46210 inden dieren openbaer volcomen ende vol bracht Item die bomen en verden 5 niet be ruert mit enen willighen berueren noch mit

Transcriptie

1 Folio 301v Hier beghint dat xvij. boekc 1 ende spreect vanden gheboemten ende cruden NA dien dat geeynt is mitter goeds hulpen tboec of dye tractaet vanden proprieteiten der dingen die binnen inder eerden ghewonnen sijn als vanden stenen vanden gemmen ende vanden metallen ende van anderen dinghen die inden aderen der aerden wassen So is nv te seg ghen mit corten woerden vanden bomen van den cruden vanden vruchten ende van den zaden die welke ouermits haren wor telen voirt ghebrocht werden Ende alleen sijn hier sommighe dingen te seggen van dien cruden ende van dien bomen vanden na men welker gewach wort inder heiliger scriften inden text of inder glozen ende dat sul len wi doen na dat wy vermogen bi der ordinancien vanden A. b. c. d Dat i. capitel vanden boeme int ghemeyn ARbor dat is een boem Ende ysidorus seyt libro xvi. capitulo v. dat arbor den naem heeft genomen van arius 4 dat is vanden velden daer om dattet der aerden aen han get mit ghevestichden wortelen gheliker wijs dattet cruyt doet Ende si sijn beyde gelijc als naden houen want wten enen wor det ander gewonnen want alsmen tsaet eerst inder aerden werpt so bestaet eerst te groy en als een cruyt twelc na in enen boem spruyt ende wast Item ysidorus seit in aristo tiles boeke vanden groyende dingen dat die proprieteiten der bomen ende der cru den in dien boeke voirscreuen gesettet wer den want hi seit dat inden bomen ende inden planten een leuen is dat is een groyelike craft alst inden dieren mer dat is onderschei den want inden planten is si verborghen ende inden dieren openbaer volcomen ende vol bracht Item die bomen en verden 5 niet be ruert mit enen willighen berueren noch mit enen voertgaende als die dieren noch si en werden niet beruert na enighen lust of genuecht of droefheit als die dieren al is dat sommige philosophen arders 6 mey nen als anaxagoras ende noch andere die welke aristotiles berispt Item dat groyen de leuen is inden planten bi den welken een aen halinge wordt der humoren totten vuedzel des boems of der planten om dye te behouden Mer in geenre wijs en heeft die boem een verstantlike ziel of gevueli ke die boem en wijnt niet noch en wort niet gewonnen noch en heeft genuecht dat hi gevuedt werdt of gespijst mer hi heeft in hem een reden des zaeds noch hi en droeft niet als hi gesneden wort noch hi en waect niet noch en slaepet niet noch hi en haelt sinen adem wt noch in noch hi en heeft gheen ander manieren ouer hem die sinlic sijn Item die boem behoeft die vier tijden vanden iaer Als hetten coude droechte ende vuchte aristotiles seit dat die eerde is moeder ende die son it 7 vader der plan ten ende der boemen want die eerde vuedt als een moeder ende die son werct als dye vader Item sommige meysters sagen dat inden boemen waren vuedinge winninghe wassinge ende geduericheit ende dat si noch tans gheen pisse wt en laten noch dreck als leuende beesten waer bi dat si die bo men ende planten edelre maelden dan die die ren Mer dat weder seit aristotiles ende laste ret ende seit dat die boem aen gebonden is ende en heeft gheen berueren wt sinen delen also dat menigerhande delen mit menigerhande wercken geeyndt wer den als dat oghe wordt ten sien ende die

2 Folio 302r oren ten horen noch en heeft volcomen siel mer en heeft niet dan een deel des deels der zielen dat is een groyelike sie le Mer een dier heeft meer werckingen ende edelre dan die planten waer bi dat een dier edelre is dan enich plant of boem Item die boemen scelen veel van mal canderen als gheseit wort int eerste boe ke vanden groyliken dinghen int ander capittel want sommighe boemen hebben hars ende gommen wes reden dit is want die oueruloyende humoer en wordt niet al verduut vander hetten ende daer om wordt si totten butensten verdreuen ende daer wordt vercoudt vanden couden boem die daer om staet Item sommige heb ben knuysten ende knopen want ouermits dien na dat die deelen alleynschen was sen so werden si te samen gebonden Item si hebben spleten ende schoeren inden wel ken die natuerlike vuchticheit verwaert wort ende vander aerden voert tot allen deelen ghestuert wordt Item si hebben enen buke dats morch inden welken die tokinghen 8 wordt eer si ghevuert wordt of verkeert in een substanci van bladeren of van vruchten of van telghen als die selue seit Item si hebben enen bast om dat hi dit binnenste materie bescermen sal want dattet velle of die huut doet in enen dier dat doet die bast in enen boem als ysidorus seit Int ghemeyn heeft een boem hou te ende als daer viere aen coemt soe bar net al licht waer af dattet een leenment heit want alst onsteken is so gheuet den ghenen licht die daer by sijn Item thout is dat starcste deel dat aen enen boem is ende dat vaste ende dat substancialicste ende strect hem vanden wortelen tot int ouer ste vanden boem ende totten binnensten he uet een morch totten welken die natuer trect als die natuer ghebrec heeft van den vuedzel van buten als albumazar a uicenna ende constantinus seggen Item die bo men scelen in veelheit haerre deelen ende in luttelheit inder grootheit ende inder cleijn heit inder starcheit ende inder crancheyt wes zake is vuchticheit die in sommi ghen groten bomen melkich is als inden vighebomen ende alsulken vuchticheit is a bel haer te sprayen langs ende dwars In sommighen bomen is die vuchticheit pe kich ende