Economische Monitor Zuid-Holland 2006
|
|
- Julius Martens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Economische Monitor Zuid-Holland 26 Opgesteld in opdracht van de Provincie Zuid-Holland, afdeling Economische Zaken
2 Economische Monitor Zuid-Holland 26 Opgesteld in opdracht van de Provincie Zuid-Holland, afdeling Economische Zaken Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland Rapportnummer: 6.12 Bureau Louter November 26 Auteurs: Peter Louter (Bureau Louter) Pim van Eikeren (Bureau Louter) Vormgeving figuren: Erik Thomassen (été Productontwikkeling) Bureau Louter Rotterdamseweg 183c 2629 HD Delft Telefoon:
3 Colofon Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland, Afdeling Economische Zaken Tekst: Bureau Louter Productie: Bureau Vormgeving en Interactieve Media Vormgeving: Haagsblauw Druk: Plantijn Casparie Den Haag De visies en conclusies in deze monitor zijn die van Bureau Louter en komen niet noodzakelijk overeen met die van de opdrachtgever. Contactpersoon bij de Provincie: Joop Buunk Statistische ondersteuning vanuit de Provincie: Rob Poolen Gabriël Janssen Wim Kevenaar
4 highlights Highlights In de periode draaide de Nederlandse economie op volle toeren. Het aantal arbeidsplaatsen nam met drie procent per jaar toe en de werkloosheid daalde naar het laagste niveau van alle EU15-landen. De daaropvolgende jaren ging de Nederlandse economie door een diep dal. De werkgelegenheid nam af en de werkloosheid nam in hoog tempo toe. De economische laagconjunctuur ligt inmiddels weer achter ons. De economie begint weer aan te trekken. Een punt van zorg daarbij is de lage groei van de arbeidsproductiviteit. De OECD wijst erop dat de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit in Nederland in de periode op Italië na het laagst was van alle OECD-landen. Hier ligt een belangrijke uitdaging voor Nederland. Onder andere door het stimuleren van de kenniseconomie kan de groei van de arbeidsproductiviteit worden gestimuleerd. Ook Zuid-Holland heeft in de periode een aanzienlijke economische groei gekend. Op ranglijsten van Europese regio s steeg de provincie, of het nu om (lage) werkloosheid, groei van de werkgelegenheid of de ontwikkeling van het Bruto Regionaal Product ging. De ontwikkeling in Zuid-Holland bleef echter duidelijk achter bij Utrecht en het zuidelijk deel van Noord-Holland. De Zuidvleugel van de Randstad profiteerde dus minder van de economische hoogconjunctuur dan de Noordvleugel. Des te opmerkelijker zijn de ontwikkelingen in de laatste vier à vijf jaar. De economische ontwikkeling in de Noordvleugel maakte een vrije val door. Daarentegen viel de economie in Zuid-Holland minder sterk terug dan het nationaal gemiddelde, en veel minder dan de Noordvleugel. In de afgelopen jaren kwam het een aantal maal voor dat Zuid-Holland op bepaalde economische indicatoren beter scoorde dan Noord-Holland en Utrecht. De meest recente ontwikkelingen lijken er echter op te wijzen dat Noord-Holland en Utrecht zich krachtig herstellen en dat zij Zuid-Holland voorgaan in het trekken van profijt van het economisch herstel. Hieruit komt een beeld naar voren van een conjunctuurgevoelige Noordvleugel van de Randstad, en een veel minder conjunctuurgevoelige Zuidvleugel van de Randstad. Het lijkt er op dat de economie van de Zuidvleugel vooral kan worden omschreven als degelijk, gebaseerd op van oudsher gevestigde economische sectoren. Dat is op zich geen verkeerde eigenschap, maar blijkbaar miste Zuid-Holland, in ieder geval in de voorbije decennia, het vermogen om voorop te lopen in tijden van hoge economische groei. Het is de grote, moeilijk te beantwoorden, vraag in hoeverre Zuid-Holland nu een betere uitgangssituatie heeft dan in het midden van de jaren negentig. 1 Recente ontwikkelingen De vraag of het de goede kant opgaat met de Zuid-Hollandse economie of niet is niet eenduidig te beantwoorden. Dat verschilt per aspect dat wordt onderzocht. Duidelijk is in ieder geval dat de Zuid-Hollandse economie er de laatste jaren beter in is geslaagd om gelijke tred te houden met nationale groeicijfers dan in de jaren tachtig en negentig. Vooral de ontwikkeling van de grote steden Rotterdam en Den Haag is veel gunstiger. Naar economische aspecten beschouwd is dus sprake van een urban revival. De laatste jaren doen de twee grote Zuid-Hollandse steden niet meer onder voor Amsterdam en Utrecht. Ook is de jarenlang opgetreden verschuiving van economische activiteiten van de grote steden naar de suburbs en van de stedelijke agglomeraties naar minder verstedelijkte delen van Zuid-Holland tot staan gebracht.
5 economische monitor zuid-holland 26 2 Aan de hand van de in deze Economische Monitor nieuw opgenomen basismonitor kan de ontwikkeling van Zuid-Holland met een aantal omliggende provincies worden vergeleken. Daaruit kan het volgende worden geconcludeerd: Het aantal startende bedrijven is de laatste jaren sterk toegenomen. Dat is overigens ook in andere provincies gebeurd. In Utrecht en Noord-Holland is het aantal starters hoger. Zuid-Holland kent ongeveer even veel starters als Noord-Brabant. Het aantal inwoners is gedurende 25 weer licht toegenomen na stabilisatie in 24. De bevolkingsontwikkeling blijft daarmee ver achter bij Utrecht en Noord-Holland. Dat dreigt op termijn tot vergrijzing van de bevolking te leiden. Daar is overigens, als gevolg van de leeftijdsopbouw, in de grote steden veel minder sprake van. Het aantal arbeidsplaatsen is de afgelopen jaren minder sterk afgenomen dan in Utrecht en Noord-Holland. Over de laatste vier jaar beschouwd was de groei van het aantal arbeidsplaatsen vrijwel exact gelijk aan het nationaal gemiddelde. Relatief scoort Zuid-Holland dus veel beter dan eind jaren negentig, toen de groeicijfers achterbleven bij het nationaal gemiddelde en veel lager waren dan in de andere Randstadprovincies. De ontwikkeling van de werkloosheid loopt in Zuid-Holland in de pas met het nationaal gemiddelde. Verschillen in werkloosheid tussen provincies zijn de laatste jaren vrijwel gelijk gebleven. In de eerste helft van 26 is het aantal nietwerkende werkzoekenden sterk afgenomen in Zuid-Holland. Dat is een duidelijke indicatie van het economisch herstel. De toegevoegde waarde per inwoner ligt in Zuid-Holland onder het niveau van Noord-Holland en Utrecht, maar boven het niveau van Noord-Brabant en Gelderland. De laatste jaren was de groei in Zuid-Holland hoger dan in Utrecht, maar lager dan in Noord-Holland. Evenals voor het aantal arbeidsplaatsen geldt overigens dat de groei in 25 zowel in Noord-Holland als in Utrecht juist weer wat hoger was dan in Zuid-Holland. De arbeidsproductiviteit is in Zuid-Holland wat lager dan in Noord-Holland en Utrecht, maar duidelijk hoger dan in Noord-Brabant en Gelderland. Sinds 1998 blijft de productiviteitsontwikkeling in Zuid-Holland overigens wel stelselmatig achter bij Utrecht en Noord-Holland (met overigens juist hogere groei dan in Gelderland en Noord-Brabant). De uitgifte van bedrijventerreinen is in de periode afgenomen in Zuid- Holland. In Noord-Brabant en Gelderland gebeurde dat echter in nog veel sterkere mate. De uitgifte van bedrijventerreinen per inwoner tussen 15 en 65 jaar lag in 23 en 24 in Zuid-Holland zelfs op hetzelfde niveau als in Noord-Brabant en Gelderland (en aanzienlijk hoger dan in Noord-Holland). Het aandeel van Zuid-Holland in het nationaal totaal aan per jaar uitgegeven bedrijventerreinen is de laatste jaren ook toegenomen. En recente cijfers geven aan dat de uitgifte in 25 weer is toegenomen. Ondanks de spectaculaire hoeveelheden aan gebouwde kantoren in Noord- Holland aan het einde van de jaren negentig ligt het aantal verhuurde vierkante meters kantoorruimte per inwoner tussen 15 en 65 jaar in Noord- Holland en Zuid-Holland ongeveer op hetzelfde niveau. In Zuid-Holland zijn de leegstandspercentages veel lager dan in Noord-Holland. De kantorenmarkt in Zuid-Holland is veel minder conjunctuurgevoelig dan in de andere delen van de Randstad. Vooralsnog was overigens in de cijfers tot en met 25 nog geen duidelijke groei van het aantal verhuurde vierkante meters te zien.
6 highlights De ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen verschilde de laatste vier jaar niet veel tussen de regio s binnen Zuid-Holland. Met uitzondering van Delft en Westland, waar de groei wat achterbleef, waren de verschillen tussen de regio s minder dan een half procent per jaar. Opvallend is dat de twee zuidelijke regio s (Groot-Rijnmond en Zuidoost Zuid- Holland) boven het nationaal en Zuid-Hollands gemiddelde scoorden. De sterkste groei van het aantal arbeidsplaatsen vond in Leiden en Bollenstreek plaats, onder andere door groei bij researchintensieve activiteiten. Agglomeratie Den Haag en Oost Zuid-Holland bleven iets achter bij het provinciaal gemiddelde. Elke regio in Zuid-Holland kent eigen sterke en zwakke punten. Groot-Rijnmond levert veel toegevoegde waarde, die echter slechts gedeeltelijk wordt omgezet in arbeidsplaatsen. De regio kampt met relatief hoge werkloosheidscijfers, zeer lage participatie op de arbeidsmarkt en een vergeleken met andere stedelijke gebieden laag opleidingsniveau van de beroepsbevolking. De grootste uitdaging ligt hier in het ontwikkelen van de Noordrand. Samen met het centrum van Rotterdam zal daar een cluster van kennisintensieve bedrijvigheid een tweede economische pijler kunnen gaan vormen voor de economie van de Rotterdamse regio, naast de mainportfunctie. De Haagse regio is in absolute zin de tweede kantorenregio in Nederland (na Amsterdam), maar in relatieve zin (per hoofd van de bevolking) de grootste. Den Haag heeft zich uitstekend hersteld van ongunstige ontwikkelingen in de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig. Binnen de regio is de laatste jaren sprake geweest van concentratie van economische activiteiten in de stad Den Haag. De suburbs zagen hun aantal arbeidsplaatsen afnemen. Leiden en Bollenstreek ligt gunstig tussen de Noordvleugel en de Zuidvleugel en herbergt een belangrijk cluster van kennisintensieve bedrijvigheid, met name in biotechnologie. Delft en Westland kent zowel een belangrijke cluster van technologisch hoogwaardige bedrijven en instellingen (Delft) als een omvangrijk glastuinbouwcomplex. Van de Zuid-Hollandse steden kent Delft de sterkste relatieve vertegenwoordiging van de creatieve sector. Samen met Groot- Rijnmond is de regio het meest op export georiënteerd van de Zuid-Hollandse regio s. Zuidoost Zuid-Holland heeft zich hersteld van de crisis in de scheepsbouw in het tweede deel van de jaren tachtig. De ligging langs een achterlandverbinding heeft voor nieuwe economische impulsen gezorgd, onder andere in transport en distributie. Oost Zuid- Holland tenslotte, onderdeel van het Groene Hart, heeft jarenlang een hoge economische groei gekend, met name langs de A12. De laatste jaren is daar geen sprake meer van, waarschijnlijk mede als gevolg van restrictief planologisch beleid. Desalniettemin kent de regio de laagste werkloosheid van alle regio s in Nederland, mede doordat een groot deel van de beroepsbevolking werkt in één van de omliggende grootstedelijke regio s. 3 Het is een lastig te beantwoorden vraag of het bij de (vergeleken met het nationaal gemiddelde) wat gunstiger ontwikkelingen in Zuid-Holland gedurende de laatste jaren om een tijdelijke opleving gaat, bijvoorbeeld omdat de economie van Zuid-Holland minder conjunctuurgevoelig is, of dat van een meer structurele verbetering sprake is. Om te beoordelen hoe Zuid-Holland ervoor staat, kan ten eerste worden gekeken naar de huidige samenstelling van de bedrijvigheid (zijn er sterke economische dragers?) en ten tweede naar elementen van het vestigingsmilieu.
