market monitor Focus op de bouwsector huidige prestaties en vooruitzichten

Transcriptie

1 market monitor Focus op de bouwsector huidige prestaties en vooruitzichten Februari 2013

2 In deze uitgave Inleiding Fundamenten blijven wankel 3 België Bouwsector volgt de algemene dalende trend 4 Frankrijk Vertraging houdt aan in Duitsland Positieve vooruitzichten voor Verenigd Koninkrijk Huizenverkoop gaat tegen de neerwaartse trend in 13 Verenigde Staten Dankzij de woningbouw een langzaam herstel 16 Snapshots Marktprestaties in een oogopslag 19 Brazilië Activiteit gestimuleerd door infrastructuurprojecten 19 Hongarije Al zes jaar in crisis 20 Mexico Goede vooruitzichten, maar afhankelijk van externe gebeurtenissen 21 Turkije Meer problemen in zicht voor de woningbouw 22 Overzichtstabel Overzicht van de prestaties per sector per land 23 Overzicht sectoren Wijzigingen sinds december Op de volgende pagina s geven we de algemene economische vooruitzichten per sector in landen weer, aan de hand van de volgende weersymbolen: Uitstekend Goed Redelijk Slecht Guur 2

3 Fundamenten blijven wankel Men zegt wel eens dat de bouwsector een nauwkeurige barometer van de economie van een land is. Dat lijkt zeker bevestigd in de Market Monitor-verslagen van deze maand. Neem nu de VS. Er zijn tekenen dat de Amerikaanse economie langzaam verbetert, wat gepaard gaat met een verhoogde activiteit in de bouw van nieuwe woningen. Het ziet ernaar uit dat deze groei, die vanaf een laag niveau startte, zich in 2013 zal doorzetten. Tegen deze achtergrond hebben onze kredietanalisten hun beoordeling van de Amerikaanse bouwsector verhoogd van 'slecht' naar 'redelijk'. In het Verenigd Koninkrijk steeg de huizenverkoop vorig jaar, mede dankzij de 'Funding for Lending'-regeling van de Bank of England. Elders zijn de tekenen echter minder positief. De subsector van de bouw die zich op overheidsopdrachten richt heeft nog steeds het meeste te lijden onder de bezuinigingsmaatregelen van de overheid, de verhoopte toename van de activiteit in de particuliere sector blijft uit. Zelfs de grootste spelers bieden nu op kleine contracten waarvoor ze vroeger de neus ophaalden, waardoor kleine en middelgrote ondernemingen het extra moeilijk krijgen omdat ze niet beschikken over het werkkapitaal om te concurreren. De Duitse economie doet het beter dan die van zijn Europese buren, en dat geldt ook duidelijk voor de Duitse bouwsector. In feite hebben de problemen elders in de eurozone de Duitse subsector woningbouw, die door internationale investeerders als een veilige keuze wordt gezien, versterkt. Het barometereffect is zeer duidelijk in Frankrijk, waar de verwachte bbp-groei van slechts 0,2% dit jaar zal worden weerspiegeld in de bouwmarkt. Het is een bekend verhaal: bezuinigingen op de overheidsbegroting, geringe investeringen, voorzichtige en krap bij kas zittende consumenten en kredietschaarste. De bouwsector in buurland België volgt ook de economische trend. Verder leest u in deze Market Monitor dat zowel de Turkse als Hongaarse bouwsector in crisis verkeert. In het geval van Turkije hebben we onze prestatiebeoordeling van de sector verlaagd van 'redelijk' naar 'slecht'. Turkijes problemen hebben echter minder te maken met de algemene economie die het goed doet maar zijn te wijten aan het overaanbod op de vastgoedmarkt en het afschrikkende effect van een verhoging van de btw op nieuwe woningen. In Mexico zijn de vooruitzichten voor de bouwsector goed, al moeten we waakzaam blijven. De economie van het land is immers kwetsbaar voor externe factoren, met name het wel en wee van de Amerikaanse economie. In Brazilië blijft de belangrijkste zorg de mogelijk bestaande vastgoedzeepbel. 3