tay ende en mach niet wt gesprayt werden daer om dat die delen te samen hangen ende cleuen als peck ende dat is die za ke der cleynicheyt ende der luttelheyt inden deelen der bomen ende der planten ende alsul ke tayheit of slymicheit en is die zake der crancheit niet inden planten ende inden bomen ten waer datter te luttel hetten waer ende dat die hetten onuolcomen waer Item in sommige bomen is een scarpe vuchticheit van heter ende van drogher complexien ende dat is in sommigen een za ke der starcheit ende der craften want hetten is licht ende subtijl ende doergaende ende daer om schiet alsulke vuchticheit wt ende die boem werdt groet Ende na der complexien der bo men werden si groot of cleyn dick of smal Item die bomen scelen in hoerre manieren vrucht te maken want sommige maken vrucht op horen bladeren ende dat coemt om die starckicheit der vruchten ende om die behoefte der hetten vander sonnen die die humoren verduut Sommighe maken vrucht onder den bladeren ende dat coemt vander cranc kicheit der vruchten op dat si vander groter hetten of couden niet verderft en werden En de die vrucht van sommigen bomen is gehan gen aen enen steel dat is bi sinen steel ende dat

3 Folio 302v coemt datter vuchticheiden genoech is ende te luttel hetten diese niet voert wt ten eynde gebringhen en can. Item int ghemeyn heeft alle boem een wortel mitter welc ker hi een middelaer is tusschen tlichaem der planten ende der aerden daer hi af ghespijst wert waer of dat die wortel heyt tleuen der planten naden griexsen. Item vander wortelen coemt nae een stamme daer die telgheren die vruchten ende bladeren voert op rusten Item in enen harden steel of stamme is mor we pitte twelc als aristotiles seyt Som mige heyten matrice dat is moeder des bo mes want daer in wordt die vuchticheyt des zades daer die boem of plant of co men ende ghewassen is gheuoet als een dracht of kint in die moeder vander moeder Ende zommige heytent darmen des boems want in haer wert dat puur vanden onpuur ge sceyden alst daer inden darmen der dyeren Ende zommige heytent oec thart vanden bomen want daer wt coemt tberueren des groyli ken leuens ghelikerwijs dettet 9 vuelike le uen coemt vanden lichaem eens ygeliken dy ers. Item alle boem heeft een scorsse of een bast om die binnenste mede te bescermen ende die bast coemt van subtijlre humoren die de warme lucht na haer getogen he eft ende is daer verdroecht als hout Item zom mige bomen wassen inden houen ende heyten tamme. zommige zijn wilt. Ende die tamme en werden si niet gheoeffent soe werden si wilt. ende werden die wilde geoeffent ende ge hauent so werden si tamme als aristotiles seyt Ende zommige van desen maken vrucht ende oec olie om die smerige vuchticheyt ende om dat si luchten genoech hebben. ende zommige niet om gebrecs wil sulcker hu moren ende inden welken die bladen haest vallen om der dunre humoren wil die niet smerich en is ende haest verdroecht ende in zommigen ni et om die contrari sake. Ende ghelikerwijs dat die bomen scelen inder groetheit ende cleyn heit also scelen si inder scoenheit ende lelicheit want hem coemt een scoenheit toe om die geli kicheit der materien ende om die scoen ordinan ci der deelen Item si scelen oec in die goetheyt der vruchten ende inder quaetheit na dien dat die humoren zuet of zuer of bitter of damp zijn ende na dien dat si die hetten groet of cleyn hebben of getempert: Item aristotiles seyt daer dat die wilde bomen meer vruchten dragen dan die tamme ende dat coemt om dye meerre oueruloedicheyt der humoren die luttel smerich is ende luttel taye ende die lichtelic wikende is der deylingen ende der wtste kinge dat si verkeert mogen werden inder sub stancien der vruchten nochtan zijn die tamme vruchten die inden houen wassen veel beter dan die wilde als aristotiles seyt Ende dat is daer om want die vuchticheit der tammer bomen is veel smeriger ende lustiger. ende het is een zuete oueruloedicheyt die in der materien der tammer vruchten gheuonden wert. ende dat coemt daer bi om dat die wor tel vanden boem inden houen bat ghemest wort ende beter ende welligeren gront heeft dan die wilde. ende oec wassen die bomen onghelijc groet want in drogen dorren lande wassen si cleyn. ende in vetten zueten lande so wassen si groet ende bi zueten wateren. mar die bi zouten wateren wassen die bliuen dor re ende cleyn als bi der souter zee. nochtans liecht dit opter roder zee daer grote bo men wassen als aristotiles seyt ende dat is om die oueruloedicheyt der vuchticheyt ende hetten Item men sal mercken dat ondersceyt in der menigerhandicheyt der blomen ende blade ren want zommige bomen hebben scarpe bla deren ende dat coemt daer bi dat dese bomen