7 economische monitor zuid-holland Recentelijk worden de eerste zes door de Provincie aangemerkt als stuwende clusters, die als trekker van de economie worden beschouwd. De overige drie clusters (ICT/telecom, aerospace en composieten en sensor- en nanotechnologie) worden door de Provincie als enabling beschouwd en hebben meer een toeleverende rol. Economische dragers Economische sectoren kunnen worden onderverdeeld in stuwende en verzorgende activiteiten. Bij stuwende activiteiten is de vestigingsplaatskeuze niet hoofdzakelijk afhankelijk van het bevolkingsdraagvlak. Bij verzorgende activiteiten is dat wel zo. Stuwende activiteiten kunnen de economie van een stad of regio een extra impuls geven. Goed functionerende stuwende economische activiteiten kunnen dienen als een economische drager. In de Economische Monitor is voor diverse typen economische activiteiten, die mogelijk zouden kunnen dienen als economische drager, nagegaan hoe sterk ze zijn vertegenwoordigd in Zuid-Holland en hoe het aantal arbeidsplaatsen zich heeft ontwikkeld. Wat de relatieve vertegenwoordiging betreft neemt Zuid-Holland daarbij vaak een derde plaats in, na Noord-Holland en Utrecht. De score ligt voor Zuid-Holland veelal rond het nationaal gemiddelde. Het aandeel van Zuid-Holland in de nationale economie tendeerde daarbij veelal wel af te nemen, overigens vooral in de tweede helft van de jaren negentig. Negen economische clusters, een combinatie van gevestigde namen en rising stars, worden door de Provincie Zuid-Holland als kansrijk beschouwd, namelijk: water- en deltatechnologie, life sciences, scheepvaart/transport/logistiek, internationaal recht, glastuinbouw, proces- en petrochemie, ICT/telecom, aerospace en composieten en sensor- en nanotechnologie 1. De negen clusters zijn relatief sterk vertegenwoordigd in Zuid-Holland, zeker wanneer ook de in de regio Den Haag geconcentreerde internationale organisaties er bij gerekend zouden worden. Vijf van de zes Zuid-Hollandse regio s staan in de toptien van de ranglijst van veertig regio s in Nederland. Researchintensieve activiteiten zijn opvallend sterk vertegenwoordigd in Leiden en Bollenstreek en Delft en Westland. Om na te gaan in hoeverre in Zuid-Holland marktsectoren zijn vertegenwoordigd die aansluiten bij de ontwikkeling richting een kenniseconomie zijn kennisintensieve diensten en hoogwaardige industrie afgebakend. Hoogwaardige industrie is niet sterk vertegenwoordigd in Zuid-Holland, maar dat is min of meer gangbaar voor grootstedelijke gebieden. Voor kennisintensieve diensten scoort Zuid-Holland conform het nationaal gemiddelde, maar ver achter Noord- Holland en Utrecht. Voor een verstedelijkt gebied als Zuid-Holland is dat een wat tegenvallende prestatie. Het aandeel van kennisdiensten in het nationaal totaal neemt ook af. Wel zijn researchintensieve activiteiten sterk vertegenwoordigd, ook in vergelijking met andere regio s in Europa. In het kader van de Economische Strategie Randstad is een drietal strategische clusters afgebakend, namelijk regie-activiteiten, creatieve diensten en distributieactiviteiten. Grootstedelijke regio s worden geacht een sterke vertegenwoordiging van deze clusters te hebben. In de ranglijst van Nederlandse provincies wordt de derde plaats gerealiseerd, maar de relatieve vertegenwoordiging ligt onder het nationaal gemiddelde en is duidelijk lager dan in Utrecht en Noord-Holland. Ook neemt het aandeel in het nationaal totaal af, hoewel het tempo waarin dat gebeurt de laatste jaren is teruggelopen. Naar regio s beschouwd zijn distributieactiviteiten sterk vertegenwoordigd in Groot-Rijnmond en regie-activiteiten en creatieve diensten in Agglomeratie Den Haag. De laatste jaren wordt de aanwezigheid van de creatieve sector van veel belang geacht voor de economische kansen van steden of regio s. De creatieve sector kan op verschillende wijzen worden afgebakend. Zowel voor de creatieve sector
8 highlights in enge zin, overeenkomend met een selecte verzameling van min of meer artistieke sectoren, als voor de creatieve sector in ruime zin, een wat breder gezelschap van sectoren waarin het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten centraal staat, scoort Zuid-Holland gemiddeld. De achterstand op Utrecht en Noord-Holland is overigens groot. Het aandeel in het nationaal totaal neemt ook af, overigens voor de creatieve sector in enge zin in sterkere mate dan voor de creatieve sector in ruime zin. Geconcludeerd kan worden dat Zuid-Holland goed scoort op de economische clusters. De prestaties wat betreft strategische clusters, kennisintensieve diensten en creatieve diensten zijn niet slecht. De scores liggen rond het nationaal gemiddelde, maar duidelijk achter Utrecht en Noord-Holland. Dit vormt wel een aandachtspunt indien het de ambitie is om de economie van Zuid-Holland meer grootstedelijke allure te geven. Dat is een kwestie van lange adem. De onderliggende economische structuren wijzigen slechts langzaam in de tijd. Onderdelen van de strategische, creatieve en kennisintensieve sectoren maken ook al deel uit van de economische clusters. Doorgaan op de ingezette lijn is noodzakelijk, ondanks dat de resultaten wellicht niet op korte termijn al heel duidelijk zichtbaar zijn. De dragers van de Zuid-Hollandse economie laten zich niet alleen goed beschrijven aan de hand van de hierboven genoemde economische clusters en grootstedelijke, strategische, clusters, maar ook aan de hand van de invalshoek mainport, brainport en greenport: De mainportactiviteiten in en rond het havengebied van Rotterdam. Deze sector is vooral in Groot-Rijnmond gevestigd, met uitlopers richting Zuidoost Zuid-Holland. Met name door de hoge economische groei van China maakt de haven momenteel goede tijden door, met name wat betreft containervervoer. Ervan uitgaande dat de groei van China aan zal houden, moet ook het toekomstperspectief positief worden beoordeeld, mits de haven letterlijk en figuurlijk de ruimte krijgt. De economische clusters scheepvaart/transport/ logistiek en proces- en petrochemie worden tot de mainport gerekend. Op activiteiten die samenhangen met de brainport scoren vooral Leiden en Bollenstreek en Delft en Westland goed (onder andere met een bestaand sciencepark en een sciencepark in ontwikkeling). De dichtheid aan R&D-activiteiten is in de Zuid-Hollandse kenniscorridor gelijk aan de dichtheid in en rond brainport Eindhoven. Wel betreft het vooral researchintensieve activiteiten bij universiteiten en researchinstellingen en wat minder bij bedrijven. De economische clusters life sciences en water- en deltatechnologie treffen we hier aan. Zuid-Holland staat nationaal en internationaal aan kop wat betreft het tuinbouwcluster. De provincie bevat drie greenports (Oostland/ Westland, Bollenstreek, Boskoop). Vooral Delft en Westland scoort zeer hoog, maar ook Groot-Rijnmond en Leiden en Bollenstreek kennen een sterke vertegenwoordiging, Het tuinbouwcluster is een van de negen economische clusters en heeft een sterke exportpositie. In de regio Den Haag is een omvangrijk cluster van internationale organisaties gevestigd, dat inclusief uitstralingseffecten werk biedt aan 24. mensen. Het cluster internationaal recht vormt hier deels een onderdeel van. Deze activiteiten kunnen, evenals de kantooractiviteiten en de creatieve activiteiten tot de brainport Zuid-Holland gerekend worden. 5
9 economische monitor zuid-holland 26 Er kan worden gesteld dat Zuid-Holland een wereldspeler is op een aantal markten. Dat geldt bij uitstek voor havenactiviteiten en glastuinbouw. Daarnaast kunnen de baggerbedrijven en het internationaal recht in Den Haag worden genoemd. De haven van Rotterdam is lang de grootste ter wereld geweest (gerekend in tonnen overgeslagen goederen), maar is inmiddels ingehaald door Singapore en Sjanghai. De mainportfunctie heeft desalniettemin een forse impuls gekregen, die waarschijnlijk een structureel karakter kent, gezien de voortgaande groei in Zuidoost-Azië. De provincie Zuid-Holland zet, via de negen economische clusters, vooral in op kennisintensieve economische activiteiten en op het nog kennisintensiever maken van de nu al sterke dragende clusters. Bovendien zet Zuid-Holland in op het stimuleren van de toeristische sector. Langs de kust zijn toeristische activiteiten geconcentreerd, met name in Agglomeratie Den Haag en Leiden en Bollenstreek. Verder kan gedacht worden aan cultuur en congrestoerisme. Op langere termijn beschouwd is toerisme een groeisector met een stuwend karakter. 6 Vestigingscondities Naast de samenstelling van de bedrijvigheid hangen toekomstige ontwikkelingen ook samen met omgevingsfactoren. Daar liggen aangrijpingspunten voor provinciaal beleid. Hier wordt een aantal aandachtspunten aangestipt. Eerst wordt ingegaan op aspecten die samenhangen met human capital (kenniseconomie; onderwijs en arbeidsmarkt; woonen leefmilieu), vervolgens op de gebouwde omgeving (infrastructuur en bereikbaarheid; bedrijventerreinen; kantoren). Tenslotte worden beknopt enige bevindingen op een rijtje gezet uit het dit jaar nieuw in de Economische Monitor opgenomen onderzoek naar ontwikkelingen in specifieke gebiedstypen (zoals bijvoorbeeld snelweglocaties, stationslocaties, bedrijventerreinen, woongebieden, binnensteden en suburbs). Human capital vormt de belangrijkste productiefactor in een kenniseconomie. De samenstelling en kwaliteit van de beroepsbevolking zijn daarom zeer bepalend voor de kansen op economische groei. Daaraan verwant is het woon- en leefmilieu. Om aantrekkelijk te zijn voor hoogopgeleide kenniswerkers zal een regio namelijk iets te bieden moeten hebben, in de vorm van aantrekkelijke steden, landschappelijke kwaliteiten en mogelijkheden voor recreatie. Wat de aantrekkelijkheid van steden betreft wordt de laatste tijd veel belang gehecht aan een sterke vertegenwoordiging van de creatieve sector. Voor Zuid-Holland kan het volgende worden gesignaleerd: Wat betreft de verdeling naar laag-, middelbaar en hoogopgeleiden vormt Zuid- Holland een afspiegeling van het nationaal gemiddelde. Voor een grootstedelijke regio zou in feite een accent op hoger opgeleiden mogen worden verwacht. In Utrecht en Noord-Holland is daar wel sprake van. De samenstelling van de beroepsbevolking verandert slechts zeer geleidelijk. Weliswaar wordt het gemiddeld opleidingsniveau in Zuid-Holland steeds hoger, maar dat geldt ook voor andere delen van Nederland. In Zuid-Holland is als gevolg van reeds lang bestaande economische structuren een situatie ontstaan waarbij het gemiddeld opleidingsniveau in het zuidelijk deel van de provincie (Groot- Rijnmond en Zuidoost Zuid-Holland) lager is dan in het noordelijk deel (met name de kustregio s Haaglanden en Leiden en Bollenstreek). Laagopgeleiden werken voor een veel groter deel in hun eigen regio dan hoogopgeleiden (die gemiddeld over veel grotere afstanden pendelen ). Dat stelt
