ondersteund vanuit het programma Sociaal Flankerend Beleid en vanuit het project Duurzaam Ontwikkelen. De drie pilotprojecten zijn extern geëvalueerd De pilot-gemeenten hebben praktijkervaring opgedaan met het werken aan ruimtelijke kwaliteit, in samenhang met duurzaamheid en sociale kwaliteit. Ruimtelijke kwaliteit is vanuit een ontwerpende benadering opgepakt door de gebiedskenmerken en (kwaliteits)opgaven van de kern te verbinden met die van haar omgeving. Sociale kwaliteit is primair ingevuld vanuit het samenspel van actoren en de participatie van bewoners en gebruikers, en vanuit de sociale kansen en opgaven die hieruit naar voren kwamen. Duurzaamheid komt tot uitdrukking in de samenhang tussen sectorale opgaven (synergie), tussen schaalniveaus (hier elders) en tussen historische ontwikkeling, heden en toekomstperspectief (nu later). De pilot-gemeenten en de gebiedspartijen hebben het participerend werken vanuit kwaliteitsopgaven ervaren als vernieuwend en enthousiasmerend. De pilots laten zien dat deze manier van werken ook met succes gebruikt kan worden voor ruimtelijke (kwaliteits)opgaven buiten de dorpsranden. Zo betreft de visie van Haaksbergen niet alleen de dorpsranden maar een gemeentedekkende structuurvisie. En Steenwijkerland gebruikt de werkwijze ook voor de opgaven van de kern van Steenwijk. Met de uitvoering van de visies is een begin gemaakt. Aan enkele uitvoeringsprojecten hebben wij bijgedragen vanuit de subsidieregeling Stads- en dorpsranden. Conclusie De pilots zijn succesvol uitgevoerd en dragen met name bij aan de programmadoelen 3 (integrerende werking ruimtelijke, duurzame en sociale kwaliteit) en 4 (toepassing ruimtelijke kwaliteit door partners). 5

6 Overzichtskaart: Gesubsidieerde projecten Ruimtelijke kwaliteit steden, dorpen Fietssnelweg F35 Een deeltraject van de F35, de fietssnelweg tussen Enschede en Zwolle, is opgenomen en landschappelijk ingepast in de dorpsrand van Wierden. Herdenkingstuin Oldenzaal Met de subsidie is een aantal initiatieven in de binnenstad van Oldenzaal gecombineerd. Dit maakte het mogelijk om op een unieke locatie een openbare groene ruimte, de Herdenkingstuin te realiseren. 6

7 2. Subsidieregelingen en investeringen in steden dorpen en randen In 2013 is de subsidieregeling Stads- en dorpsranden ingesteld voor gemeenten en waterschappen. Deze regeling voorziet in co-financiering van fysieke maatregelen die bijdragen aan de provinciale kwaliteitsambities voor stads- en dorpsranden in Overijssel. Deze regeling is in 2014 verbreed naar de pilot-regeling Ruimtelijke kwaliteit steden, dorpen en randen (PS/2014/64409). De regeling is uitgevoerd in samenhang met de regeling Kwaliteit stedelijke leefomgeving vanuit het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing. De opgaven in de gebouwde omgeving nemen toe in urgentie en raken ook de provinciale kwaliteitsambities voor dorpskernen en (binnen)steden. Het gaat vooral om de ambitie Elk buurtschap, elk dorp en elke stad zijn eigen kleur. Voorafgaand aan een subsidieverzoek voor de regeling Steden, dorpen en randen is elk aangemeld project besproken met de gemeente of het waterschap. Deze vorm van voorkantsamenwerking heeft waardering gekregen en stelde ons in staat om de lokale kennis en insteek van de indieners aan te vullen vanuit onze brede kwaliteitsblik (ruimtelijke kwaliteit in samenhang met duurzaamheid en sociale kwaliteit). Dit heeft bijgedragen aan de kwaliteit van de aanvragen en van de projecten zelf. Een overzicht van de 10 gehonoreerde projecten is weergegeven op kaart. Deze projecten gaan veelal over structuurversterking (groen, water, verkeer), naast versterking van bijvoorbeeld de beeldkwaliteit. De plekken zijn vaak van bijzondere betekenis voor de structuur van stad of dorp (pleinen, parken, erfgoed, publieke voorzieningen). De projecten versterken daarmee niet alleen de kwaliteit van de plek zelf maar ook die van het stedenbouwkundig casco en van de directe omgeving. De projecten dragen daarmee bij aan de aantrekkelijkheid, vitaliteit en leefbaarheid van steden en dorpen. Een aantal van de gesubsidieerde projecten zijn inmiddels in uitvoering en enkele zijn al gerealiseerd (Entree en dorpsplein Enter, Herdenkingstuin Oldenzaal). Vanuit diverse provinciale investeringsprogramma s heeft co-financiering plaatsgevonden ter uitvoering van eerder ontwikkelde visies voor stadsranden in met name de stedelijke netwerken. Dit is begeleid vanuit het programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving. Conclusie Deze subsidies en investeringen dragen bij aan de realisatie van ruimtelijke kwaliteit (programmadoel 1), aan de integratie van ruimtelijke kwaliteit met duurzaamheid en sociale kwaliteit (doel 3) en aan het werken met ruimtelijke kwaliteit door onze partners (doel 4). 7