4 Folio 303r veel eerdicheyt hebben ende veel droeche den. ende zommige bomen hebben safte blader om die gelijcheyt der wateriger vuchtic heyt ende om dat si te mate hette hebben ende zommige bomen hebben gesneden blade ren ende nochtans breet als die wijngaert ende dat coemt om datter veel eerdicheit is ende gheen slimicheyt ende om ongelijcheit der hetten die de materi ongelijc wtsteect want in sulken bomen gaet die smerige humoer ende die taye in een materi vander vruchten. Ende die waterige ende eerdige humoer in die materi vanden bladeren als albumaser seit Item die bomen werden verwandelt in die eyn den haerre deelen mit menigerhande figu racien want die eynden van zommigen bomen zijn scarp alst openbaert inden doernen. inden welcken die hetten die humoer die subti lende is haesteliken na haer trect totten butensten ende verkeert die al drogende in een scar picheit ende dat grofste deel versaemt si mitten stecke ende mitter wortel als cassiodorus seit want contrari figuren werden van contrarien sa ken gewonnen. ende dat selue openbaert inden vruchten der bomen die welke als aristotiles seit zijn van menigerhande manieren want si en zijn niet al hoeckachtich noch si en gaen oec niet recht wt als een linie mer zom mige zijn daer ront als een cirkel om die gelike materi der humoren ende om die ghe like werckinge der craften die daer wercken de is als der hetten ende der vuchticheit bi wel ken si gelijc wt gesteken werden ende vanden middel al gelijc wt streckende totten circum ferencien. mar die hoeckige gaen slechtelic op wt contrarier saken Item si werden verwan delt in menigerhande verwen. want alsoe wel werden die vruchten verwandelt als die blo essemen. ende alsoe wel die telgeren als die stammen in allen bomen als aristotiles seyt want van eenre couder eerdiger ende melancoliozer humoren werden si zwart ende vuul. ende van vuchter ende couder humoren werden si wit ende van heter humoren werden si roet ende al so vanden anderen als albumasar seyt Item die bomen scelen alsoe wel als die planten in der ripinge vanden vruchten want zommige werden veel eer rijp eer zommige als aristotiles seyt. als moerbessen ende korsen ende deser gelijc Ende dat geualt om dat si ghenoech hetten hebben die machtich is op de vuch ticheit te ripen. Ende zommighe werden tra ger ripe om die groefheyt der wateriger humoren die ongehoersaem is ende datter gebrec hetten is diese verduwen mach. ende dat geualt dicwijl in wilden bomen. Ende dye selue reden is oec waer om dat die bomen zommige haestelic spruten ende zommige tra echlic want si laten haest haer blader wt om die oueruloedicheyt der onuerduder wateri ger humoren die niet smerich en is mer vloyende ende die haer lichtelic wtstekende is totten vtersten des boems of der planten ende van contrarier zaken gheualt dat contrari Dat ij. capitel vanden boem aromatica ARbor aromatica dat is een welruken de boem. onderwilen heeft hi den goeden roke inden bast onderwilen inder blo men onderwilen inder vruchten alst openbaert inden caneel dat die bast is ende in macis dat die bloemen is ende inder muscaten dat die vrucht is Item albumaser seyt dat die sake des goeds rokes is een droge eerdicheit ende dat subtijl gemengt mitten waterigen subti len ende na zijn bouenganc meer in enen deel der luchten dan in enen anderen deel so is dat een de le meer welrukende dan dat ander deel. ende zommige boem is altemael wel rukende na al sinen deelen als die boem des balsems Onder die welrukende planten ende bomen co-

5 Folio 303v men zommige toernen 13 voert inden welken een sadelike reden is ende zommige werden voert gebracht bi hem seluen van redeliker menghinge der elementen. zommige werden ghe menichuoudicht vander plantinge der wortelen of der stammen ende zommige bi eyntinghe van griffelen als albumaser seyt. Item onder alle die bomen die ghepoet werden zijn dat die bes te als die gelike den geliken ingheplant werden. Item het is een notabel wanneer een griffel gheset wort in een stamme soe verkeert die griffel al die virtuut des stam mes in hare virtuten ende verwandelt die geda ente want ist datmen plant een griffel van een oliue boem op een stamme van beten so gaet die virtuut vanden oliuen inder stammen vander be ten ende maectse hardt ende durende een wijl tides. ende ten laetsten trect si die vuchtiche de na haer die daer wt gaet ende verkeert se in haerder gelikenis als albumaser seyt opt eynde des eersten boecs. Item die selue seyt goede planten en comen niet lichtelijc van quaden zade of van quade bomen van goeder wortelen al wordet contrari genonden inden dyeren wes reden is als albumaser seyt dat die plant is der aerden aengeuesticht ende een paerlic ontfaet die plant haer voetsel vander aerden alsoe en doen die dyeren niet om de wandelbaricheyt der complexien ende oeck om die contrariheyt des appetijts. Item in al len geslacht der bomen ist aldus. dat ouermits bequame potinge die wilde bomen wer den verkeert in tammen bomen. ende aristotiles seyt een exempel dat die bitter amandelen ouermits potinge werden zuet. ende also vanden ande ren. ende hi seyt oec dat een boem die enen gro uen bast heeft wort haest subtijl. ende dat is om gebrecs wil der smeriger humoren dye een materi der vruchten is. of om die har dicheyt des verbiedende is die wtwasemin ghe des grouen die inden boem hinderlijck is mar hi seit daer datmen een wortel split tede ende leyde een steen inder splete hi sou de weder vruchtbaer werden. wes reden is als albumaser seyt. want ouermits dese split tinge wert een wtwaseminge des grouen datter deerlic is. ende daer wort een inley dinghe der hetten vander zonnen of der luchten die daer omme staet ouermits wes duecht daer wert een verteringe der corrumpeerder hu moren: Item men seyt daer dat die amandelen ende die appel van garnaten werden van hare quaetheyt verwandelt ouermits potinge want die appel van garnaten werden gebe tert wanneer dat si ghemest werden mit ver ken stront ende mit zueten water begoten. wes reden is als albumaser seyt want ouermits der hetten ende droecheyt deser missen werdt die waterighe oueruloedicheyt verdruct inden appelen van garnaten. Ende op dat si ouermits die groter hetten ende droecheit der missen in bitterheden niet verkeert en wer den so doetmen totter missen zuet water: ende also ist vanden amandelen als albumaser seyt Item aristotiles seyt een exempel vander billen want billen cruut dat in parsien wast dat is ve nijnt mar wordet van daen gevuert in egip ten ende daer weder gheplant soe machment eten. ende daer om ist goet datmen zeer ar beit inder versettinge want alle bomen ende cru den werden daer mede verbetert. ende men sal goede ende bequaem steden daer toe suecken ende die tiden vanden iare. Aristotiles seyt dat men die bomen verplanten sal in die lenten ende dat om die getemperheyt der hetten ende dyer vuchticheyt die de hetten ende die vuchtic heyt vanden bomen ende vanden planten. Item in egipten en wort mar een plantinghe des iaers wanneer die droefheyt 15 des lan des getempert wordt vander vloet des