10 highlights regio s waar de werkloosheid onder laagopgeleiden hoog is voor de uitdaging om binnen de eigen regio arbeidsplaatsen te creëren. In de grote steden is de werkloosheid onder niet-westerse allochtonen hoog, met name in Rotterdam. Bovendien is de participatiegraad, vooral onder wat oudere niet-westerse allochtonen, zeer laag. Wat betreft de gebouwde omgeving kan het volgende worden gesteld: Bereikbaarheid op verschillende ruimtelijke schaalniveaus blijft een zeer belangrijk aandachtspunt. Naast aansluiting op internationale netwerken (bijvoorbeeld via de HSL) is een goede interne bereikbaarheid van niet te onderschatten belang, met name in de Den Haag/Rotterdam regio. Met name het feit dat de A13 inmiddels de eerste plaats van de file top-5 heeft bereikt, geeft de hoge mate van urgentie aan om hier snel knopen door te hakken. De voorraad beschikbare bedrijventerreinen is de laatste jaren, mede als gevolg van het gevoerde beleid, weer van een voldoende omvang. Daardoor staat Zuid-Holland goed voorgesorteerd om te voldoen aan de toenemende vraag naar bedrijventerreinen in de komende opgaande conjunctuur. De herstructureringsoperatie van verouderde bedrijventerreinen heeft daaraan ook bijgedragen. De kantorenmarkt heeft zich de laatste jaren matig ontwikkeld (overigens in Zuid-Holland in mindere mate). Op wat langere termijn valt echter te voorzien dat de vraag naar kantoorruimte weer toe zal nemen. Niet op hetzelfde niveau als eind jaren negentig, maar wel duidelijk hoger dan nu. Den Haag kent al jaren een sterke en stabiele kantorenmarkt. Voor Rotterdam ligt bij het ontwikkelen van een kantorenmarkt met allure een grote uitdaging voor het komende decennium. Hoewel de leegstand in Rotterdam de laatste jaren wat is toegenomen, ligt deze nog steeds ver onder het niveau van de Amsterdamse regio. 7 Uit het onderzoek naar de huidige vertegenwoordiging van economische activiteiten in specifieke gebiedstypen en de ontwikkeling daarvan in de laatste tien jaar kan onder andere het volgende worden geconcludeerd: In Rotterdam en Den Haag vervult de binnenstad vooral een werkfunctie, in Delft en Leiden is ook de woonfunctie belangrijk. Het aantal arbeidsplaatsen in de binnenstad groeit weliswaar, maar in mindere mate dan het Zuid-Hollands gemiddelde. Op bedrijventerreinen zijn niet alleen industrie, groothandel, transport en bouwnijverheid sterk vertegenwoordigd, maar ook een sector als ICT (overigens vooral op hoogwaardige bedrijventerreinen). Woongebieden zijn hier afgebakend als vijfcijferige postcodegebieden waar het aantal inwoners groter is dan het aantal arbeidsplaatsen, met uitzondering van de binnensteden van een zestal steden en gebieden in Zuid-Holland met zeer lage dichtheden (de zogenaamde buitengebieden, waar op 48% van het landoppervlak slechts 2% van de inwoners en 2% van de arbeidsplaatsen is te vinden). In de aldus bepaalde woongebieden is 29% van het aantal arbeidsplaatsen gevestigd. Het aantal arbeidsplaatsen neemt er slechts toe in de non-profit sector (onder andere zorg en onderwijs).
11 economische monitor zuid-holland 26 8 Volgens verwachting zijn vooral kantoren (kennisdiensten, met name het banken verzekeringswezen, en de non-profit sector) in de omgeving van IC-stations gevestigd. De IC-stations kenden geen opvallend sterke groei van het aantal arbeidsplaatsen (ongeveer conform het nationaal gemiddelde), maar de groei was er wel hoger dan bij andere NS-stations. Op snelweglocaties zijn distributie-activiteiten en kennisdiensten (onder andere ICT) sterk vertegenwoordigd. Het aantal arbeidsplaatsen is de laatste tien jaar zeer sterk gegroeid op snelweglocaties, hoewel het effect vooral vlakbij afslagen van snelwegen waarneembaar is en al vanaf 5 meter vanaf een afslag is uitgewerkt. Net buiten de gemeentegrenzen van steden zijn vooral ruimte-intensieve sectoren (industrie, groothandel, bouwnijverheid) gevestigd. Daar was nog ruimte voor de aanleg van bedrijventerreinen. De enige sector die in gebieden met de allerhoogste dichtheden nog een aanzienlijke groei wist te realiseren was de non-profit sector. Instellingen in die sector hebben veelal niet veel ruimte per werknemer nodig. Het is opvallend dat van de toename van het aantal arbeidsplaatsen in detailhandel in de laatste tien jaar 6% op bedrijventerreinen werd gerealiseerd. Daarnaast kan worden geconstateerd dat op dit moment nog maar 5% van de detailhandel op typische snelweglocaties is gevestigd (op minder dan 5 meter van een afslag), maar dat van de toename van de arbeidsplaatsen in detailhandel in de laatste tien jaar een kwart werd gerealiseerd op een snelweglocatie. Voor het specifieke segment perifere detailhandel geldt dat zelfs voor bijna de helft van de toename van de arbeidsplaatsen. Meer dan de helft van de nieuwbouw van kantoren in Zuid-Holland in de laatste tien jaar heeft plaatsgevonden op minder dan een kilometer van de afslag van een autosnelweg. Dat is veel meer dan het aandeel van stationslocaties, dat maar iets boven de 1% uitkomt. Ook op bedrijventerreinen nam de kantorenvoorraad snel toe. De laatste jaren zijn daar veel nieuwe kantoren gebouwd. Dat is overigens wel gepaard gegaan met sterk stijgende leegstandpercentages. De werkgelegenheid is op bedrijventerreinen sterker gegroeid dan elders. Dat geldt vooral voor distributie-activiteiten en kennisdiensten. Veel bedrijven in die sectoren zijn het laatste decennium verplaatst naar bedrijventerreinen.
12 inhoud Inhoud Highlights...1 Inhoud...9 Leeswijzer Internationale conjunctuur Recente ontwikkelingen Economisch profiel Economische ontwikkeling Intermezzo: Urban revival? Kenniseconomie Onderwijs en arbeidsmarkt Woon- en leefmilieu Ruimte en bereikbaarheid Internationale positie Speerpunten en clusters Onder de microscoop Aandachtspunten voor beleid Bijlage I Bronnen met gegevens Bijlage II Gebiedsindelingen Bijlage III Afbakening creatieve sector
13 economische monitor zuid-holland 26 Leeswijzer Dit is de tweede door Bureau Louter opgestelde Economische Monitor Zuid-Holland. De vorige is verschenen in september 24. In de monitor is een groot aantal gegevens verzameld. Die gegevens zeggen iets over het economisch presteren van de provincie Zuid-Holland en deelgebieden binnen Zuid-Holland. Veelal is daarbij een vergelijking gemaakt met gebieden buiten Zuid-Holland: elders in Nederland en waar mogelijk ook in het buitenland. Getracht is steeds de meest recente gegevens te presenteren. Voor diverse indicatoren was een zeer recent beeld van ontwikkelingen mogelijk (tot 25, soms zelfs tot begin 26). In een aantal gevallen, zoals bij een vergelijking met regio s buiten Nederland, moest gebruik worden gemaakt van al enigszins verouderde gegevens (bijvoorbeeld gegevens voor 23). Tevens is ernaar gestreefd ontwikkelingen in de tijd weer te geven. Ook dat was niet altijd mogelijk, waardoor voor bepaalde prestatiemeters slechts een momentopname kon worden bepaald, bij voorkeur uiteraard voor een recent tijdstip. 1 De economische prestaties van Zuid-Holland zijn vergeleken met andere provincies. Dat geldt met name voor Utrecht, Noord-Holland en in veel gevallen Gelderland en Noord- Brabant. Wat de deelgebieden binnen Zuid-Holland betreft is ten eerste aangesloten bij een indeling in de zogenaamde Corop-gebieden. Dat is een indeling in veertig gebieden waarvoor in Nederland relatief veel statistische gegevens beschikbaar zijn. In Zuid- Holland zijn er zes van dergelijke Corop-gebieden. Ten tweede is soms een onderscheid gemaakt naar de vier streekplangebieden in Zuid-Holland. Uit beleidsmatig opzicht is dat een zeer relevante indeling. Er zijn echter minder indicatoren waarvoor gegevens voor die gebiedsindeling beschikbaar zijn. Soms ook zijn de twee grote steden (Den Haag en Rotterdam) vergeleken met Amsterdam en Utrecht. De indicatoren zijn samengesteld uit zeer veel verschillende bronnen. Veelal zijn de basisgegevens daarbij uitvoerig bewerkt. Zo is er bijvoorbeeld altijd voor gezorgd dat gegevens zijn herberekend tot de indeling van gemeenten, Corop-gebieden, streekplangebieden en provincies per 1 januari 26. Ook is gecorrigeerd voor andere typen aanpassingen van definities (zoals de in de loop der tijden veranderde indeling in economische sectoren). De bronnen zijn per figuur weergegeven in bijlage I. Daar waar noodzakelijk is een korte toelichting gegeven bij de interpretatie van een figuur. Naast het meten en vergelijken met andere regio s van de huidige stand van zaken ( benchmarken ) en het bepalen van ontwikkelingen in het recente (en voor sommige aspecten verdere) verleden ( monitoring ) is ook aandacht besteed aan te verwachten sociaaleconomische ontwikkelingen. Naast monitoring is dus ook sprake van prognoses, hoewel daar in de monitor niet het accent op ligt. Niet voor alle indicatoren bestaan dergelijke prognoses en ook is het niet mogelijk om voor alle indicatoren uitvoerige tijdreeksen voor het verleden op te zetten. Kortom, er zijn drie typen indicatoren, namelijk: Monitorindicatoren: Gegevens die over meerdere jaren volgens een zelfde systematiek beschikbaar zijn. Die figuren zijn herkenbaar aan de gele achtergrond.