4 Outlook België Bouwsector volgt de algemeen dalende trend De Confederatie Bouw verwacht dat de activiteit in de Belgische bouwsector in 2012 met 1,5% j-o-j is afgenomen (in vergelijking met een groei van 4% in 2011). Dit zou betekenen dat de bouwsector in de periode een nulgroei kende. De terugval van de prestaties in 2012 volgt de trend voor de hele Belgische economie, die na een bbpgroei van 1,8% in 2011 naar verwachting met 0,2% kromp in 2012 en met nog eens 0,2% zal krimpen in Op basis van het aantal bouwvergunningen die in 2011 werden afgeleverd, daalde de bouw van nieuwe woningen en appartementen in 2012 naar verwachting met 4,5%. Verwacht wordt dat de terugval in de renovatiesector in 2012 nog meer uitgesproken was (een daling van 8%) na de afschaffing van de financiële voordelen voor investeringen in energiebesparende verbeteringen. Deze trend wordt bevestigd door de Nationale Bank van België (NBB), die meldde dat de huishoudens minder van hun inkomen besteden aan nieuwbouw of renovatie. Vorig jaar daalde de koopkracht van de Belgische huishoudens voor het derde jaar op rij. Het consumentenvertrouwen is uitzonderlijk laag. Een ander probleem is de toegenomen terughoudendheid van de banken om leningen te verstrekken. De subsector utiliteitsbouw daarentegen groeide in 2012 naar schatting met 3-4%, hoewel lokale overheden minder uitgaven dan normaal ondanks de algemene verkiezingen. Over het algemeen blijven de winstmarges en het eigen vermogen van bouwbedrijven zwak en is de druk op de prijzen zeer groot. De concurrentie is zo hevig dat de meeste bedrijven met break-evenprijzen of zelfs lagere prijzen werken. Sinds 2008 zijn de bouwprijzen in reële termen met 5% gedaald, waarbij de nominale prijsstijging van slechts 0,9% werd tenietgedaan door een stijging van de inflatie met 6%. Bouwbedrijven worden gedwongen een betere kwaliteit te leveren tegen lagere prijzen: een moeilijke taak aangezien ze aan steeds meer regels onderworpen zijn, zoals voorschriften voor energiebesparing in gebouwen. Aangezien de huidige malaise in de bouwsector snel volgt op die van 2008, hebben bedrijven niet de tijd gehad om weer voldoende kas- en kapitaalreserves op te bouwen. Dit wordt weerspiegeld in de mening van bouwbedrijven over de economische situatie: de volgende grafiek laat zien dat de meeste van hen sinds januari 2011 pessimistisch zijn. Sentiment of the contractors % November 2012 October 2012 September 2012 August 2012 July 2012 June 2012 May 2012 April 2012 March 2012 February 2012 January 2012 December 2011 November 2011 October 2011 September 2011 Bron: Belgisch Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS) Pessimists August 2011 July 2011 Months Optimists June 2011 May 2011 April 2011 March 2011 February 2011 January 2011 December 2010 November 2010 September 2010 August 2010 July 2010 June 2010 May

5 In de subsector woningbouw geeft de ontwikkeling van het aantal bouwvergunningen aan dat de situatie in 2013 zou moeten verbeteren, zij het niet uitgesproken. De verwachtingen van utiliteitsbouwbedrijven voor 2013 blijven getemperd, omdat bedrijven in het huidige klimaat terugschrikken voor grote investeringen. Hetzelfde geldt voor openbare werken, aangezien lokale, regionale en nationale overheden de overheidstekorten moeten terugdringen. De verwachtingen voor de renovatiesector zijn beter: de meeste bedrijven die in deze subsector actief zijn verwachten dat hun werkvolume zal afvlakken of toenemen. De noodzaak om huizen en andere gebouwen energiezuiniger te maken, zou de komende jaren genoeg zakelijke kansen moeten bieden voor dit marktsegment. De markt is echter nog steeds afhankelijk van stimuleringsmaatregelen van de overheid. Het plotselinge aflopen van de federale belastingverminderingen eind 2011 (daling/afschaffing premies voor energiebesparende maatregelen) en het ontbreken van een direct waardevol regionaal alternatief hebben ertoe geleid dat veel investeringen werden opgeschort. Om de CO2- emissiedoelstellingen voor 2020 te halen, zijn verdere subsidies voor energiebesparende maatregelen nodig. In de bouwsector worden facturen na gemiddeld 60 tot 90 dagen betaald. De laatste paar maanden zien we de betalingsachterstand toenemen: een trend die waarschijnlijk zal doorzetten gelet op de algemeen zwakke vooruitzichten voor de sector. Volgens Bouwunie, de Vlaamse federatie van kmo's uit de bouwsector, ondervindt 40% van de bouwbedrijven meer problemen met wanbetalers. Het betalingsgedrag van de federale overheid is over het algemeen verbeterd, maar dat van regionale en lokale overheden is verslechterd. Op 21 december vorig jaar besloot de regering om de uitvoeringsregels voor overheidsopdrachten te wijzigen, wat tot langere betalingstermijnen zal leiden. De oude regels voorzagen in een maximale termijn van 60 dagen die niet kan worden verlengd, terwijl de nieuwe regels voorzien in een verificatietermijn van 30 dagen plus een betalingstermijn van 30 dagen, die beide kunnen worden verlengd. Belgische bedrijfsinsolventies per sector bankruptcies Horeca Wholesale Construction Retail Services Transport Car sales Bron: Belgisch Nationaal Instituut voor de Statistiek (NIS) 5

6 Ons risico-acceptatiebeleid blijft voorzichtig De Belgische bedrijfsinsolventiecijfers stegen in 2012 met 5%. Verwacht wordt dat ze in 2013 zullen afvlakken na jaarlijkse stijgingen sinds In lijn met de algemene trend steeg het aantal insolventies in de bouwsector in 2012 (zie bovenstaande grafiek). In het verleden waren het de woningbouwbedrijven die het zwaarst getroffen werden, maar we hebben een verschuiving gezien naar bedrijven die actief zijn op het gebied van de afwerking van gebouwen (vooral bepleistering). Het aflopen van regelingen die voorzien in belastingverminderingen zal zware gevolgen hebben, met name voor timmerbedrijven aangezien ze de orders sinds medio 2012 sterk hebben zien teruglopen. Gezien deze sombere vooruitzichten handhaven we een voorzichtig acceptatiebeleid ten aanzien van de bouwsector. Wat subsectoren betreft, hebben we speciaal onderzoek gedaan naar: - stukadoors - producenten van metalen constructies/onderdelen - dakbedrijven - weg- en waterbouwbedrijven - elektrobedrijven - schrijnwerk- en timmerbedrijven - groothandelaren in hout en bouwmaterialen Over het algemeen focussen we ons nog steeds op de volgende criteria voor de acceptatie van bedrijven in de bouwsector: - type bedrijf, om het activiteits- en concurrentieniveau te voorspellen - afhankelijkheid van één type bedrijfsactiviteit of diversificatie - risicoblootstelling aan één enkele klant - de belangrijkste lopende projecten en de belangrijkste projecten in de orderportefeuille - problemen met projecten (vertragingen, technische problemen) - marktpositie, netwerkkwaliteiten, vaardigheden/reputatie/ervaring - financiële draagkracht: liquiditeit, solvabiliteit, rotaties, cashflow - voldoende werkkapitaal om trage betalingen door de overheid, geschillen te kunnen opvangen - financieel beleid: winstreservering Belgische bouwsector STERKE PUNTEN Demografische evolutie Energiebesparende investeringen Ontwikkeling van nichesectoren ZWAKKE PUNTEN Felle concurrentie Krappe markt Zwakke financiële structuren Moeilijk om goede werknemers te vinden en te houden 6