6 Folio 304r riuiers datmen nylus heyt als aristotiles ende albumaser seggen. Item zommighe bomen zijn vruchtbaerre inder ioecht dan inder outheyt want ter wilen dat si ionc zijn so zijn si ouer uloediger inder hetten ende inder humoren Som mige zijn verkeert ende dragen meer vrucht als si out zijn dan als si ionc zijn wes reden is als albumaser seyt want inder ioecht ouer uloyen si meer inder vuchticheyt dan die na tuerlike hette verduwen can ende also wert hi der hetten ongehoersamich ende in die outheit wort die humoer gheminret ende en wort niet gehoersaem der verduwinge der hetten. ende dat openbaert inden amandelen ende inden peren als aristotiles daer exempel of maect Item a ristotiles seyt dat die ondersceyt alsoe wel die bomen die wilt zijn of tamme als der plan ten wert ondersceyden bi mannen ende bi wiuen want die man is dicker harder ende dichter ende heeft meer telgen dan dat wijf. Ende is oec drogher ende zijn vrucht is corter ende beter te rijpen. vanden welken dit die reden is als albumaser seyt. want die bomen dat manne kens zijn oueruloyen meer inder hetten ende in der droecht dan dat wijf. Item aristotiles seyt dat die vruchten vanden wyue verbieden den val der bladen Ende die vruchten thent die verduwin ghe veruolt is ende dit is die reden. want dye palmboem dat een man is ouermits der luchten meret hi die hetten des wijfs op dattet wijf te bet verduwen mach dat aristotiles pepen sim heyt int vierde boec metheororum Item aristotiles seyt dat die man wert onderkent vanden wiue om des wille dat hi vrogher bloyet om dat zijn hetten starcker is ende oec bi den roeke want die man ruect bet ende meer dan twijf om die meerre subtijlhei de des drogen roecs die vanden man ontbon den is ende niet vanden wiue. Item aristotiles seyt dat die wint draecht den roke des mans totten wyue ende zijn vruchten werden snellic ker te gader rijp. Item albumaser seyt dat dye bladen vanden man des palmboems vergha dert mitten palmen bladen des wijfs. dye sullen alsoe te samen hanghen dat si naeuwe sonderlinge van malcander ghesceiden sullen wer den Ende alsmen wilde vighebomen plant te ghen tamme vigebomen so sullen die wilde den tammen hetten gheuen dat die tamme te bet draghen sal. Item tsap vanden wilden vighe bomen gebracht opten wortel des tammen vuet den tammen ende starcten So seytmen oeck dattet sap vanden appelen van garnaten oec helpt den oliuen boem of die balaustie do et dat selue wort si daer mede gheplant Dese dinghen hebben wij getogen van aristotiles woerden libro i. vanden groyliken dinghen ende al vanden proprieteyten der bomen ende der planten Item aristotiles seit noch alle bomen die vrucht maken alle iaers die werden traech. Dye bomen die alteveel vruchten maken die werden schier verdroecht wanneer die spise gaet int saet dat is die vuedende humoer die vueden soude gaet in die substancialike materie. Ander notabel proprieteyten ende die edel zijn mogen wij kiesen alsoe wel vanden bomen als vanden cruden wt aristotiles wo erden in libro ij. der groyeliker dinghen daer ge seyt wort die plant heeft drye dinghen. want vander aerden heeft si vetticheyt vanden water versameninghe ende vanden vier con solideringe ende eyndinge der deelen ende vander lucht ende vanden viere heeft si openicheyt ende breydinge ende wtstekinge ende complexi der vruchten ende rijpicheyt. want sonder hetten ende vuchticheyt en wort dat waterich is niet gheeyndt als daer openbaert inden exem pel van aristotiles want dat brede dat niet geco aguleert en is dat en wordt niet gheeyn det zonder vier die de waterige ende die eer-

7 Folio 304v dighe deelen verterende is te gader. Ende dye boem heeft zijn openicheyt vanden vyer ende vanden water die wassinghe ende die ver meringe ende dat altemael dicht ende vast is dat en mach niet marren als aristotiles daer seyt. ende daer om een groet hout ende zwa er en mach niet te grode 16 ghaen mer een cleyn stucken gouts gaet vlusch onder dat water of een steenken. Ende dat is daer omme want thout is open ende vol van ghaetkens mar die houten die altezeer dicht zijn ende zwaer die sincken als aristotiles seyt iiij. me theororum die wt zwarten ebanus die lucht adem de Ende daer om sanc hi neder. ende wat dat ter open is ende smerich dat zwemt want dat heeft veel vander lucht die de materie op licht tegen dat ouerste des waters alst openbaert inden bladen ende inden pulueren ende in allen smerigen dinghen. want aristotiles seit het is des waters eyghenheyt die luchtige substanci op te heffen. ende die ander die soe dichte ende so vast zijn van binnen neder te drucken. Item aristotiles seyt dat die aerde dye berchachtich is want si zuet is soe is si