8 Energielandschappen Overijssel Het resultaat van de werkplaats ELO. Vier ruimtelijke modellen voor de inpassing van een zonneveld in de dorpsrand van Heeten. Zone ondernemen met natuur en water Hoe is waterberging op te nemen in de bedrijfsvoering van een biologische boer? Participatie in provinciale opgaven Landschappelijke inpassing van de N34 waardoor de weg onlosmakelijk met zijn omgeving wordt verbonden. 8

9 3. Energielandschappen Overijssel In 2014 is de subsidieregeling Energielandschappen opengesteld. Initiatiefnemers zijn met werkateliers ondersteund bij de inpassing en vormgeving van hun plannen voor de opwekking van hernieuwbare energie. Het betrof vooral plannen voor zonne-energie. Er was echter geen vraag naar subsidie voor het versterken van kwaliteit bij de realisatie van initiatieven. Vooralsnog worstelen initiatiefnemers vooral met de bedrijfseconomische haalbaarheid van hun plannen. Dit was aanleiding om de subsidieregeling aan te passen en deze vooral in te zetten op werkateliers. Conclusie Het onderdeel Energielandschappen heeft niet geleid tot investeringen in de ruimtelijke kwaliteit bij realisatie van initiatieven, maar heeft vooral bijgedragen aan het werken met ruimtelijke kwaliteit door andere partijen (doel 4) en aan de integratie van ruimtelijke, sociale en duurzame kwaliteit (doel 3). 4. Zone Ondernemen met natuur en water (ZONW) De aandacht voor ondernemen met natuur en water neemt toe. In breder perspectief gaat het om het verbinden van economie en ecologie. De afgelopen jaren is in werkateliers en voorbeeldprojecten ervaring opgedaan met vormen van omgevingsgericht ondernemen. Met name recreatiebedrijven hebben uitbreidingen gecombineerd met investeringen in natuur en water, en daarmee hun product economisch versterkt. Mede door de inzet vanuit dit programma-onderdeel neemt ook bij landbouwbedrijven de belangstelling toe voor nieuwe vormen van groen ondernemerschap, waarbij investeringen in natuur, landschap en water economische meerwaarde aan producten opleveren. In 2014/2015 zijn onder andere met 10 werkateliers en 3 agrarische bedrijfsplannen concrete projecten Ondernemen met Natuur en Water ondersteund die als voorbeeld dienen voor anderen. Conclusie Dit onderdeel van het programma is met succes uitgevoerd en heeft vooral bijgedragen aan het werken aan ruimtelijke kwaliteit door andere partijen (doel 4) en daarnaast aan de kwaliteit van de groene omgeving (doel 1) en aan de integratie van ruimtelijke kwaliteit met duurzaamheid en sociale kwaliteit (doel 3). 5. Participatie in provinciale opgaven Vanuit het programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving zijn provinciale projecten, programma s en activiteiten ondersteund bij het (mee) realiseren van ruimtelijke kwaliteit in de betreffende opgaven. Het gaat om opgaven zoals gebiedsontwikkelingen IJsseldelta Zuid en Ruimte voor de Vecht (Tastbare identiteit van het Vechtdal), KVO-projecten zoals Spoorzone Zwolle, N34 Wittepaal-Hardenberg, en provinciale opgaven zoals het hoogwaterbeschermingsprogramma, ontwikkelopgave Natura 2000/PAS en de drinkwaterwinning Twente. De inzet van ontwerpers in de stedelijke en groene omgeving is inmiddels als reguliere taak geborgd in de lijn en in de provinciale formatie. Deze ontwerpers adviseren ook onze gemeenten en waterschappen bij het realiseren van integrerende kwaliteit in hun opgaven. Conclusie De participatie van ontwerpers is geslaagd en heeft vooral bijgedragen aan de ruimtelijke kwaliteit in onze provinciale opgaven (doel 2) en daarnaast aan de integratie van ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en sociale kwaliteit (doel 3). 9