7 Frankrijk Vertraging houdt aan in 2013 Na een bescheiden opleving in 2011 nam de bouwactiviteit in 2012 met 1,2% af. Hiermee keerde de Franse bouwsector terug naar de neerwaartse trend die zich tussen 2008 en 2010 voordeed. De subsector woningbouw werd het hardst getroffen: volgens de Fédération des Promoteurs Immobilier (de Franse vastgoedfederatie) liep de verkoop van nieuwe particuliere woningen in de periode van januari tot september 2012 met 27% j-o-j terug. De aanhoudende stagnatie van de Franse economie voor dit jaar wordt een bbp-groei van slechts 0,2% verwacht zal de bouwmarkt van het land verder naar beneden trekken. De investeringen in woningbouw zullen te lijden hebben onder de terugschroeving van fiscale stimulansen, nu maatregelen worden genomen om het begrotingstekort terug te dringen, en onder het lage consumentenvertrouwen, de dalende koopkracht van huishoudens, de oplopende werkloosheid en de moeilijkere toegang tot bankleningen. Investeerders zullen enkele maanden nodig hebben om de voordelen van de nieuwe belastingaftrekregeling 'Loi Duflot' te bepalen, die minder aantrekkelijk lijkt dan de vroegere 'Loi Scellier'. Dit betekent dat we de werkelijke impact pas in 2014 zullen zien. In dit verband verwacht de Franse bouwfederatie dat het aantal nieuwe woningen in 2013 met 8,9% zal dalen. Over het algemeen worden investeringen op lange termijn ook ontmoedigd door het ongunstige ondernemersklimaat, dat ertoe leidt dat bedrijven steeds terughoudender zijn om in nieuwe kantoren en industriële gebouwen te investeren. Verwacht wordt dat het aantal utiliteitsbouwprojecten dit jaar met 4,4% zal dalen. Het aantal openbare werken zal afnemen als gevolg van de terugval van de overheidsorders: volgens Fédération Nationale des Travaux Publics (de federatie openbare werken) zal de bouwactiviteit met 2,5% in waarde afnemen. Op een vreemde manier zal de renovatie- en verbouwingsmarkt worden geholpen, althans op korte termijn, door een btw-verhoging voor bouwwerken van 7% naar 10% die naar verwachting in 2014 zal worden doorgevoerd. Wie deze btw-verhoging wil vermijden, zal werken die gepland waren voor 2014 en daarna reeds in 2013 laten uitvoeren. Er wordt echter nog steeds verwacht dat het volume in deze subsector met 0,5% zal dalen. Ook de bouwmaterialensector zal het volume zien afnemen, met een activiteitskrimp van 5%, volgens de Fédération du Négoce de Bois et des Matériaux (federatie van bouwmaterialenhandelaren). Globaal genomen zal het volume van de bouw (woningbouw, utiliteitsbouw en renovatie- en verbouwingsmarkt) in 2013 naar verwachting met 3,5% dalen. Deze moeilijke situatie zal een onmiddellijk effect hebben op bouwbedrijven. Het zal lastiger worden om de orderboeken gevuld te krijgen, vooral voor kleine en middelgrote ondernemingen. Zij moeten concurreren met grote bouwbedrijven zoals Bouygues en Vinci, die met een agressief prijsbeleid hun voordeel in een krimpende markt willen behouden. In 2012 stegen de prijzen van bouwgrondstoffen, met uitzondering van staal, waardoor de marges in de sector onder druk kwamen te staan. 7