zuete humoer houdende ende daer om soe wassen daer eer cruden ende werden daer eer rijp dan anders waer want die geberchten trecken die zuete ende die subtile humoren na hem mitten welken die claerheyt der luch ten wert also wel inden anhalen als inden ver duwen ende so wert daer haest een verkeringe der humoren in eenre substancien der plantinge als aristotiles seyt. Item hi seyt aldaer dat die coude als die coude lucht veriaecht dye hetten totten binnensten der aerden ende zijn dee len werden vergadert mitten waterigen vuch ten ende ouermits der neder gedructer het ten ende als die coude verdruckende is totten laechsten so wert die wasem ghecoect ende gecoaguleert ende wert verkeert inder sub stancien der planten ende die stede wert gesplijt ouermits groetheyt der hetten ende also coem ter een plant wt. Item die lucht onderwijlen ghemengt mitter aerden ende mit water in der couden des waters wort ghecoagu leert ende ouermits werckinge der hetten die dat ghemengede gheeyndt ende verduut he uet coemter een plant af alst openbaert in nenuphar dat is in meerbollen ende in an deren cruden die cleyn zijn die inden water pleghen te wassen. Ende der welcker blade ren dat water bedecken ende dese wassen op waert niet wtgerect om die subtijlheyt der luchten. Ende des zueten waters datse op houdende is of om der dickicheyt der aer den welke eerde die wortel onthoudt van welken wortelen die plant haer natheit ne met vander wortelen ende vander stammen en neemt onthoudenis in hare oprechtinge Item aristotiles aldaer seyt dat in steden die es sencialiken wesentlike cout zijn ende die bij geual of accidentalic warm zijn als in dien dat warm water dicwijl vloyt wast een plante of een spruut want die hetten des waters trect die coude humoren totten ouersten vander aerden ende totter stede der meninge 17 want vter lucht ende vter eerdinge wasem mitter humoren des waters in droncken ouermits hetten des waters ende der sterren werden die bomen ghecoaguleert inder substancien der planten Mar dat en ghe sciet niet dan in veel tijts als hi seyt om die toeuallike hetten die der winninghe al sulker planten niet bequaem is. Item aristotiles seit aldaer dat die planten diemen eten mach wassen bat in lichten steden ende in hogen ende in heten dan inden ghenen die desen contrarie zijn. want in slechten effenen steden oueruloit die vuchticheyt ende sonderlinge als daer zueticheyt bi is ende ghetemperheyt der

8 Folio 305r luchten. Ende so ist oec in stenden 18 die wel ho ghe zijn. want daer is oec puricheyt der luchten ende oueruloedicheyt der zueter hu moren. ende dat om die openicheit ende omme die zuete wasem die daer aentreckende is. Ende daer om is inden geberchten dic wijl beter drachticheyt ende daer wassen beter vruchten. ende inden valleyen werdt die lucht zwaerlic beruert waer of dat van wtstotinge ende van wriuinge die lucht haest vervult ende die groue wasem vanden welcken quade verduwinge coemt daer om ist datter een gesonde humoer gebonden wort als albumaser seyt Item dat gesouten water is zwar ter dan dat zuete alst openbaert inden exem pel van aristotiles aldaer waer om hi seyt dat een dinc als een eye in zuet water gheleyt sinct vluchs ende in sout water driuet. want ouermits zijnder eerdicheit ende souticheit macht den last des eys leyden. Ende daer om wert dat zuet water lichteliken geto gen totten hogen steden dan dat ghesoute wa ter als om der puerheit subtijlheit ende lich ticheyt wil. Item aristotiles seyt dat vast slijc ende taye brengt snellike een smerige plant vo ert om die lichte verwandelinge alsulckes slijcs inder smericheyt als albumaser daer seyt Ende op dat die plant dueraftich bliue soe ist noet dat si heeft een vuchticheyt dye wel verduut moet wesen ende smerich op dat die planten die een onuerduwede humo er of vuchticheyt hebben als hem een cou de ouercoemt dat si schier dorren moeten waer of dat een koel bouen drye iaren niet en duert. Item aristotiles seyt dat een plant onder wilen gewonnen wort wt enen dichten ende harden steen want die lucht die binnen den steen besloten is pijnt hem op te climmen mer als hi ghenen wtganc en vint die vrij is om dichticheyt wil des steens wordt die lucht wederom gebuecht ende wort be ruert totten deelen des steens ende ouermits sinen berueren wort hi warm. Ende als dye lucht verwarmt is so trect die lucht dye ander humoer tot haer opwaert die inden steen is ende daer sal een wazem wesen mit ter vuchticheyt mit eender cleynre sceydin ge der deelen vanden steen ende van dien wasem ende van dier humoren die vten steen gheleyt is wort onderwilen een plant ghewonnen mit ter hulpen vander hetten der zonnen die de lucht was die eerst verwarmt was 20 starck maect ende die vuchticheyt verduut die te hants vanden steen aengehaelt was ende verke ertse in eender substancien van eenre planten. mer alsulken plant en duert niet lange dan daer aerd om staet ende mit zueten water bego ten of nat gemaect ende dat si oec mit ghetem perden lucht ghevoet wert ende dat is daer om want si also luttel vuchticheyt heeft Item aristotiles seit dat een plant die bi der zonnen is ten oesten waert die wast haestlic ende dat is daer om want si warmten genoech heeft ende die plant die ten westen staet vander zonnen die wast traechlic om dat si luttel hetten heeft. Item albumaser seit dat die wassinge een re igeliker planten wert gehouden vander ge temperheit want isser te veel vucticheiden so werden die wegen bestopt ende die gater kens bi den welken die wassige comen soude ende dat die boem clymmen ende hogen soude ende inder seluer mauieren 22 is daer te groete droecht so werden die gaetkens gedwon gen ende so en wert die plant niet geuoet. Item aristotiles dat een ygelic plant behoeft iiij. dingen als saet dat zijn volcomen ripinge heft ende niet verrot en is noch niet te out en is ende oec behoertet een bequaem stede ende aert rijc daer een plant wassen mocht ende daer moet weder zijn te maten water mit vuch tichheit ghetempert ende een ghetemperde