10 AtelierOverijssel Het AtelierOverijssel timmert als werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit aan de weg. Initiatieven uit de samenleving worden op ontwerpende wijze en met ruimtelijke kwaliteit verder gebracht. Kennisdeling en communicatie Het werken aan ruimtelijke kwaliteit in Overijssel is geëtaleerd in het vakblad GROEN. 10

11 6. AtelierOverijssel AtelierOverijssel is een samenwerkingsverband tussen Het Oversticht, Landschap Overijssel en het Kunstenlab. AtelierOverijssel organiseert in opdracht van de provincie, gemeenten en waterschappen onder meer werkateliers over kwaliteit in hun opgaven. Co-financiering hiervan heeft plaats gevonden vanuit het programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving (ca 80 werkateliers in de afgelopen 4 jaar). In de werkateliers komt een aantal inhoudelijke thema s regelmatig terug: uitbreiding en kwaliteitsverbetering van recreatieterreinen, kwaliteitsvragen op landgoederen, inrichting van de (semi)openbare ruimte, (her)ontwikkellocaties, infrastructuur (zowel weg als water), opgaven rondom natuur & water, relatie duurzaamheid en ruimtelijke kwaliteit, ruimtelijke kwaliteit als unique sellingpoint. Bij deze diversiteit aan opgaven worden regelmatig actief de dwarsverbanden gelegd of verstevigd tussen ruimtelijke en sociale kwaliteit en duurzaamheid. In toenemende mate worden ateliers ingezet bij complexe participatieprocessen. Daarbij wordt met name gevraagd om creatieve inbreng op het gebied van procesarchitectuur. De brede scope op ruimtelijke kwaliteit in combinatie met een geconcentreerde aanpak is succesvol en wordt gewaardeerd door opdrachtgevers. De werkateliers gaan regelmatig niet alleen in op de inhoudelijke vragen en dilemma s, maar ook op de procesmatige en financiële aspecten van ruimtelijke kwaliteit. Vooruitkijkend wil AtelierOverijssel met werkateliers voortbouwen aan de uitvoeringspraktijk van ruimtelijke kwaliteit in Overijssel. Daarbij wil het de opgedane kennis beter borgen en delen. En tenslotte wil het zijn inzet verbreden door onder mer samenwerking met partijen in Gelderland tot Atelier OOST. Conclusie De werkateliers van AtelierOverijssel zijn een succes en dragen bij aan de ruimtelijke kwaliteit in provinciale opgaven (doel 2), de integratie van ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en sociale kwaliteit (doel 3) en het werken aan ruimtelijke kwaliteit door andere partijen (doel 4). 7. Kennisdeling en communicatie Kennisdeling en communicatie komen in alle programma-onderdelen terug. Hieraan hebben wij invulling gegeven met: interne en externe bijeenkomsten en presentaties, excursies, festivals, masterclasses en versnellingskamers, inspiratie- en werkboeken ( handreikingen ( evaluaties en publicaties, een voorbeeldenbank ( Artikelen zijn verschenen in onder meer de vakbladen: Landschap (Sturen op ruimtelijke kwaliteit in Overijssel, 2015; Groen: vakblad voor ruimte in stad en landschap (Special Ruimtelijke kwaliteit in Overijssel), Ruimte: Vakblad van de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (editie 14: Themanummer Landschappen is een werkwoord), ROM-Magazine (Ruimtelijke kwaliteit in steden, dorpen en randen, 2015). 11

12 Sanering kolk Zalker dijk Als tegenprestatie voor het mogen bouwen van een energieneutrale woning is een dijkdoorbraakkolk in oude luister hersteld en er is een vissteiger aangelegd. Foto s links- en rechtsboven: Frans Noordman 12