8 Bron: INSEE Betalingsachterstand en aantal insolventies zullen toenemen In de Franse bouwindustrie worden facturen na gemiddeld 60 dagen betaald. In het algemeen heeft de invoering van de wet op de modernisering van de economie (loi de modernisation de l'économie (LME)) die vaste betalingstermijnen voorschrijft niet geleid tot een verbetering van de financiële positie van bouwbedrijven. Kleine en middelgrote bedrijven, die samen 98% van de bedrijven in de bouw vertegenwoordigen, worden vaak gedwongen om de door hun leveranciers opgelegde betalingstermijnen te aanvaarden. Overheidsafnemers en grote bedrijven respecteren zelden vaste betalingstermijnen en betalen steeds later. Dit verstoorde evenwicht heeft grote gevolgen voor de liquiditeitspositie van veel bedrijven. Zo is 25% van de insolventies te wijten aan te late betalingen door klanten. We verwachten dat de betalingsachterstand dit jaar zal toenemen, aangezien de meeste Franse bouwbedrijven het jaar begonnen zijn met verzwakte kasreserves. De verwachte afname van de activiteit zal de concurrentie tussen bedrijven doen toenemen en de marges en financiële posities aantasten. Net als in 2012 zullen de banken selectief blijven en zullen met name kleine en middelgrote ondernemingen het moeilijker hebben om een lening te krijgen. 25% van het totale aantal insolventies in Frankrijk doet zich voor in de bouwsector. In de eerste helft van 2012 daalden de insolventiecijfers in de bouw licht dankzij de gezonde orderportefeuilles vanaf 2011, maar in de tweede helft van het jaar kwam daar verandering in. In het derde kwartaal van 2012 steeg het aantal insolventies met 6% j-oj, terwijl het aantal bedrijven die in de sector actief zijn met slechts 3,5% toenam. Deze dynamische en volatiele situatie is het resultaat van het feit dat veel kleine bedrijven worden opgericht met weinig geplaatst kapitaal en een hoog risicoprofiel. Sinds de eerste helft van 2012 zien we dat zowel het aantal als de waarde van kredietverzekeringsclaims in de bouwsector stijgt. Kleinere bedrijven zijn niet de enige die worden getroffen: grotere, gevestigde bouwbedrijven zijn ook verzwakt, en het aantal insolventies in dit segment neemt aanzienlijk toe. De subsectoren die het meest getroffen zijn, zijn de vastgoedsector (die wordt gekenmerkt door bedrijven met weinig eigen vermogen en lage marges die 8

9 bijgevolg kwetsbaar zijn voor veranderingen in de markt) en de metselsector (die te lijden heeft onder de daling van het aantal nieuwbouwwoningen). Gelet op de verslechtering in de tweede helft van 2012 verwachten we dat de insolventiecijfers in de bouw in 2013 met 4% tot 8% zullen stijgen, aangezien de problemen aanhouden. Dit gaat in tegen de algemene trend in Frankrijk, waar we verwachten dat de bedrijfsinsolventiecijfers in 2012 en 2013 zullen afvlakken, na dalingen in 2010 en 2011 (zie onderstaande grafiek). Ons risico-acceptatiebeleid verscherpt toezicht Gezien de negatieve prognose, de toename van het aantal insolventies, het niveau van ontvangen claims (waaronder claims tegen gevestigde bedrijven) en de druk op de financiële positie bij een groot aantal bedrijven, handhaven we een voorzichtig acceptatiebeleid. Dit is vooral het geval voor afnemers met weinig eigen vermogen, dalende operationele marges, weinig kasstroomgeneratie, een grote afhankelijkheid van bankkredietfaciliteiten en slecht gevulde orderportefeuilles. Net als in 2012 zullen we ons toezicht op deze sector versterken, met name het toezicht op de subsector ruwbouw (waaronder metsel- en dakbedrijven) die onmiddellijk zal worden getroffen door de verwachte afname van de activiteit. Verder zullen we ook schrijnwerk- en timmerbedrijven alsmede elektrobedrijven goed in de gaten houden, aangezien zij de impact van de vermindering van de belastingvoordelen in 2013 zullen voelen. We zullen regelmatig contact onderhouden met debiteuren in de zwakste subsectoren om onze informatie te updaten en inzicht te krijgen in hun cijfers voor 2012, orderboeken, kaspositie en budgetten maar ook met onze klanten voor informatie over hun handelservaringen. 9

10 De Franse bouwsector STERKE PUNTEN Structureel tekort aan woningen als gevolg van demografische ontwikkelingen Nog altijd lage rentevoeten ZWAKKE PUNTEN Zwakke bbp-groei Oplopende werkloosheid Maatregelen om de Franse overheidsfinanciën te verbeteren Kosten stijgen sneller dan de prijzen 10

11 Duitsland Positieve vooruitzichten voor 2013 Ondanks de onzekerheid veroorzaakt door de Europese schuldencrisis, ontwikkelde de Duitse bouwsector zich positief in 2012 en blijven de vooruitzichten voor 2013 vrij optimistisch. De nominale groei van de totale bouwomzet in 2012 bedroeg naar verwachting 3% (reële groei van 1%), na een nominale groei van 9,5% (reële groei van 6,5%) in 2011 toen de sector herstelde van de vertraging in de voorgaande jaren. In de eerste 10 maanden van 2012 stegen de nieuwe orders en bouwvergunningen met 6,5% j-o-j, maar in sommige grootstedelijke gebieden liep de stijging op tot maar liefst 70%. Omdat de staalprijzen in 2012 slechts matig stegen, bleef de prijsdruk op de bouw beheersbaar. Volgens de Duitse bouwfederatie zal de nominale omzet in 2013 met 2% groeien. De sterkste groei in 2012 werd opgetekend in de woningbouw, met een nominale groei van 8-9%. Net als in 2011 trok dit segment investeerders aan die op zoek waren naar een stabiele kapitaalinvestering zolang de eurocrisis aanhoudt. Voor dit jaar wordt een bovengemiddelde nominale groei van 3-4% verwacht. In het segment industriebouw bedroeg de nominale groei van de totale omzet 4-5% in Nu de eurocrisis de investeringsplannen van veel sectoren in de weg staat, heeft de industriebouw de orders zien teruglopen. Daarom verwachten marktdeelnemers een groei van hooguit 1% in Openbare werken werd ook met problemen geconfronteerd. Na een lichte nominale omzetgroei van 4% in 2011 daalde de omzet met ongeveer 6% in 2012, voornamelijk omdat overheidsinstanties behoefte hadden aan consolidatie. Voor 2013 wordt een lichte verbetering verwacht, met een nominale groei van ongeveer 1,5%, aangezien de overheidsinstanties een record aan belastinginkomsten hebben geïnd. Bron: De Duitse Bouwfederatie 11