14 leeswijzer Benchmarkindicatoren: Relevante aspecten van de economie of het vestigingsmilieu, op een bepaald, recent, moment. Die figuren zijn herkenbaar aan de blauwe achtergrond. Prognoses: Volgens een bepaalde systematiek opgezette vooruitberekeningen. Die figuren zijn herkenbaar aan de rode achtergrond. Veel van de gepresenteerde indicatoren maakten ook al deel uit van de Economische Monitor 24. Veelal zijn de gegevens nu twee of drie jaar recenter. Voor een aantal indicatoren geldt dat recentere gegevens niet beschikbaar waren, maar dat de betreffende figuren desalniettemin ongewijzigd zijn opgenomen in deze monitor. Dat is gebeurd indien de betreffende indicator zeer belangrijk werd geacht en het tevens om structuurgegevens gaat dat niet sterk veranderen door de tijd. Hoewel veel indicatoren opnieuw zijn opgenomen in deze monitor, is er ook sprake van veranderingen. Sommige indicatoren (en soms zelfs hele thema s) zijn afgevoerd, andere zijn nieuw opgenomen. Nieuw in deze monitor zijn onder andere: een basismonitor met recente ontwikkelingen voor een breed pallet aan indicatoren; de internationale positie van Zuid-Holland (naar aspecten als export, internationaal vrachtverkeer en buitenlandse bedrijven); Zuid-Holland onder de microscoop, waarin de economische ontwikkelingen van specifiek locatietypen worden onderzocht; onderzoek naar specifieke speerpunten/ clusters, zoals de creatieve sector en de drie strategische clusters (uit de Economische Strategie Randstad). 11 Hoewel de meeste indicatoren op een of andere wijze met elkaar samenhangen, heeft toch een zekere onderverdeling naar thema s plaatsgevonden. In totaal zijn er elf thema s (en een afsluitend twaalfde thema aandachtspunten beleid ). De nummering van de figuren is gebaseerd op die thema s. 2 De provincies Zuid- Holland, Utrecht en Noord- Holland worden daarbij in dit rapport aangeduid als de Randstadprovincies. Gezien de geringe omvang en het volstrekt andere type economie wordt Flevoland niet betrokken in de vergelijking. Thema 1 gaat over internationale economische ontwikkelingen. Daarbij is ook ingegaan op te verwachten ontwikkelingen in de komende jaren, waarbij aandacht is besteed aan verschillen tussen landenblokken. Recente ontwikkelingen staan centraal in thema 2. Eerst is op basis van een uit twee indicatoren (Bruto Regionaal Product per inwoner en het werkloosheidspercentage) opgebouwde samengestelde score zicht gegeven op de economische prestaties van Zuid- Holland en deelgebieden binnen Zuid-Holland in internationaal perspectief. Bij andere thema s zijn overigens tevens voor andere indicatoren nog dergelijke internationale vergelijkingen gemaakt. Een belangrijke plaats wordt ingenomen door een basisprofiel waarin recente ruimtelijk-economische ontwikkelingen in Zuid-Holland zijn vergeleken met nabijgelegen provincies, namelijk Utrecht, Noord-Holland, Noord-Brabant en Gelderland 2. Thema 3 gaat in op het economisch profiel van Zuid-Holland. Nagegaan is in welke typen economische sectoren Zuid-Holland en de deelgebieden binnen Zuid-Holland gespecialiseerd zijn, zowel nationaal als internationaal. Daarnaast is aandacht besteed aan de toegevoegde waarde per inwoner, de arbeidsproductiviteit en het inkomen per inwoner.
15 economische monitor zuid-holland 26 Economische ontwikkelingen vormen thema 4. Eerst is de ontwikkeling van het Regionaal Product per inwoner in Zuid-Holland en de deelgebieden binnen Zuid-Holland in internationaal en nationaal perspectief bepaald. Daarnaast is ingegaan op de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit, op de investeringen per inwoner, op de ontwikkeling van de werkgelegenheid, met een onderscheid naar deelgebieden en economische sector en op het aantal starters (totaal en onderscheiden naar sector). Als specifiek thema is, evenals in de monitor van 24, ingegaan op economische ontwikkelingen in de vier grote steden (Den Haag, Rotterdam, Amsterdam en Utrecht). Daarbij staat vooral de vraag centraal of recentelijk sprake is van een opleving van de stedelijke economie ( urban revival ). 12 Veel aandacht is besteed aan de thema s kenniseconomie en arbeidsmarkt. Dat zijn onderwerpen die in toenemende mate van belang worden geacht, in het algemeen binnen Europa en Nederland, maar specifiek ook als speerpunt van het Zuid-Hollandse ruimtelijk-economisch beleid. Aangezien kennis uiteindelijk het gevolg is van menselijk denkwerk worden kenniseconomie en arbeidsmarkt hier als twee zijden van dezelfde medaille beschouwd. De toewijzing van indicatoren aan één van de twee thema s is soms dan ook arbitrair. Kenniseconomie (thema 5) wordt op velerlei terreinen toepasselijk geacht. Hier is in eerste instantie gekozen voor een ingeperkte benadering. Kenniseconomie hangt volgens die benadering samen met het vermogen om tot nieuwe producten of diensten te komen en die liefst ook te vermarkten (het innovatievermogen ). Kenmerken van de beroepsbevolking, waarvan de hoogopgeleiden ook van zeer veel belang zijn in de kenniseconomie en die stimulerend kunnen zijn voor het innovatievermogen, worden onder thema 6 besproken. Indicatoren die direct of indirect iets zeggen over het innovatievermogen zijn patenten, Research & Development en de betekenis van technologisch hoogwaardige industrie en kennisintensieve diensten in de regionale economie. Daarnaast valt de kantorenmarkt onder dit thema. Juist in de kantorensector mag veel groei van het aantal arbeidsplaatsen verwacht worden en er bestaat een vrij directe band met het thema kenniseconomie. De ontwikkeling van de nieuwbouw van kantoorruimte en de ontwikkeling van de voorraad kantoorruimte staan centraal. Bij de arbeidsmarkt (thema 6) is eerst de ontwikkeling van de werkloosheid in Europees perspectief geplaatst. Vervolgens zijn de ontwikkelingen op de Zuid-Hollandse arbeidsmarkt vergeleken met andere delen van Nederland wat betreft de ontwikkeling van de beroepsbevolking, totaal en naar opleidingsniveau, de participatiegraad, de werkloosheid (ook onderverdeeld naar opleidingsniveau), de vacatures en de pendel. Het opleidingsniveau van de in een regio wonende beroepsbevolking en het opleidingsniveau van de werkzamen bij bedrijven en instellingen krijgen aandacht en zijn met elkaar vergeleken. Op die wijze ontstaat enig zicht op het mogelijk bestaan van een ruimtelijke mismatch op de arbeidsmarkt. Het woon- en leefmilieu en bedrijfsruimte vormen onderdelen van het vestigingsklimaat van Zuid-Holland voor bedrijven en instellingen in ruime zin. Eerst krijgt het woon- en leefklimaat aandacht (thema 7). Dat is van toenemend belang, juist om hoogopgeleide werknemers te behouden c.q. aan te trekken. Zij werken in de hoogwaardige economische sectoren die de kenniseconomie gestalte geven. Het woon- en leefmilieu is overigens moeilijk objectief meetbaar. Naast de ontwikkeling van het aantal inwoners sinds 195, zijn als indicatoren voor het woon- en leefklimaat gehanteerd het voorzieningenniveau (zorg, toerisme en recreatie, winkels) en de ruimte voor recreatie en bos en natuur.