13 KGO De uitwisseling van kennis en ervaring is essentieel gebleken voor een consistente en succesvolle toepassing van de Kwaliteitsimpuls Groene Omgeving. Zo zijn jaarlijks meerdere bijeenkomsten georganiseerd binnen het kennisnetwerk. In de afgelopen jaren gebeurde dit vanuit dit programma. Ook het betrekken van de lokale gemeenschap is van belang, voor draagvlak maar ook voor duurzaam in stand houden van gerealiseerde kwaliteiten. Conclusie Kennisdeling en communicatie heeft vooral bijgedragen aan het werken met ruimtelijke kwaliteit door andere partijen (doel 4), aan de ruimtelijke kwaliteit in onze eigen opgaven (doel 2) en daarnaast aan de integratie van ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid en sociale kwaliteit (doel 3). Conclusies en aandachtspunten Met de vaststelling van de Omgevingsvisie Overijssel is sturen op ruimtelijke kwaliteit als een van de rode draden verweven in het provinciale omgevingsbeleid. Samen met andere partijen geeft de provincie daar dagelijks invulling aan in de praktijk. Met het investeringsprogramma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving is een impuls gegeven aan het werken aan ruimtelijke kwaliteit in Overijssel: De integrerende werking van kwaliteit in stads- en dorpsranden is verduidelijkt en verdiept. De kwaliteit van stadsranden en van de groene omgeving is versterkt. In de context van een pilot is ervaring opgedaan met het werken aan de identiteit, ruimtelijke kwaliteit en leefbaarheid van (binnen)steden en dorpskernen. En met de uitvoering van het programma is het werken aan ruimtelijke kwaliteit door de provincie en door andere partijen ondersteund en versterkt. Het programma Leefbaarheid, stadsrandzones en groene omgeving is hiermee met succes uitgevoerd en afgerond. 1. Ruimtelijke kwaliteit stadsranden en groene omgeving 2. Ruimtelijke kwaliteit in provinciale opgaven 3. Integratie met sociale kwaliteit en duurzaamheid 4. Doorwerking partners 1.Pilots stadsranden Subsidies en investeringen Energielandschappen ZONW Participatie in provinciale opgaven AtelierOverijssel Kennisdeling en communicatie Tabel: Samenvatting bijdrage programma-onderdelen aan de programma-doelen. Aandachtpunten voor doorontwikkeling De doorontwikkeling en toepassing van het provinciale kwaliteitsbeleid vragen blijvend aandacht, mede in het licht van de veranderende sociaal-maatschappelijke en economische omstandigheden. Dit is op te pakken vanuit de reguliere taken en als onderdeel van relevante opgaven in het buitengebied en in het bebouwde gebied van onze steden en dorpen (Coalitieakkoord Overijssel Werkt!). 13

14 In de groene omgeving gaat het onder meer om omgevingsgericht ondernemen met het oog op regionale kwaliteitversterking en maatschappelijke opgaven (natuur, water, klimaat, energie) en om vrijkomende agrarische bebouwing. In steden en dorpen gaat het om: de regionale verscheidenheid en lokale identiteit van steden en kernen binnen onze stedelijke netwerken (complementariteit en profilering), en om de betekenis van ruimtelijke kwaliteit, samen met sociale kwaliteit en duurzaamheid voor aantrekkelijke, vitale en leefbare steden en dorpen in Overijssel. Concrete aanknopingspunten betreffen met name de aanpak van leegstand met passend (her)gebruik en transformatie van vastgoed en terreinen, in samenhang met stedelijke vernieuwing, wonen(-zorg), klimaatbestendigheid, cultureel erfgoed, groen en water in de stad. Tot slot: Uit de ervaringen van de afgelopen jaren blijkt dat particuliere initiatieven en ontwikkelingen steeds belangrijker worden voor het gebruik en de kwaliteit van de stedelijke en de groene leefomgeving. Bewoners en gebruikers vinden hun leefomgeving belangrijk en nemen daar ook in toenemende mate zelf verantwoordelijkheid voor. Maar daarmee zijn (regionale) kwaliteiten in de spontane stad en in het spontane landschap niet vanzelfsprekend geborgd. Breed gedragen besef van de kwaliteiten van onze streken, inspirerende praktijkvoorbeelden en de beschikbaarheid en toegankelijkheid van (ontwerpende) expertise voor maatschappelijke initiatieven vormen daarbij belangrijke aandachtspunten. 14

15 Colofon Uitgave Provincie Overijssel Datum December 2015 Auteur Henk Laagland RBBV Adresgegevens Provincie Overijssel Luttenbergstraat 2 Postbus GB Zwolle Telefoon Fax provincie overijssel.nl postbus@overijssel.nl 15