12 Na een algemene stijging in 2011 bleven de winstmarges en het eigen vermogen van veel Duitse bouwbedrijven stabiel in In de Duitse bouwsector worden facturen nog steeds na gemiddeld 45 tot 50 dagen betaald. De afgelopen 6 maanden hebben we een lichte daling van het aantal meldingen van niet-betaling gezien. We verwachten voor de komende maanden geen grote verandering in de betalingsachterstand aangezien de globale vooruitzichten voor de sector over het algemeen positief zijn. Volgens het Duitse bureau voor de statistiek daalde het aantal insolventies in de bouwsector van ongeveer in 2010 tot in 2011 en zijn de insolventiecijfers in 2012 verder gedaald. Van januari tot oktober 2012 werden insolventieprocedures gestart (zie onderstaande grafiek). De insolventiecijfers in de bouwsector zijn de afgelopen paar jaar gedaald, maar liggen nog steeds hoger dan het gemiddelde voor de hele Duitse industrie. Gelet op de lagere groeiverwachtingen in 2013 verwachten we een afvlakking of lichte stijging van de insolventiecijfers in de bouw. Bouwsector: insolventieprocedures januari-oktober 2012 Groen: gestarte insolventieprocedures Blauw: insolventieaanvraag afgewezen bij gebrek aan activa Bron: Duitse bureau voor de statistiek Een soepel risico- acceptatiebeleid maar we volgen de ontwikkelingen op de voet Gezien de verbeteringen in de afgelopen jaren en de nog steeds bevredigende prestaties van en vooruitzichten voor de Duitse bouw- en bouwmaterialensector, blijft ons acceptatiebeleid vrij soepel. We blijven de ontwikkelingen echter scherp in de gaten houden, gelet op de huidige economische onzekerheid in de eurozone die negatieve gevolgen kan hebben voor de sector als de situatie verslechtert. Doorgaans nemen we de operationele resultaten, het eigen vermogen, de liquiditeit en financiering (bijvoorbeeld verhouding tussen werk in uitvoering en vooruitbetalingen) alsook de orderportefeuille nauwkeurig onder de loep. 12

13 We zijn over het algemeen zeer voorzichtig met bedrijven in de bouw- en bouwmaterialensector die minder dan één jaar actief zijn, tenzij ze deel uitmaken van een grotere groep of spin-offs zijn. Normaal voeren we jaarlijkse beoordelingen uit, maar voor meer problematische subsectoren (bijvoorbeeld bedrijven die zich uitsluitend op publieke opdrachtgevers richten) voeren we extra beoordelingen uit. Voor bedrijven die naar onze mening een negatieve kredietwaardigheid en negatieve operationele resultaten hebben, hanteren we uiteraard een zeer restrictief acceptatiebeleid. De Duitse Bouwsector STERKE PUNTEN De Duitse bouwsector is sterk in technische innovatie, met name op het gebied van energie-efficiëntie. Deels doorgedreven specialisatie, vooral in de bouwdiensten ZWAKKE PUNTEN Het enorme aantal kleine bedrijven die in de sector actief zijn Beperkte toegang tot de internationale kapitaalmarkten Relatief sterke afhankelijkheid van de publieke sector (bijvoorbeeld weg- en spoorwegbouw) 13

14 Verenigd Koninkrijk Huizenverkoop gaat tegen de neerwaartse trend in Volgens het Office of National Statistics (het Britse bureau voor de statistiek) daalde de bouwproductie in de periode van september tot november 2012 met 9,1% j-o-j. Bovendien liepen de nieuwe orders in het derde kwartaal van 2012 met 6,7% j-o-j terug. De subsector particuliere commerciële bouw, die goed is voor ongeveer 22% van de totale productie en daarmee de grootste subsector van de bouw is, zag zijn productie in de periode van september tot november 2012 met 16,2% dalen. De sociale woningbouw kromp met 19,5% en andere openbare bouwwerken met 17,2%. De subsector van de bouw die zich op overheidsopdrachten richt heeft nog steeds het meest te lijden onder de bezuinigingsmaatregelen van de overheid en is de afgelopen twee jaar met 15% teruggevallen. De groei in de particuliere sector waarvan de overheid hoopte dat deze de terugval van de activiteit in de publieke sector zou compenseren is helaas uitgebleven. De huizenverkoop in het VK steeg van in 2011 tot vorig jaar (+5%). Deze opleving is deels te danken aan de 'Funding for Lending'-regeling van de Bank of England, die hypotheken goedkoper heeft gemaakt en daarmee een impuls heeft gegeven aan de hypotheekmarkt. De regeling begon effect te sorteren in het laatste kwartaal van 2012: in november steeg het aantal goedgekeurde hypotheken voor nieuwe woningen met tot het hoogste aantal voor de maand november in drie jaar. De Construction Products Association raamt dat de bouwmaterialenmarkt in 2012 met 8,8% is gekrompen. De vooruitzichten voor 2013 zijn nog somberder, met een verwachte krimp van 2,2% (terwijl in oktober vorig jaar een krimp van 1,4% werd voorspeld) % Forecast output by sector 5.00% 0.00% -5.00% % Commercial Housing R&m Industrial Infrastructure Non-Housing Private Housing Public Housing Public non-housing % % Bron: Construction Skills Network 14