16 leeswijzer Ruimte en bereikbaarheid zijn van zeer veel belang, zeker in een dichtbevolkte provincie als Zuid-Holland (thema 8). Ten eerste betreft dit de ruimte voor bedrijventerreinen. Daarbij zijn de ontwikkeling in de tijd van de uitgifte van bedrijventerreinen en het aandeel van de Zuid-Hollandse werkgelegenheid dat op bedrijventerreinen is gevestigd, vergeleken voor deelgebieden binnen Zuid-Holland. Daarnaast is de voorraad aan uitgegeven hectares en de hoeveelheid uitgeefbare bedrijventerreinen tussen de deelgebieden in Zuid-Holland vergeleken. Tevens is per deelgebied een inschatting gepresenteerd van het aantal jaar dat men vooruit kan met de huidige voorraad uitgeefbare terreinen. Ten tweede wordt aandacht besteed aan de bereikbaarheid, onder andere wat betreft files. Naast kenmerken van het vestigingsklimaat zijn ook kenmerken van het gevestigde bedrijfsleven van belang. Daarbij is gekeken naar de internationale positie en naar clusters en speerpunten. De internationale positie (thema 9) is in beeld gebracht door middel van de export van de bedrijven uit Zuid-Holland, het belang van internationaal vrachtverkeer en de vertegenwoordiging van buitenlandse bedrijven. Daarbij is steeds onderscheid gemaakt naar verschillende gebieden binnen Zuid-Holland. De ene regio is namelijk veel meer internationaal georiënteerd dan de andere. Speerpunten en clusters passeren in thema 1 de revue. Van veel typen bedrijvigheid is de huidige spreiding over Zuid-Holland en de ontwikkeling in de laatste tien jaar in beeld gebracht. Genoemd kunnen worden de creatieve sector (zowel een enge als een ruime definitie) en de drie strategische clusters uit de ESR (Economische Strategie Randstad). En evenals in de vorige monitor worden de door de Provincie aangewezen economische clusters op de kaart gezet. Daartoe is de omvang in termen van arbeidsplaatsen per economische cluster bepaald voor de deelgebieden in Zuid-Holland. Daarnaast is, evenals in de monitor van 24, ingegaan op de mainportfunctie van de Rotterdamse haven en de brainport (de ruimtelijke spreiding van kennisintensieve bedrijvigheid). 13 Nieuw in deze monitor is onderzoek naar specifieke bedrijfslocaties. Daarbij is tot op detailniveau naar ruimtelijke patronen en ontwikkelingen gekeken. Zuid-Holland ligt als het ware onder de microscoop (thema 11). Voorbeelden van dergelijke specifieke bedrijfslocaties zijn binnensteden, snelweglocaties, stationslocaties en woonwijken. Nagegaan is ook of de hoogste groei kan worden waargenomen in stedelijke kernen, hun suburbs of buiten stadsgewesten en of de hoogste groei plaatsvindt in gebieden met een hoge dichtheid of juist in gebieden met een lage dichtheid. Centraal staat niet alleen de totale bedrijvigheid. Ook wordt onderscheid gemaakt naar economische sectoren (economische specialisaties). Specifiek wordt daarbij aandacht besteed aan winkels en kantoren. In hoeverre verliezen bijvoorbeeld de binnensteden terrein aan goed bereikbare locaties in de stadsranden of net buiten de stad. Aandachtspunten voor het beleid vormt het afsluitende onderdeel van deze monitor (thema 12). Daarbij wordt ingegaan op de vraag in hoeverre in de afgelopen jaren targets met betrekking tot bedrijventerreinen, toerisme en kenniseconomie zijn gehaald. Een beknopte samenvattende beschrijving van de inhoud is weergegeven in tabel 1. In tabel 2 staat een overzicht van alle figuren. Op deze wijze kunnen lezers die in specifieke onderwerpen geïnteresseerd zijn snel hun weg vinden in de Monitor.
17 economische monitor zuid-holland 26 Tabel 1 Inhoud Economische Monitor in hoofdlijnen Thema Uitwerking/toelichting 14 Highlights Samenvatting van de belangrijkste bevindingen. Leeswijzer Korte beschrijving hoe de verschillende thema s in de Economische Monitor met elkaar samenhangen. 1. Internationale Recente ontwikkelingen mondiale en nationale economie conjunctuur en verwachtingen voor de nabije toekomst. 2. Recente ontwikkelingen Als opmaat de resultaten van een samengestelde indicator voor de positie van Zuid-Holland binnen Europa en Nederland en van de positie van deelgebieden binnen Nederland. Tevens staat bij dit thema een basismonitor met recente ontwikkelingen voor een aantal belangrijke indicatoren. 3. Economisch profiel Huidige structuur van de economie van Zuid-Holland (en deelgebieden). Indicatoren zijn economische specialisaties (naar sectoren), toegevoegde waarde per inwoner, arbeidsproductiviteit en inkomen per inwoner. 4. Economische Beeld van regionale economische ontwikkelingen met ontwikkeling als indicatoren onder andere de groei van het BRP en groei van de werkgelegenheid. Als specifieke uitwerking is daarbij tevens ingegaan op een de economische ontwikkelingen in de vier grote steden in Nederland. 5. Kenniseconomie Inzicht in de kenniseconomie, gebaseerd op onder andere R&D, patenten, kennisinfrastructuur, aanwezigheid van kennisintensieve industrie en aanwezigheid van kennisintensieve diensten. Daarnaast bevat dit thema ontwikkelingen op de kantorenmarkt. Indicatoren voor de kantorenmarkt zijn de vraag naar kantoorruimte, de voorraad aan kantoren en de nieuwbouw. 6. Onderwijs en Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt op basis van arbeidsmarkt indicatoren als de beroepsbevolking, werkloosheid, vacatures en pendel. Tevens wordt daarbij ingegaan op een onderscheid naar opleidingsniveau en land van herkomst. Er vindt een nadere uitwerking plaats voor het opleidingsniveau om eventuele ruimtelijke mismatch tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt bloot te leggen. 7. Woon- en leefmilieu Het woon- en leefmilieu in ruime zin vormt een belangrijke vestigingsplaatsfactor voor kenniswerkers. Relevante indicatoren zijn demografische ontwikkelingen, aanwezigheid van voorzieningen, aanwezigheid van groen, recreatiemogelijkheden. 8. Ruimte en bereikbaarheid Ingegaan wordt op bedrijventerreinen en op de bereikbaarheid. Bij bedrijventerreinen gaat het daarbij om de uitgifte van bedrijventerreinen en om de voorraad uitgeefbare terreinen. Tevens is de file top-5 voor 25 weergegeven.
18 leeswijzer 9. Internationale positie Op basis van indicatoren als export, internationaal vrachtverkeer en de vestiging van buitenlandse bedrijven, is nagegaan in hoeverre Zuid-Holland en de deelgebieden daarbinnen worden gekenmerkt door en sterke internationale oriëntatie. 1. Speerpunten en clusters Ingegaan is op de creatieve sector en de drie strategische clusters uit de ESR. Daarnaast is er weer aandacht voor de door de Provincie onderscheiden negen clusters. Tevens (en voor een aanzienlijk deel daarmee overlappend met de eerder genoemde economische clusters) wordt aandacht besteed aan de mainport Rotterdam (transport) en de brainport (globaal de kennisas van Leiden tot Dordrecht). 11. Onder de microscoop In tegenstelling tot de voorgaande thema s waarin veelal regio s centraal stonden, ligt de nadruk bij dit thema op specifieke bedrijfslocaties, zoals binnensteden, snelweglocaties, stationslocaties en wijkeconomie. 12. Aandachtspunten beleid Door de Provincie zijn in het kader van het Collegewerkplan targets opgesteld met betrekking tot bedrijventerreinen, toerisme en kenniseconomie. Nagegaan wordt in hoeverre die targets zijn gerealiseerd. Bijlage I Bronnen van gegevens Bijlage II Gebiedsindelingen Bijlage III Afbakening creatieve sector 15
19 economische monitor zuid-holland 26 Tabel 2 Lijst van figuren Figuurnummer Thema s/titel figuur Internationale conjunctuur Figuur 1.1 Ontwikkeling wereldeconomie en wereldhandel Figuur 1.2 Ontwikkeling economie Nederland en aantal landenblokken Figuur 1.3 Groei EU15 Bruto Binnenlands Product Recente ontwikkelingen Figuur 2.1 Economische prestaties NUTSII-regio s, Figuur 2.2 Economische prestaties NUTSIII-regio s, Figuur 2.3 Basismonitor Zuid-Holland Figuur 2.4 Economische prestaties Zuid-Hollandse gemeenten, 26 Figuur 2.5 Ontwikkeling economische prestaties Zuid-Hollandse gemeenten, Economisch profiel Figuur 3.1 Relatieve vertegenwoordiging economische sectoren Zuid-Holland, 26 Figuur 3.2 Relatieve vertegenwoordiging economische sectoren Corop-gebieden, 26 Figuur 3.3 Toegevoegde waarde per inwoner, regionaal 25 Figuur 3.4 Arbeidsproductiviteit, regionaal 25 Figuur 3.5 Inkomen per inwoner, regionaal 22 Economische ontwikkeling Figuur 4.1 Ontwikkeling Bruto Regionaal Product per inwoner binnen EU15, Figuur 4.2 Ontwikkeling Toegevoegde Waarde per inwoner, Corop-gebieden Figuur 4.3 Ontwikkeling Toegevoegde waarde, arbeidsvolume en inwoners, regionaal Figuur 4.4 Ontwikkeling arbeidsproductiviteit, regionaal Figuur 4.5 Ontwikkeling investeringen per inwoner jaar, regionaal Figuur 4.6 Ontwikkeling totale werkgelegenheid, regionaal Figuur 4.7 Ontwikkeling werkgelegenheid, regionaal en Figuur 4.8 Ontwikkeling werkgelegenheid per sector, Zuid-Holland Figuur 4.9 Ontwikkeling starters, regionaal Figuur 4.1 Starters in Zuid-Holland naar sectoren, Figuur 4.11 Ontwikkeling inkomen per inwoner, regionaal Intermezzo: Urban revival? Figuur 4.12 Ontwikkeling aantal inwoners, steden en suburbs Figuur 4.13 Ontwikkeling werkgelegenheid, grote steden en suburbs Figuur 4.14 Ontwikkeling werkgelegenheid grote steden, Figuur 4.15 Aandeel werkgelegenheid grote stad in totale agglomeratie, Figuur 4.16 Ontwikkeling werkgelegenheid vier grote steden naar economische sector, 22-26