9 Folio 305v lucht die int middel getempert is want als albumaser seyt Is dat sake dat die lucht alte heet is soe sal die natuerlike hette wech wazemen als die gaterkens open zijn ende is die lucht alte cout soe sal dye plant smoren. Ende die twee eerste zijn noet totten voetsel ende totter behoudinge der planten Item die specien ende die planten die medicinael zijn ende die inden berghen wassen om te voeden die zijn ve le myn ghenuechlic ende haer vruchten zijn onuerduweliker dan ander vruchten ende dat is om die starcke ende gheweldige coagulacie ouermits die hette die daer werckende is inder vuchticheyt ende daer om en zijn die vruchten niet zeer vuede lic als aristotiles seyt hoe dat een plant me er medicinael is hoe dat si myn vuedet Item so waer die zonne veer of staet da er en sullen niet veel planten wassen noch die dyeren en zijn daer niet te zeer vruchtbaer. als aristotiles seyt. wes re den is als albumaser seyt. Want die gheen die recht zijn onder dat noerden hebben den dach stedeliken een half iaer lang. ende biden anderen tijt hebben si den nacht ende daer om wast daer selden plante of dyer Ende inden zomer en macht niet ghe scieden om der stedigher hetten wille. ende des winters en macht niet ghescieden om der stedigher couden wille. Ende daer om als aristotiles seyt die plante die daer wast en heeft gheen craften noch bladen noch vruchten om ghebrecs wille der het ten die werckende is inden enen tiden des iaers ende om zijn oueruloedicheyt inder ander tijt des iaers Item een bo em van veel doornen heeft veel vuchtic heden die smerich is ouermits zijn ey ghen hetten ende als die hette der sterren mede werckende is soe wert hi verduut ende hi werdt verkeert in eender sub stancien der planten die hem ingesayt werdet. want die verduwinghe werct die leuendighe hetten inder planten mit een ghetemperde hette van buten ende dan soe wast dye plante. Item daer zijn vijf specien die een plaute 24 win nen als aristotiles seyt als wt den za de ende oeck wt vulheyt wt dyer vuch ticheyt des waters ende wt der plantin ghe ende vander inpotinghe des eens int ander. Item het zijn bomen ende planten die vrucht brenghen voer dye bladeren als aristotiles seit als die ghe ne die veel humoren hebben die sme rich is ende materiael totter vruchten welcke vrucht als si die natuerlike het ten te gader mitter hetten der zonnen die vrucht haeste rijpen sal. ende dye oueruloedighe smerighe vuchticheyt verbyedet die humoer die niet smerich en is mar waterich inder materien tot ten bladeren dat si in bladeren niet op clymmen en mach noch en mach oeck voer die vrucht nyet wt breken in een re planten. Item sommighe brenghen eer bladeren dan vruchteu 25 ende dat is om ghebrecs wille der smeriger vuch ticheyt ende om die oueruloedicheyt die 26 materialiker waterigher vuchtich heyt totten bladen welcke vuchticheyt die sonnelike hetten haesteliker na haer trect totter stede der voertbrenghinghe vanden bladen dan soe smerighe hu moer totter voertbrenghinghe der vruch ten ende daer om wort die ripinghe dyer materialigher smerigher humoren ver traecht eer si vrucht wordt. ende dye voerghanck der bladen wordt eerst.

10 Folio 306r Item zommighe bomen of planten bren ghen haer bladeren mitten vruchten te gader als die gheen die de voerseyde humoren veel hebben ende wel te punt ende die binnenste hetten mitter vterster hetten ghelijc werckende in beyden ende oec beide als die waterighe humoer in bladeren ende die smerighe humoer in vruchten ef fen ghelijc wt driuende. Item aristotiles seyt dat die oude wise meynden die vruch ten ende die bladeren een dinck te wesen ende dat die bladeren niet en waren dan om der vruchten wil ende dat haer materie on derlinghe niet en scheelden dan inder ver duwinghe ende dattet een meer verduut dan dat ander want die waterighe ende rauwe humoer die subtijl is die ghaet in blade ren ende die smerichste ende die beste verduwe de humoer die ghaet in die materi van den vruchten. Item aristotiles seyt dat sommighe bomen doernich zijn ende dat en is niet vander groetheyt der materi en vander planten die de substanci wint mer het gheualt vander openichheit des boems of der planten bi den welcken die coude humoer aen ghehaelt wordt ende bi den welcken als die humoer ghecoect is ende wtgaende bider openicheyt dyes boems word ghecoaguleert vander het ten der zonnen in enen doern ende wordet in een vorme van enen scarpen doerne be ghinnende beneden bij der stammen vanden grouen ende vanden breeden ende int ouer ste ende dat voerste wert gheeyndet in dat scarpste. Item die bomen zijn int ghe meyn groen buyten ende binnen wit. want dat binnenste heeft een materi die na kende is ter witticheyt. ende dat butenste deel heeft een materi die nakende is totten nedersten. want die materie die aenghehaelt werdt vanden bynnensten die wordt een luttel ghestuert inder scors sen ende wert in gronicheden verwandelt Item aristotiles seyt dat die