15 Zoals de bovenstaande grafiek laat zien, zullen de commerciële bouw en de niet-woningbouw in 2013 verder krimpen, waarbij de subsector openbare werken de zwaarste klappen zal krijgen. Voor de daaropvolgende jaren wordt slechts een bescheiden herstel verwacht. Nu zowel de publieke als private uitgaven worden teruggeschroefd en de waarde van de contracten afneemt, is er minder volume in de markt. De marges zijn uitgehold omdat bedrijven hun offerteprijzen verlagen in de hoop contracten binnen te halen. We zien dat sommige van de grotere spelers in de markt bieden op contracten waarvan de waarde in betere tijden te klein was geweest, alleen maar om omzetten te blijven genereren. Aangezien deze grotere bedrijven profiteren van schaalvoordelen, heeft dit een domino-effect gehad op de toeleveringsketen. Het zijn onvermijdelijk de kleinere spelers die het het hardst te verduren hebben, dat zal helaas dit jaar niet anders zijn. KMO's gaan gebukt onder betalingsachterstanden In de Britse bouwsector worden facturen na gemiddeld dagen betaald. De betalingsachterstand is algemeen toegenomen, onder meer omdat een aantal grote hoofdaannemers bij hun leveranciers aandringen op langere betalingstermijnen. Ondanks wetgeving en herhaalde oproepen aan de sector om zijn toeleveranciers sneller te betalen, gaat deze praktijk gewoon door. Hierdoor krijgen kleinere leveranciers zonder financiële middelen om te functioneren, het bij betalingstermijnen, die soms meer dan 60 dagen bedragen, moeilijk. In feite komt dit erop neer dat kleinere kmo's het werkkapitaal van veel grotere en machtigere bedrijven helpen financieren. Naarmate de economische onzekerheid aanhoudt, zal de druk op de toeleveringsketen groter worden. Dit kan zich uiten in een toename van de betalingsachterstand vooral tijdens de wintermaanden. Volgens PricewaterhouseCoopers daalde het aantal insolventies in de bouw in het derde kwartaal van 2012 met 4% k- o-k en 10% j-o-j tot 631. De insolventiecijfers in de bouw zijn echter nog steeds hoger dan in andere sectoren als gevolg van de zware druk op de prijzen en de cashflow. Sinds het derde kwartaal van 2010 zijn er in de bouwsector bijna insolventies geregistreerd, vooral in de algemene bouw en in de weg- en waterbouw. Omdat het einde van het kalenderjaar traditioneel moeilijk is voor de sector, verwachten we meer insolventies in het eerste kwartaal van 2013 gevolgd door een uitbodeming in het tweede kwartaal. Voor alle Britse handelssectoren verwachten we een daling van de insolventiecijfers met 10% (zie onderstaande grafiek). 15

16 Hulp in zicht voor 2013 In het huidige economische klimaat is de bouw bijzonder kwetsbaar voor zowel macro-economische als microeconomische factoren, we moeten als verzekeraars dus voorzichtig zijn. Er zijn en worden echter een aantal regelingen geïntroduceerd om de sector in 2013 en daarna te helpen. En de sector helpt zichzelf: er zijn veel sterke bedrijven in de bouw die zich focussen op kostenbesparingen en efficiëntieverbeteringen om de problemen in de markt het hoofd te bieden. Door actuele informatie te verzamelen en regelmatig besprekingen met afnemende bedrijven te voeren, zorgen we ervoor dat we gefundeerde en accurate acceptatiebeslissingen kunnen nemen. Het is ook van essentieel belang dat we inzicht hebben in de externe factoren die de prestaties van de sector kunnen beïnvloeden. We hebben bedrijven met gezonde orderportefeuilles en solide contracten weten failliet gaan omdat ze niet aan geld geraakten op het moment dat ze het nodig hadden. Dat kan hun ondergang betekenen: toegang tot financiering en beheersing van het werkkapitaal zijn essentieel in deze sector. In de subsectoren mechanica en elektriciteit zijn er opmerkelijke faillissementen geweest waarbij de marges moordend waren en werk werd aangenomen tegen break-evenprijzen, enkel en alleen om omzet te genereren. We zijn dan ook bijzonder waakzaam in deze subsectoren. De Britse bouwsector STERKE PUNTEN Het aantrekken van de activiteit in het zuid-oosten, vooral in Londen Niewe initiatieven om de sector impulsen te geven, zoals de Funding for Lending regeling Grote projecten zoals Crossrail en Sellafield ZWAKKE PUNTEN Bezuinigingen op de overheidsuitgaven Moordende offertes hollen de marges uit Beperkte toegang tot financiering 16