20 leeswijzer Figuur 4.17 Ontwikkeling aandeel 65-plussers, grote steden en suburbs Figuur 4.18 Ontwikkeling demografische druk, grote steden en suburbs Kenniseconomie Figuur 5.1 Patenten per miljoen inwoners binnen EU15, regionaal Figuur 5.2 Arbeidsplaatsen R&D naar provincie en type, 23 Figuur 5.3 Researchintensieve diensten EU15, regionaal 24 Figuur 5.4 Vertegenwoordiging kennisintensieve diensten, regionaal 25 Figuur 5.5 Ontwikkeling kennisintensieve diensten, regionaal Figuur 5.6 Technologisch hoogwaardige industrie EU15, regionaal 24 Figuur 5.7 Vertegenwoordiging hoogwaardige industrie, regionaal 25 Figuur 5.8 Ontwikkeling hoogwaardige industrie, regionaal Figuur 5.9 Nieuwbouw kantoren, regionaal Figuur 5.1 Nieuwbouw kantoorruimte naar vierjaarsperioden, regionaal Figuur 5.11 Voorraad kantoorruimte, regionaal Onderwijs en arbeidsmarkt Figuur 6.1 Werkloosheidspercentage EU15, regionaal Figuur 6.2 Ontwikkeling beroepsbevolking, regionaal 2-25 Figuur 6.3 Ontwikkeling beroepsbevolking naar opleidingsniveau, regionaal 2-25 Figuur 6.4 Beroepsbevolking naar opleidingsniveau, regionaal 25 Figuur 6.5 Participatiegraad (beroepsbevolking per inwoner jaar), regionaal 25 Figuur 6.6 Ontwikkeling participatiegraad, regionaal Figuur 6.7 Werkloosheid 25 en ontwikkeling werkloosheid , regionaal Figuur 6.8 NWW-percentage naar opleidingsniveau, regionaal, juli 26 Figuur 6.9 Beroepsbevolking en werkloosheid (CBS-definitie) naar etniciteit, gemiddelde Figuur 6.1 Vacatures per jaar per duizend leden beroepsbevolking, regionaal 25 Figuur 6.11 Aandeel sectoren in vacatures, regionaal 25 Figuur 6.12 Ontwikkeling vacatures, RPA-gebieden Figuur 6.13 Pendelsaldi Zuid-Holland, regionaal 1996 en 24 Figuur 6.14 Pendelsaldi naar opleidingsniveau, regionaal 1996 en 24 Figuur 6.15 Opleidingsniveau banen en werkzame beroepsbevolking, steden, gemiddelde Figuur 6.16 Aandeel hoogopgeleiden in beroepsbevolking, regionaal, gemiddelde Figuur 6.17 Ontwikkeling aandeel hoogopgeleiden in beroepsbevolking, regionaal Figuur 6.18 Ontwikkeling niet-werkzame werkzoekenden, regionaal Woon- en leefmilieu Figuur 7.1 Ontwikkeling inwoners, regionaal Figuur 7.2 Voorzieningenniveau per provincie, 26 Figuur 7.3 Voorzieningenniveau per Corop-gebied, 26
Economisch rapport Zwolle 2011 Opgesteld door Bureau Louter in opdracht van de gemeente Zwolle
Economisch rapport Zwolle 20 Opgesteld door Bureau Louter in opdracht van de gemeente Zwolle Bureau Louter april 20 Auteurs: Peter Louter (Bureau Louter) Pim van Eikeren (Bureau Louter) Bureau Louter Rotterdamseweg
Nadere informatieArbeidsmarktontwikkelingen 2016
- Arbeidsmarktontwikkelingen 2016 Factsheet maart 2017 Het aantal banen van werknemers en zelfstandigen in Amsterdam nam het afgelopen jaar toe met bijna 14.000 tot bijna 524.000 banen, een groei van bijna
Nadere informatieEconomische ontwikkeling in regio's met concentratie topsectoren,
Economische ontwikkeling in regio's met concentratie topsectoren, 2012-2014 Indicator 7 september 2016 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere
Nadere informatieAllochtonen op de arbeidsmarkt 2009-2010
FORUM Maart Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt 9-8e monitor: effecten van de economische crisis In steeg de totale werkloosheid in Nederland met % naar 26 duizend personen. Het werkloosheidspercentage
Nadere informatieDe arbeidsmarkt klimt uit het dal
Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt en onderwijs De arbeidsmarkt klimt uit het dal Het gaat weer beter met de arbeidsmarkt in, ofschoon de werkgelegenheid wederom flink daalde. De werkloosheid ligt nog
Nadere informatieEconomische Monitor Zuid-Holland 2009
Economische Monitor Zuid-Holland 2009 Opgesteld door Bureau Louter in opdracht van de provincie Zuid-Holland en de Kennisalliantie Opdrachtgever: Provincie Zuid-Holland en de Kennisalliantie Rapportnummer:
Nadere informatieEconomische Monitor Zuid-Holland 2009
Economische Monitor 29 Er kan een subtitel toegevoegd worden Opgesteld door Bureau Louter in opdracht van de provincie en de Kennisalliantie. Economische Monitor 29 Opgesteld door Bureau Louter in opdracht
Nadere informatieHet belang van het MKB
MKB Regio Top 40 Themabericht Rogier Aalders De nieuwe MKB Regio Top 40 is uit. Zoals u van ons gewend bent, rangschikken we daarin de veertig Nederlandse regio s op basis van de prestaties van het MKB
Nadere informatieFORUM Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt: effecten van de economische crisis 2 e kwartaal 2009
FORUM Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt: effecten van de economische crisis 2 e kwartaal 29 Groei van werkloosheid onder zet door! In het 2 e kwartaal van 29 groeide de werkloosheid onder (niet-westers)
Nadere informatieRegiobericht 1.0 Noord
Economie, innovatie, werk en inkomen 1 Kenmerken van het landsdeel Het landsdeel Noord bestaat uit de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. De provincies werken samen in het Samenwerkingsverband
Nadere informatieEconomische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 5 e editie. Opzet en inhoud. Deze factsheet is de vijfde editie van de
5 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud Deze factsheet is de vijfde editie van de Economische Monitor Voorne-Putten en presenteert recente economische ontwikkelingen van Voorne-Putten
Nadere informatieeconomische zuid-holland 2007 VERKIEZINGSSPECIAL
monitor economische zuid-holland 7 VERKIEZINGSSPECIAL Zuid-Hollandse werkloosheid sterk afgenomen Het Centrum voor Werk en Inkom meldt dat het aantal niet-werkende werkzoekenden tussen november en november
Nadere informatieEconomische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 6 e editie. Opzet en inhoud
6 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud Deze factsheet is de zesde editie van de Economische Monitor Voorne-Putten en presenteert recente economische ontwikkelingen van Voorne-Putten
Nadere informatieAtlas voor gemeenten 2014: de positie van Utrecht
Atlas voor gemeenten 2014: de positie van Utrecht een notitie van Onderzoek 6 juni 2014 Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl internet
Nadere informatieFactsheet. Monitor jeugdwerkloosheid Amsterdam 2014. Werkloosheid stijgt naar 24% Definities. Nummer 6 juni 2014
Nummer 6 juni 2014 Monitor jeugdwerkloosheid Amsterdam 2014 Factsheet Ondanks eerste tekenen dat de economie weer aantrekt blijft de werkloosheid. Negen procent van de Amsterdamse beroepsbevolking is werkloos
Nadere informatieRegionale economische prognoses 2016
Regionale economische prognoses 2016 Themabericht Rogier Aalders De breed gedragen economische groei in 2016 leidt tot productiegroei in alle sectoren en in alle regio s De Randstad, en daarbinnen vooral
Nadere informatieAtlas voor gemeenten 2013: de positie van Utrecht. notitie van Onderzoek.
Atlas voor gemeenten 2013: de positie van Utrecht notitie van Onderzoek www.onderzoek.utrecht.nl mei 2013 Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl internet
Nadere informatieBijlage 4 Aan: portefeuillehoudersoverleg REO d.d Betreft: Aanalyse economische ontwikkelingen Voorne-Putten
Bijlage 4 Aan: portefeuillehoudersoverleg REO d.d. 230114 Betreft: Aanalyse economische ontwikkelingen Voorne-Putten Sinds 2010 is de Economische Monitor Voorne-Putten een signalerend document inzake de
Nadere informatieRegionale arbeidsmarktprognose
Provincie Zeeland Afdeling Economie Regionale arbeidsmarktprognose 2011-2012 Inleiding Begin juni 2011 verscheen de rapportage UWV WERKbedrijf Arbeidsmarktprognose 2011-2012 Met een doorkijk naar 2016".
Nadere informatieBedrijfsruimtemarkt zuidwest-nederland Zuid-Holland en Zeeland
Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 211 viel de opname van bedrijfsruimte in 212 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds
Nadere informatieEconomische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 4 e editie. Opzet en inhoud
4 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud In 2010 verscheen de eerste editie van de Economische Monitor Voorne-Putten, een gezamenlijk initiatief van de vijf gemeenten Bernisse, Brielle,
Nadere informatieZuid-Nederland REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT. Marktstructuur. Vraag. Aanbod
REGIONALE MARKTONTWIKKELINGEN KANTORENMARKT Zuid-Nederland Marktstructuur Voorraad kantoorruimte in Zuid-Nederland (*1. m²) 42.2 2.15 5.518 Overig Nederland Het totale oppervlak aan kantoormeters in en
Nadere informatieDordrecht in de Atlas 2013
in de Atlas Een aantrekkelijke stad om in te wonen, maar sociaaleconomisch kwetsbaar Inhoud:. Conclusies. Positie van. Bevolking. Wonen. De Atlas voor gemeenten wordt jaarlijks gepubliceerd. In mei is
Nadere informatieArbeidsmarktprognoses Noord-Holland 2012
Arbeidsmarktprognoses Noord-Holland 2012 t.b.v. Monitor Arbeidsmarkt en Onderwijs Provincie Noord-Holland IJmuiden, 23 november 2012 Arjan Heyma www.seo.nl - secretariaat@seo.nl - +31 20 525 1630 Belangrijkste
Nadere informatieOnderzoeksflits. Atlas voor gemeenten 2015 Erfgoed positie van Utrecht uitgelicht. IB Onderzoek, 29 mei 2015. Utrecht.nl/onderzoek
Onderzoeksflits Atlas voor gemeenten 015 Erfgoed positie van Utrecht uitgelicht IB Onderzoek, 9 mei 015 Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 86 1350 onderzoek@utrecht.nl
Nadere informatieWerkloosheid 50-plussers
Gemeente Amsterdam Werkloosheid 50-plussers Amsterdam, 2017 Factsheet maart 2018 Er zijn ruim 150.000 Amsterdammers in de leeftijd van 50 tot en met 64 jaar. Hiervan is 64% aan het werk. Ongeveer 6.200
Nadere informatieRegio Zwolle Krachten bundelen
Regio Zwolle Krachten bundelen Peter Louter www.bureaulouter.nl 30 september 2011 Waar staat u? Waar gaat u naartoe? Wat heeft u samen (relaties, belangen)? Waar denkt u te staan? Waar wilt u naartoe?
Nadere informatieAchtergrondrapportage
Achtergrondrapportage behorend bij het essay Het geheim van bedrijventerrein Noordwest Opzet rapportage Historie locatie bedrijventerrein Noordwest Eerdere bestemmingen van het gebied Planontwikkeling
Nadere informatieBedrijvigheid, Arbeidsmarkt en Ruimte in Delft
Economische Monitor Delft 2006 Bedrijvigheid, Arbeidsmarkt en Ruimte in Delft 1 Rapporteurs: Peter Louter Pim van Eikeren Opdrachtgever: Gemeente Delft december 2006 Bureau Louter Rotterdamseweg 183c 2629HD
Nadere informatieWerkgelegenheid in Westfriesland Augustus 2014
Werkgelegenheid in Westfriesland Augustus 2014 Colofon Uitgave I&O Research Van Dedemstraat 6c 1624 NN Hoorn Tel.nr. 0229-282555 Rapportnummer 2014-2042 Datum Augustus 2014 Opdrachtgever De Westfriese
Nadere informatieBedrijven en bevolking in beweging
M201110 Bedrijven en bevolking in beweging Regionale bedrijvendynamiek en -migratie in relatie tot verstedelijking, periode 1988-2009 drs. R. Braaksma drs. W.V.M. van Rijt-Veltman Zoetermeer, 20 juni 2011
Nadere informatieEconomisch rapport Goes 2018
Economisch rapport Goes 208 Opgesteld door 208 Auteurs: Peter Louter () Pim van Eikeren () Rotterdamseweg 83c 2629 HD Delft Telefoon: 05-2682556 peter@bureaulouter.nl www. bureaulouter.nl LEESWIJZER Jaarlijks
Nadere informatieOnderzoeksflits. Atlas voor gemeenten 2016 Thema Water. De positie van Utrecht uitgelicht. IB Onderzoek, 29 juni Utrecht.