bomen ver wandelt werden inder figuren. want die sommighe zijn opwaert ende som mighe zijn nederwaert. ende sommige van desen houden dat middel want die ghene inder welcker morch die subtijle humoer groeyt ende bloeyt die welck die hetten beroert ende nae haer trect totten ouersten wert ter manieren van eender vlammen scharp op gaende en de die ghene inder welker morch bloyt die groue waterighe humoren worden nederwaert ghedruct ende oeck mede naeuwe ghemaect. want die deelen wer den nederwaert beroert in dat groue ende in dat alre nederste werden si ghe enghet. Mer inden ghenen inden welc ken die middel humoer is als tusschen tgroue ende tsubtijl die werdt ghetem pert. een deel dat ghaet opwaert ende sal wesen een sake der opheffinghe. en de een deel ghaet nederwaert twelck een deel is der grouinge want na dien dat die verduwinghe cleyn of groet is van dyen humoren in der wortelen en de inden morghe soe pleech die boem groet of cleyn te wesen inder figuren want die eerste verduwinghe is noet inden wortel om die volmaectheyt wil of oeck om die volbringhinghe. ende om die rijpinghe ende oeck om die be houdinghe. Ende die dubbelde verdu winghe die is al ghenoech tot der ver vullinghe der planten. ende die der de die wordt alleen inden dyeren ghe uonden als aristotiles seyt. ende oeck mede als albumaser exponeert. etcetera

11 Folio 306v Item die werden diueers inden bladeren ende inden telgheren nae dyen dat si veel humoren of luttel hebben ende nae dyen dat si starcke of crancke hetten hebben want is die hette starck ende veel humoren soe sullen inden wtghanck wesen blade ren ende telgheren ende also verkeert na der openicheyt der abelre humoren en de nae der verteringhe ende droghinge ende als die telgheren verdroghen soe vallen die bladeren ende die boem bly uet naect ende bloet ende alsoe gheschiet in contrarier manieren. Item als aristotiles seyt niet alleen en ghaen die doorn scarp op inden boem. mer oeck wert die selue fi gure gheuonden inden bladeren ende inden vruchten want was dat toepat vander planten eerst breet ende wijt ende zeer open int beghinsel der vuchticheyt ende si nae ghe dwonghen wert mit droechten of mit cou den soe sullen die bladeren ende die vruch ten nederwaert grof werden ende int o uerste subtijl ende scarp. Item veel me er dinghen setten die meesters mer om der cortheyt willen soe willen wijt op dese tijt ouer slaen wantet ten hoert tot desen werke niet al. mer aristotiles die doeter wat proprieteyten toe int eynde vanden boecke die welcke men niet ver smaden en sal: ende hi seyt daer bij den eynde een plant hebbende veel scorssen of grof die wordt lang. ende dat is om die wtstekinge der humoren ende om dye instotinghe der hetten want die groef heyt vander scorssen ontfanghende die humoer en laet die humoer niet wech vloyen noch en laet die hetten niet en wech wazemen doer den ghaetkens om des wille dat die bast alsoe hard is ende alsoe dicke om welker saken wille hi van noeden grof ende groet werden moet alst openbaert inden pijnboem in den palmboem ende in deser ghelijcken als aristotiles seyt. Iteem 28 hij seyt aldaer dat die bomen die een melckighe hu moer hebben die hebben een grote sme richeyt ende oeck mede ene starcke het te inder wortel. Ende daer om soe wer den die humoren ontbonden totten bu tensten des boems. ende daer om soe werden ghommen onderwijlen vloyen de onderwijlen werden si vander cou den gheconguleert ouderwijlen verhar det als een mossel. ende dat coemt van couden die de ghomme dwinghende is ende onderwijlen van hetten als aluera dus seyt. Item die bomen werden ver andert nae der verwandelinghe der ti den want inden zomer so beghinnen si groen te werden ende des winters ble ec nochtans en verliesen si haer blade ren niet. noch si en vallen oeck niet want si hebben ene starcke verwe ende wel gheuacht ende daer omme vlyet dye hette totten binnensten des boems. en de oeck om hare grote smericheyt wil le ende tayheyt soe en vallen die blade ren nyet. mer si werden des wynters wel bleeck om der groter couden wille Item noch seyt hij aldaer dat dye bo men die int beghin vruchten maken die maken bitter vruchten om des willen dat die eerste verduwinghe is zuer om die grofheyt ende oeck om die eerdich heyt der aenghehaelder humoren ende om die cranckicheyt der verduwender hetten. ende daer om die winninghe al sulcker vruchten is sonder zueticheyt: want haer vuchticheit blijft rauwe en de onuerduwet Mer na als die hetten

12 Folio 307r inden boem gestarct wert ende die humoer ghemeerret so wer 30 die vrucht smake lic ende soet. want als hi daer nae toe seyt een bitter dinck int vier gheleyt werdt zoet. Item hi seyt voert dat van couden zueren ende droghen steden comen onder wile soete vruchten. want die ingheboren hetten ghaet in die zuere vuchticheyt welcke hetten besloten was ouermits het ten der zonnen totten binnensten verduut die zuericheyt ende verkeertse in soeticheden ende die vrucht sal zoet zijn al ist dat die bladeren zuer zijn ende oec die eynden. in den welcken alsoe grote verduwinghe niet en is ende makinghe der hetten alst is inder vruchten. het gheualt nochtans onderwilen dat ouermits grote verbarninghe dat dye eerste vrucht die soet was ghemaect ver keert wert in bitterheden om die ouer uloedighe hetten ende om dat daer luttel vuchticheden ouerlopende is. Item in ghetemperden steden ende landen soe begin nen die vruchten te ripen voer die lenten daghen om dat daer hetten ghenoech is ende