17 Verenigde Staten Dankzij de woningbouw een langaam herstel De woningbouw en utiliteitsbouw, samen met de bouwmaterialenmarkt, toonden enige veerkracht in 2012 na jaren van tegenspoed. Belangrijke thema's voor deze sectoren waren de huidige hypotheekcrisis, de strenge kredietvoorwaarden, de grondstof- en energiekosten, de rente en hypotheekrente, het consumentenvertrouwen, de uitgaven in het kader van federale stimuleringsmaatregelen, de matige kapitaaluitgaven en de werkloosheid. Deze thema's zullen eveneens in de toekomst belangrijk blijven. In de subsector woningbouw nam de activiteit het hele jaar door fors toe, zowel wat in aanbouw genomen woningen als verder afgewerkte woningen betreft. Hoewel nieuwe woningen minder dan 20% van de totale woningverkoop vertegenwoordigen, hebben ze een enorme impact op de economie. Elke woning die wordt gebouwd, creëert gemiddeld drie banen voor één jaar en genereert ongeveer USD aan belastinginkomsten, volgens de National Association of Home Builders (nationale federatie van huizenbouwers). In vergelijking met de woningbouw zat er in 2012 nog steeds weinig beweging in de utiliteitsbouw en de subsector openbare werken. Talloze overheidsprojecten werden uitgesteld of geannuleerd omdat veel gemeenten met budgettaire problemen kampten. Bovendien was de industriële productie zwak en daalde de waarde van commercieel vastgoed. We zien dan ook meer omzet en productie in de woningmarkt, terwijl nieuwe utiliteitsbouwprojecten nog steeds langzaam op gang komen. Nu de prijzen van bouwmaterialen stijgen, realiseren sommige bouwbedrijven en aannemers kleinere winstmarges, al kunnen hogere inkomsten de hogere kosten in veel gevallen compenseren. We zien langzamerhand tekenen van een zeer trage, geconcentreerde groei in deze sector. dat zal aanhouden in 2013 Verwacht wordt dat de bouwsector in 2013 een bescheiden herstel zal kennen. De meeste analisten zijn voorzichtig optimistisch, aangezien de financiering van bouwprojecten nog steeds een belangrijke en onvoorspelbare factor is die van invloed is op commerciële projecten. Volgens McGraw-Hill zal de totale omzet uit in aanbouw genomen projecten in de VS in 2013 met 6% stijgen tot USD 483,7 miljard. Dat is iets beter dan de geschatte stijging met 5% tot USD 458 miljard in De omzet uit in aanbouw genomen eengezinswoningen zal met meer dan 20% j-o-j stijgen tot USD 150 miljard, terwijl de stijging bij meergezinswoningen 16% zal bedragen. Wat in aanbouw genomen commerciële bouwprojecten betreft, wordt een stijging van 12% verwacht, wat het dubbele is van de stijging in Waarschijnlijk zullen er niet veel nieuwe hotels, magazijnen en kantoren in aanbouw worden genomen, maar zullen we wel meer moderniserings-, energie-efficiëntie- en renovatieprojecten zien. Voor 2013 worden vrij hoge groeicijfers verwacht, maar we mogen niet vergeten dat ze van een historisch laag vertrekpunt komen. Globaal genomen voorspellen de meeste sectorexperts een langzame ommekeer in

18 De indices geven aan dat de sector mogelijk aan het stabiliseren is, maar we moeten nog veel meer verbeteringen zien voordat we kunnen zeggen dat de sector stabiel is. Sinds 2009 is het aantal executieverkopen aanzienlijk gedaald, wat een goed teken is. En toch wordt in sommige staten nog steeds ongeveer 1 op de 325 woningen via een executieverkoop verkocht. In Californië, New York, Florida, Illinois, New Jersey en Nevada zijn er ernstige tekenen dat de woningbouwsector het moeilijk heeft. Maar in ieder geval staat de rente op een historisch dieptepunt. Insolventiecijfers dalen, maar blijven hoog In de Amerikaanse bouwsector worden facturen na gemiddeld dagen betaald. De snelheid waarmee facturen worden betaald, verschilt van subsector tot subsector. Doorgaans zijn het de particuliere bouwbedrijven en algemene aannemers, samen met de bedrijven die bouwmachines en -apparatuur verkopen en verhuren, die met het gros van de trage betalingen worden geconfronteerd. Maar over het algemeen gaat het aantal meldingen van betalingsachterstand die wij ontvangen sinds begin 2012 in dalende lijn. We verwachten dat het aantal gevallen van betalingsachterstand langzaam zal afnemen en dat de insolventies in de sector zullen dalen in 201,3 naarmate de economie geleidelijk verbetert. Veel bedrijven zullen echter niet herstellen van de langdurige malaise en dus verwachten we nog steeds, ondanks die verbetering, dat een behoorlijk aantal bouwbedrijven failliet zal gaan. Hoewel we meer optimistische trends zien in de bouw, liggen de wanbetalings- en insolventiecijfers in deze sector sinds 2009 hoger dan in andere Amerikaanse sectoren. Bij aannemers van particuliere woningbouwprojecten, aannemers van publieke en particuliere commerciële bouwprojecten en bouwmarkten zijn de insolventiecijfers licht gestegen, wat een negatief effect heeft op het gemiddelde van de sector. Deze stijging is te wijten aan het gebrek aan consumentenvertrouwen, de bezuinigingen van de federale overheid en de hogere materiaalprijzen, in combinatie met de lagere vraag. Samengevat kunnen we stellen dat de bouwsector zich langzaam herstelt, al zullen de grote bouwmarkten ten vroegste in 2015 hun piekcijfers van 2007 evenaren. 18