Onderzoeksflits Atlas voor gemeenten 2016 Thema Water De positie van Utrecht uitgelicht IB Onderzoek, 29 juni 2016 Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht Postbus 16200
Nadere informatieSamenvatting Twente Index 2016
Samenvatting Twente Index 2016 Kijk voor regionale en lokale data op www.twenteindex.nl INLEIDING De Twente Index wordt door Kennispunt Twente samengesteld in opdracht van de Twente Board. De Board wil
Nadere informatieVeenkoloniën in perspectief
Veenkoloniën in perspectief Rabobank Zuid en Oost Groningen Frits Oevering 23 november 2018 Agenda Veenkoloniën in perspectief Agenda voor de Veenkoloniën 23 november 2018 Regionale samenhang Veenkoloniën
Nadere informatieVitaliteitsscan Zwolle 2011 Opgesteld door Bureau Louter
Vitaliteitsscan Zwolle 2011 Opgesteld door Bureau Louter Bureau Louter april 2011 Auteurs: Peter Louter (Bureau Louter) Pim van Eikeren (Bureau Louter) Bureau Louter Rotterdamseweg 183c 2629 HD Delft Telefoon:
Nadere informatieGraydon Kwartaalmonitor. Kwartaal
Graydon kwartaal monitor Kwartaal 3 216 1 Inhoud Inleiding 3 Persbericht 4 Overzicht per branche 6 Vergelijking Q1-216, Q2 216 en Starters per branche 7 Opheffingen per branche 8 Faillissementen per branche
Nadere informatieDe Regio Top 40. Economisch presteren van het regionale bedrijfsleven
Economisch presteren van het regionale bedrijfsleven September 2008 Een nieuwe naam, een nieuw model Ook dit jaar kent onze Regio Top 40 weer enkele verrassende uitkomsten. Lees in deze uitgave hoe winnaars
Nadere informatieHighlights Regio in Beeld 2015. Arbeidsmarktregio Amersfoort
Highlights Regio in Beeld 2015 Arbeidsmarktregio Amersfoort Samenvatting Aantal banen neemt weer toe, echter niet in collectieve sector In Amersfoort groeit het aantal banen van werknemers (voltijd en
Nadere informatieOntwikkelingen en prognoses regionale kantorenmarkt
Ontwikkelingen en prognoses regionale kantorenmarkt Eindrapport Delft september 2007 Rapporteurs: Peter Louter (Bureau Louter) Pim van Eikeren (Bureau Louter) In samenwerking met: Yap Hong Seng (Bureau
Nadere informatieEconomische monitor. Voorne PutteN 5 GEMEENTEN. 7 e editie. Opzet en inhoud
7 e editie Economische monitor Voorne PutteN Opzet en inhoud Deze factsheet is de zevende editie van de Economische Monitor en presenteert recente economische ontwikkelingen van als regio en de vier gemeenten.
Nadere informatieWerklandschap Meerpaal. Sport en werk centraal in Nederland. Bedrijfsvestiging in de gemeente Houten
Werklandschap Meerpaal Sport en werk centraal in Nederland Bedrijfsvestiging in de gemeente Houten Kwaliteiten Werklandschap Directe aansluiting op A27 Gebiedsoppervlak van 10 ha Flexibele kavelgrootte
Nadere informatieEconomische Monitor Delft Bedrijvigheid, Arbeidsmarkt en Ruimte in Delft
Economische Monitor 28 Bedrijvigheid, Arbeidsmarkt en Ruimte in Economische Monitor 28 Bedrijvigheid, Arbeidsmarkt en Ruimte in 1 Rapporteurs: Peter Louter Pim van Eikeren Opdrachtgever: Gemeente September
Nadere informatieBedrijfsruimtemarkt zuid-nederland Limburg en Noord-Brabant
Landelijke marktontwikkelingen Na een korte opleving in 2011 viel de opname van bedrijfsruimte in 2012 opnieuw terug. Tegen de verwachting in bleef het aanbod echter redelijk stabiel. Wel wordt een steeds
Nadere informatieDe ruimtelijke structuur van de clusters van nationaal belang. Otto Raspe en Martijn van den Berge
De ruimtelijke structuur van de clusters van nationaal belang Otto Raspe en Martijn van den Berge Samenvatting Het ministerie van Economische Zaken werkt aan de herijking van zijn economische stimuleringsprogramma
Nadere informatieGrote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025
Persbericht PB13 062 1 oktober 2013 9:30 uur Grote gemeenten goed voor driekwart van bevolkingsgroei tot 2025 Tussen 2012 en 2025 groeit de bevolking van Nederland met rond 650 duizend tot 17,4 miljoen
Nadere informatieCBS-berichten: Veranderingen in de arbeidsparticipatie in Nederland sinds 1970
CBS-berichten: Veranderingen in de arbeidsparticipatie in Nederland sinds 1970 Lian Kösters, Paul den Boer en Bob Lodder* Inleiding In dit artikel wordt de arbeidsparticipatie in Nederland tussen 1970
Nadere informatieHighlights Regio in Beeld 2015. Arbeidsmarktregio Gorinchem
Highlights Regio in Beeld 2015 Arbeidsmarktregio Gorinchem Samenvatting Aantal banen neemt in beperkte mate toe, echter niet in collectieve sector In de krimpregio Gorinchem neemt het aantal banen van
Nadere informatieWerkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding
Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2014 vrijwel gelijk gebleven. Het aantal werkzame personen nam af met 238; een daling van 0,2%. Het totaal komt hiermee op 117.550 full-time arbeidsplaatsen.
Nadere informatieSamenvatting UWV Arbeidsmarktprognose Met een doorkijk naar 2018
Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Met een doorkijk naar 2018 Samenvatting UWV Arbeidsmarktprognose 2013-2014 Een belangrijke taak van UWV is het bij elkaar brengen van vraag en aanbod op
Nadere informatieAgriFood Capital Monitor Belangrijkste feiten en cijfers
AgriFood Capital Monitor 2018 Belangrijkste feiten en cijfers Inleiding AgriFood Capital Monitor In dit boekje presenteren wij de feiten en cijfers van de AgriFood Capital Monitor 2018*. De Monitor geeft
Nadere informatieMonitor Jeugdwerkloosheid Amsterdam over 2016
1 Monitor Jeugdwerkloosheid Amsterdam over 20 Fact sheet april 20 De totale werkloosheid onder Amsterdamse jongeren is het afgelopen jaar vrijwel gelijk gebleven aan 2015. Van de 14.000 Amsterdamse jongeren
Nadere informatie1.1 Bevolkingsontwikkeling 9. 1.2 Bevolkingsopbouw 10. 1.2.1 Vergrijzing 11. 1.3 Migratie 11. 1.4 Samenvatting 12
inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Bevolking 9 1.1 Bevolkingsontwikkeling 9 1.2 Bevolkingsopbouw 10 1.2.1 Vergrijzing 11 1.3 Migratie 11 1.4 Samenvatting 12 2. Ontwikkelingen van de werkloosheid 13 2.1 Ontwikkeling
Nadere informatieGraydon Kwartaal Monitor. Kwartaal
Graydon kwartaal monitor Kwartaal 1 216 1 Inhoud Inleiding 3 Persbericht 4 Overzicht per branche 5 Vergelijking Q4-214, Q1 215 en Q2 215 Starters per branche 5 Opheffingen per branche 6 Faillissementen
Nadere informatieEZ 2020. Over de veranderende rol(len) van gemeentelijke afdelingen Economische Zaken. Peter Louter www.bureaulouter.nl. Zwolle, 4 maart 2014
EZ 2020 Over de veranderende rol(len) van gemeentelijke afdelingen Economische Zaken Peter Louter www.bureaulouter.nl Zwolle, 4 maart 2014 Drie strategische rollen 1. Preventie 2. Duiding 3. Integraliteit
Nadere informatieNoord-Holland heeft hoogste startersquote
Vooruitzicht Starters Noord-Holland heeft hoogste startersquote Ontwikkeling aantal starters onzeker door nieuwe wetgeving Fors meer taxichauffeurs door nieuwe taxiwet en Uber Ontwikkeling aantal starters
Nadere informatieOnderzoeksflits.