ghoede ghetemperheyt der luchten: Item hi seyt daer voert datter zommi ghe bomen zijn die eerst soete vruchten maken daer nae werden si damper ende bit ter ende als die bomen van mirabolanen wes sake is als daer gheseyt wort dat alsulc boem heeft vruchten van groeter openicheyt ende in die vre der verduwinghe als die weghen groet ende breet zijn soe volcht die hette der natuerliker humoren totter vruchten. ende maect die vrucht rijp ende daer om is aldus sulcken vrucht int be ghin der verduwinghe eerst soet. mer na die hette die inden toepaden is die vuchtich heyt verterende brengt een droecheyt in die de toepaden ende die gaetkens sluut al soe dat die hetten noch die vuchticheyt totter steden der vruchten niet comen en kan ende die coutheyt ende die droecheyt sullen die hetten ende die humoren verwinnen. ende da er om wort die vrucht verkeert in dam perheden. Item in die bomen te planten ende te sayen so moetmen zeer mercken die out heyt der manen want die bomen die gheplant werden als die maen recht vol is of als si recht ontfaet soe ghedyen si selden. ende ist dat si wassen soe werden die vruchten wormstekelich ende si veruulen rasch ende also doen die boemen oec die dan vander aerden ghehouden werden ende die wormen etense haestelic ende si verrotten als constantinus seyt die re den waer om soect int achte boec vanden da den der manen. Item tusschen den boem ende der vruchten is een steelken daer die vrucht mede aenden boem hangt alst kynt ouer mits den nauel an die moeder cleeft ende han get als constantinus seyt ende dat steelken is eerst cranc ende slap mer na so crighet meer hn moren tot hem ende het werdet stiuer ende daer om werdt die vrucht ter wij len dattet steelken cranckelic is rasch of gheschoten. Mer nae als die hetten die humoren verhardet ende oeck me de starck maket soe en vallen si niet lich telijcken of. ende ten laetsten wanneer dat die vrucht rijp is ende daer nyet meer vuchticheyden toe en trecket soe verdorret ende verghaet dat steel ken ende die vrucht valt af. Item hoe datmen enen boem bet zuuert ende reyn maket van sinen oueruloedighen tac ken hoe dat hij dan bat vruchten drae ghet ende voert brenghet. want dat selue voetsel dat inden vruchten dyes boems ghaen of trecken soude dat ga et ende trecket daer in dat voetsel der

13 Folio 307v oueruloedicheit als inden telgheren die onnut sijn ende onuruchtbaer ende dese din ghen sijn thans ghenoech als vander na tueren ende vanden proprieteyten der bomen int ghemeyn Dat iij. capitel vanden mandelboem AMigdalus is een amandel boem die ripelic bloyende is ende hi seyt amig dalus voer den boem ende amigdalum voer den vrucht waer af dat een seyt Sunt matura mora pira fetus amigdala mo ra nochtans wordt amigdala amigdale gheuonden inder heiligher scriften Nu meri xvij. want die heilighe scryft en wil hoer onder die witte niet werpen of onder die ewe noch en wil van niemant geregiert wesen Item ysidorus seit libro xvij. amigdala is griex twelc in latijn lan ghe note heit ende het sijn vele luden die dese nutida hyeten als die minre note Item aristotiles seit vanden mandel bomen int boeke vanden planten dat si behoeuen der oeffeninghe ende plantin ghe ende sonderlinghe als si oudt werden ende ist dat si mit spikeren doerslagen wor den so loepter eenrehande gomme wt ende so wert die vuchticheit inden morge ghepuert dat die materie der vruchten is ende daer om draghen die mandelbo men meer vruchten die wel gebouwet werden wanneer dat si oudt sijn dan als si ionc sijn Item die mandelboem drae ghet tweerhande vruchten als soet en de bitter als gheseyt werdt inden pla teario ende die zoete sijn goet ter spisen en de dye bytter ter medicinen ende si sijn heet ende droghe dyascorides seit vander soeter mandel Ist dat si ghegeten wert mit hoere dop versch so is si der magen goet mer si bezwaert dat hoeft ende ma ket die oghen doncker ende ontsteect min ne ende maect slaep ende wederstaet den droncken scap Item die selue seit aldaer ist dat die vosse mandelen eet hi sal daer af steruen want men siet dicwijl dat den mensche goet is ende ghesont dats menich an der dier een venijn ende alsoe verkeert Item die selue seit dat byna alle die he le boem medicinael is vanden bitteren mandelen want sijn wortel ghesoden of ghecoect ende ontween ghewreuen neemt die smetten vanden aensicht ende zuuert ende voer thoeft ghesmeert safticht den hoeftzweer ende mit honych ghemengt gheneset verrotte wonden ende zuuertse ende die bast mitten bladeren zuueren oec ende genesen Item sijn olie doot pyeren in der kinder buke als si die laeuwe drincken ende doet menstrua voirt comen ende zuuertse ende is zeer goet teghen doefheit vanden oren ende zuuert ende droecht dat etter van den oren ist datmen den olie daer laeuwe in druupt als dyascorides seit Item sijn bloe men in olien ghecoect verwecken die in litargyen legghen of die vallen vanden euel ende mit honich ghewreuen ist goet op bete van honden ende si ghenesen vl ceren Item die gomme die daer wt loept ghedaen in enen dranck beneemt bloet spuwen ende aldus openbaert datter lut tel of niet is inden bitter mandel boem ten is goet inder medicinen als dyascorides seyt Dat iiij. capitel vanden boem abyes AByes is een naem des boems al soe ghenoemt van eundo dat is van gaen daer om dat hy voer allen bo men verre gaet ende hem seluen hoge wt strect wes natuer is als ysidorus seyt int seuentiende boeke dat hi niet delachtich en is mitter aertscher vuchticheit ende