19 Er zijn veel variabelen waarmee bij het verzekeren tegen afnemers in de bouwsector rekening moet worden gehouden, zoals locatie en subsector. De afgelopen jaren zijn we redelijk voorzichtig geweest, aangezien de sector tijdens de recessie één van de zwaarst getroffen sectoren was en zich daarna het langzaamst herstelde. Maar omdat we tekenen van een bescheiden herstel zien, is er ruimte om nieuwe kredietlimieten op debiteuren uit de sector te overwegen. Wel moeten we alert blijven en financieel inzicht verwerven als het gaat om grotere verzekeringsaanvragen, maar over het algemeen zijn we optimistischer dan in de voorgaande jaren. Daarom hebben we ons algemeen beeld op de sector verhoogd van Slecht naar Redelijk. Onze richtlijnen voor kredietlimieten op debiteuren in deze sectoren zijn: Kredietlimieten worden alleen aangeboden nadat we positieve handelscijfers, jaarrekeningen of andere krediet- en financiële informatie hebben gezien. Kredietlimieten op debiteuren met aanzienlijk verslechterende resultaten, inclusief verliezen, zware schulden, werkkapitaalproblemen, cashflowproblemen of liquiditeitsproblemen, zullen worden teruggeschroefd of stopgezet. Voordat we een kredietlimietaanvraag goedkeuren, gaan we in de jaarrekening op zoek naar elementen die wijzen op groeiende en winstgevende activiteiten, een positief werkkapitaal, een positieve cashflow en een bevredigende verhouding tussen vreemd en eigen vermogen. We houden ook rekening met minder meetbare aspecten, zoals goodwill, verplichtingen uit hoofde van ziekteverzekeringen, pensioenverplichtingen en juridische geschillen. Verder overwegen we alternatieve methoden van risicobeperking, zoals UCC-aangiften, kredietbrieven, verhoogde medeverzekering, verminderde vrijwaring en kortere betalingstermijnen. De Amerikaanse bouwsector STERKE PUNTEN We zien de grootste maandelijkse groei bij particuliere eengezinswoningen en meergezinswoningen, en bij projecten in de publieke sector, de sector gezondheidszorg en de energiesector. Dit is een teken dat we aan het begin staan van een langzame ommekeer en een langzaam herstel in de sector. Het tempo van de economische groei is houdbaar; we verwachten geen piek die kort daarna wordt gevolgd door een scherpe daling. Er zijn tekenen dat de band tussen woningbouw en utiliteitsbouw verzwakt, wat een teken van hoop is voor de economie. De demografische ontwikkelingen stimuleren de vraag naar gezondheidszorg, onderwijs en een betere infrastructuur, wat groeikansen biedt voor de utiliteitsbouw. ZWAKKE PUNTEN De consumenten aarzelen nog steeds om geld uit te geven De materiaal- en bouwkosten zijn in bijna elke categorie gestegen De bezuinigingen op de federale begroting, betalingsachterstanden en beperkingen hebben negatieve gevolgen gehad voor commerciële aannemers en infrastructuurprojecten. 19

20 Outlook Snapshots Marktprestaties in een oggopslag Brazilië Activiteit gestimuleerd door infrastructuurprojecten De Braziliaanse bouwsector groeit de laatste jaren sneller dan het bbp. Verwacht wordt dat deze trend in 2013 en 2014 zal aanhouden, vooral dankzij de groeiende behoefte aan infrastructuur. In 2013 zal de economie naar verwachting met ongeveer 3,3% groeien, voornamelijk onder impuls van de binnenlandse consumptie en de grotere publieke en private investeringen, waaronder de voltooiing van infrastructuurprojecten. De laatste tijd floreert het segment 'grote bouwprojecten' dankzij de nieuwe Petrobras-raffinaderijen, de grote mijnbouwprojecten, de bouw van stadions en de overheidsuitgaven voor wegenbouw. In juni 2012 kondigde de federale regering aan dat ze in het kader van een programma gericht op het versnellen van de groei, 15 miljard real zal investeren in projecten voor basissanitair en stedelijke bestrating. Deze projecten geven een belangrijke impuls aan de bouwsector. In de woningbouw is het plaatje enigszins anders. In 2012 steeg de totale waarde van hypothecaire leningen met 3,6%, terwijl het aantal verkochte woningen met 8,1% terugviel tot In 2013 zal de totale waarde van hypothecaire leningen naar verwachting met 15% stijgen. In april vorig jaar kondigde president Dilma Roussef aan dat het aantal woningen die in het kader van het programma 'Minha Casa, Minha Vida' (Mijn huis, Mijn leven) zullen worden gebouwd, wordt opgetrokken van 2 miljoen tot 2,4 miljoen in De prijzen blijven echter hoog, waardoor velen zich nog steeds geen eigen woning kunnen veroorloven. Er is een vastgoedzeepbel ontstaan, wat negatieve gevolgen kan hebben voor bouwbedrijven die in deze subsector actief zijn. Het belangrijkste obstakel voor de uitbreiding van de sector is het gebrek aan geschoolde arbeidskrachten, in het bijzonder ingenieurs en bouwmanagers die een belangrijke rol spelen bij het voorkomen van vertragingen en het onder controle houden van de kosten. De concurrentie in de bouwmaterialensector wordt beïnvloed door de hoge belastingdruk, die de bouwkosten met 20% doet stijgen. Bovendien zijn ook de arbeidskosten in veel gevallen een obstakel voor een grotere groei van de sectoromzet. In de Braziliaanse bouwsector worden facturen na gemiddeld 60 dagen betaald. We verwachten niet dat de betalingsachterstand en de wanbetalingscijfers de komende maanden zullen toenemen. Aangezien de prestaties globaal genomen positief zijn, hanteren we voor deze sector over het algemeen een soepel acceptatiebeleid. Bij de beoordeling van de kredietwaardigheid van een bedrijf, kijken we vooral naar: het niveau van de bankschulden / de cashflow / de financieringskosten / de mogelijkheid om de kosten die de winstgevendheid uithollen onder controle te houden / de grootte van de voorraden / de verkoopresultaten en het klantprofiel / de omvang van geannuleerde verkopen / nieuw gestarte projecten 20