Onderzoeksflits www.utrecht.nl/onderzoek De positie van de regio Utrecht in de Regional competitiveness index 2013 1 Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht Postbus 16200 3500 CE Utrecht 030
Nadere informatieOnderzoeksflits Atlas voor gemeenten 2018
Onderzoeksflits Atlas voor gemeenten 2018 Thema cultuur - De positie van Utrecht uitgelicht Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl @onderzoek030
Nadere informatieOnderzoeksflits Atlas voor gemeenten 2019
Onderzoeksflits Atlas voor gemeenten 2019 Thema groei en krimp - De positie van Utrecht uitgelicht Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl
Nadere informatieMinder startende ondernemers
Starters ING Economisch Bureau Minder startende ondernemers in 2012 Aantal starters loopt in alle provincies terug Dit jaar zijn er tot en met september circa 95.000 mensen een onderneming gestart, ruim
Nadere informatieCentraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. In 2025 fors meer huishoudens in de Randstad
Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB08-049 8 juli 2008 9.30 uur In 2025 fors meer huishoudens in de Randstad Sterkste groei aan noordoostzijde Randstad Ook meer huishoudens in Noord-Brabant
Nadere informatieNederlands-Duitse grensstreek Sociaal-economische foto
Nederlands-Duitse grensstreek Sociaal-economische foto 1 Rabobank Groep Duits-Nederlandse grensstreek Inhoudsopgave Demografie Dynamiek, groen-grijs, beroepsbevolking, inkomen, migratie Werkgelegenheid
Nadere informatieBEROEPSBEVOLKING EN PENDEL PROVINCIE FLEVOLAND 2000 SAMENVATTING
BEROEPSBEVOLKING EN PENDEL PROVINCIE FLEVOLAND 2000 SAMENVATTING Arbeidsmarkt Arbeidsparticipatie Van de 15 tot 65-jarige bevolking in Flevoland behoort 71% tot de beroepsbevolking (tabel 1) tegenover
Nadere informatieECONOMISCHE MONITOR EDE 2011 / 4
ECONOMISCHE MONITOR EDE 20 / 4 De Economische Monitor geeft een beeld van de economie van de gemeente Ede in de afgelopen periode van 2008 tot 20. De Economische Monitor is verdeeld in twee delen: Het
Nadere informatieWerkgelegenheidscijfers gemeente Geldermalsen
Werkgelegenheidscijfers gemeente Geldermalsen In de commissievergadering Bestuur en Middelen op 9 februari 2016 is aangegeven dat er behoefte is aan meer inzicht in de werkgelegenheidscijfers in de gemeente
Nadere informatieBIJLAGE A KENGETALLEN In deze bijlage geven we in overzichtelijke tabellen de kengetallen weer die gebruikt zijn ter bepaling van de effecten van het kantoren- en bedrijventerreinenprogramma voor de regio
Nadere informatieStagnatie zet door op startersmarkt Randstad trekt extra startende ondernemers
Starters ING Economisch Bureau Stagnatie zet door op startersmarkt Randstad trekt extra startende ondernemers In het eerste kwartaal van 2012 zijn er circa 39.000 mensen een onderneming gestart, ruim 4%
Nadere informatieBrainport Monitor 2010 Samenvatting. Van crisis naar kracht
Brainport Monitor 2010 Samenvatting Van crisis naar kracht People De effecten van de crisis laten zien dat de arbeidsmarkt in Brainport conjunctuurgevoelig is. Technology Brainport blijft goed presteren
Nadere informatieRegionaal-Economische Barometer
Regionaal-Economische Barometer Verwachtingen voor Assen-Beilen in 2011 Januari 2011 CONCLUSIES Groeiverwachting Nederlandse economie in 2011 1½ procent Overheid en zorg goed voor 40 procent van de werkgelegenheid
Nadere informatieJeugdwerkloosheid Amsterdam
Jeugdwerkloosheid Amsterdam 201-201 Factsheet maart 201 De afgelopen jaren heeft de gemeente Amsterdam fors ingezet op het terugdringen van de jeugdwerkloosheid. Nu de aanpak jeugdwerkloosheid is afgelopen
Nadere informatieHoge groei ten noordoosten van de Randstad in 2017
januari Hoge groei ten noordoosten van de Randstad in Themabericht RaboResearch Nederland economie.rabobank.com Rogier Aalders Senior onderzoeker -9 Samenvatting Amsterdam en Utrecht en hun omgeving hebben
Nadere informatieLeegstand van kantoren, 1991-2013
Leegstand van kantoren, 1991-2013 Conclusie In Nederland is een overaanbod van kantoorvloeroppervlakte. Gemiddeld 16% van het kantoorvloeroppervlakte staat leeg in 2013. Dit percentage neemt nog steeds
Nadere informatieOnderzoeksflits. Utrecht.nl/onderzoek
Onderzoeksflits Platform31 De concurrentiepositie van Nederlandse steden. Nieuwe inzichten voor de Utrechtse economie en voor intergemeentelijke samenwerking Utrecht.nl/onderzoek Colofon uitgave Afdeling
Nadere informatieSnapshots van de regionale economie
Snapshots van de regionale economie Een Groene, Gezonde en Slimme Regio Provincie Utrecht Economische groei (%) bbp/brp, Provincie Utrecht en, 1996- Beroepsniveau banen (%), Provincie Utrecht en, 4 4 7%
Nadere informatieAtlas voor gemeenten 2012:
BestuursBestuurs- en Concerndienst Atlas voor gemeenten 2012: de positie van Utrecht notitie van Bestuursinformatie www.onderzoek.utrecht.nl Mei 2012 Colofon uitgave Afdeling Bestuursinformatie Bestuurs-
Nadere informatieVan baan naar eigen baas
M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat
Nadere informatieWerkloosheid nauwelijks veranderd
Persbericht Pb14-084 18-12-2014 09.30 uur Werkloosheid nauwelijks veranderd - Werkloosheid blijft 8 procent - Meer mensen aan het werk in de afgelopen drie maanden - Aantal WW-uitkeringen met 6 duizend
Nadere informatieGraydon Kwartaalmonitor Q3 2017
Graydon kwartaal monitor 1 Inhoud Inleiding 3 Persbericht 4 Per branche Overzicht t.o.v. voorgaande kwartalen 6 Starters per branche 7 Faillissementen per branche 8 Opheffingen per branche 9 Netto-groei
Nadere informatieEconomisch presteren van het regionale bedrijfsleven in 2010
De Regio Top 40 Economisch presteren van het regionale bedrijfsleven in 2010 And the winner is In onze editie van vorig jaar kondigden we het al aan. De Regio Top 40 van 2010 zou in het teken staan van
Nadere informatieDuurzaamheidsfabriek: nut en noodzaak vanuit sociaaleconomisch perspectief. Ton van der Wijst, 1 mei 2015
Duurzaamheidsfabriek: nut en noodzaak vanuit sociaaleconomisch perspectief Ton van der Wijst, 1 mei 2015 Invalshoeken Globalisering Technologische ontwikkelingen Demografische ontwikkelingen Rol van steden
Nadere informatieGraydon Kwartaalmonitor Q1 2018
Graydon Kwartaal monitor 1 Voorwoord Inhoud Als u ooit een bedrijf heeft gestart, dan is de kans het grootst dat u dat in het eerste kwartaal van het jaar heeft gedaan. Veel ondernemers starten traditiegetrouw
Nadere informatieKANTOREN OP DE KAART. KANTOREN OP DE KAART Onderzoek in opdracht van de Rijksgebouwendienst. Peter Louter Pim van Eikeren
KANTOREN OP DE KAART KANTOREN OP DE KAART Onderzoek in opdracht van de Rijksgebouwendienst Peter Louter Pim van Eikeren Kantoren op de kaart Bureau Louter, Delft Peter Louter Pim van Eikeren Opdrachtgever:
Nadere informatieLangzaam maar zeker zijn ook de gevolgen van de economische krimp voor de arbeidsmarkt zichtbaar
In de vorige nieuwsbrief in september is geprobeerd een antwoord te geven op de vraag: wat is de invloed van de economische situatie op de arbeidsmarkt? Het antwoord op deze vraag was niet geheel eenduidig.
Nadere informatieWerkgelegenheid in West- Friesland November 2013
Werkgelegenheid in West- Friesland November 2013 1. Inleiding In het kader van de overeenkomst over de statistische dienstverlening houdt I&O Research voor de samenwerkende Westfriese gemeenten statistische
Nadere informatieInhoud Tien jaar Economische Barometer Breda Kenniseconomie Visie 2011 Rabobank Stand van zaken Breda Breda & West-Brabant
Van harte welkom! Programma 19:00 Ontvangst 19:30 Opening door Paul Rüpp 19:35 Presentatie resultaten Willem-Peter Kriek 20:00 Uit de praktijk: Bart van Nuland, Lansto BV 20:15 Uit de praktijk: Jeroen
Nadere informatieRegionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juni 2013
Regionale Arbeidsmarkt Informatie Limburg update juni 2013 1. Inleiding In 2012 hebben Etil en Research voor Beleid in opdracht van de Provincie Limburg de ontwikkeling van de Limburgse arbeidsmarkt onderzocht
Nadere informatieDe Molenzoom. Kantoorlocaties in centrum van Houten. Kantoorvestiging in de gemeente Houten
De Molenzoom Kantoorlocaties in centrum van Houten Kantoorvestiging in de gemeente Houten Kwaliteiten Molenzoom Centrale ligging in Houten Zichtlocatie langs spoorlijn Nabij centrumvoorzieningen op het
Nadere informatieOverzichtsrapport SER Gelderland
Overzichtsrapport SER Gelderland Bevolking en participatie In opdracht van SER Gelderland September 2008 Drs. J.D. Gardenier L.T. Schudde CAB Martinikerkhof 30 9712 JH Groningen 050-3115113 cab@cabgroningen.nl
Nadere informatieBedrijventerrein Meerpaal. Ruimte en kwaliteit aan de rand van Houten. Bedrijfsvestiging in de gemeente Houten
Bedrijventerrein Meerpaal Ruimte en kwaliteit aan de rand van Houten Bedrijfsvestiging in de gemeente Houten Kwaliteiten Meerpaal Directe aansluiting op A27 Goede infrastructuur op het terrein Hoogwaardige
Nadere informatieOntwikkelingen in de werkloosheid in Amsterdam per stadsdeel tussen 1 januari 2001 en oktober 2003 (%)
Werkloosheid Amsterdam sterk gestegen Volgens de nieuwste cijfers van het CBS steeg de werkloosheid in Amsterdam van bijna 5% in 2002 naar 8,4% in 2003. Daarmee is de werkloosheid in Amsterdam sneller
Nadere informatieWerkgelegenheidsrapportage Haarlemmermeer Inleiding
Inleiding De werkgelegenheid in Haarlemmermeer is in 2015 aanzienlijk gestegen. Het aantal werkzame personen is toegenomen met 1,4% (1.700). Het totaal komt hiermee op ruim 119.000 arbeidsplaatsen (voltijds)
Nadere informatieBRAINPORT MONITOR SAMENVATTING - 9 E EDITIE BRAINPORT BLIJVEND SUCCES
BRAINPORT MONITOR 2016 - SAMENVATTING - 9 E EDITIE BRAINPORT BLIJVEND SUCCES BRAINPORT NEXT GENERATION Meedoen MEER MENSEN DIE MEE DOEN Concurreren DIE SAMEN MEER CREËREN Verdienen EN SAMEN MEER VERDIENEN!
Nadere informatieNederland als vestigingsplaats g voor buitenlandse bedrijven
Nederland als vestigingsplaats g voor buitenlandse bedrijven 1 Aanleiding Sinds jaren '90 sterke toename van investeringen ingen door buitenlandse bedrijven (FDI) Door open en sterk internationaal georiënteerde
Nadere informatie1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie
Productiviteit, concurrentiekracht en economische ontwikkeling Concurrentiekracht wordt vaak beschouwd als een indicatie voor succes of mislukking van economisch beleid. Letterlijk verwijst het begrip
Nadere informatieMei Economische Barometer Weerterland en Cranendonck. Verwachting voor 2010 en 2011
Verwachting voor 2010 en 2011 Mei 2010 CONCLUSIES Productiesectoren landbouw, industrie en bouw goed voor een derde van de werkgelegenheid in. Afname van de werkgelegenheid doet zich in 2010 vooral voor
Nadere informatieDe arbeidsmarkt in Holland- Rijnland vanuit economisch pespectief
De arbeidsmarkt in Holland- Rijnland vanuit economisch pespectief Op basis van het arbeidsmarktonderzoek van Research voor Beleid en EIM Douwe Grijpstra Datum: 7 november 2007 Opbouw presentatie -Inrichting
Nadere informatieCrisismonitor Drechtsteden
Crisismonitor juni 211 (cijfers t/m maart 211) Inhoud: 1. Werkloosheid 2. Werkloosheid naar leeftijd 3. Vacatures, bedrijven, leegstand 4. Woningmarkt Hoe staan de er voor op de arbeidsmarkt en de woningmarkt?
Nadere informatieECONOMISCHE MONITOR EDE 2015 I
ECONOMISCHE MONITOR EDE 2015 I In deze economische monitor vindt u cijfers over de werkgelegenheid en de arbeidsmarkt van de gemeente Ede. Van de arbeidsmarkt zijn gegevens opgenomen van de tweede helft
Nadere informatie3.2 De omvang van de werkgelegenheid
3.2 De omvang van de werkgelegenheid Particuliere bedrijven en overheidsbedrijven nemen mensen in dienst. Collectieve sector = Semicollectieve sector = De overheden op landelijk, provinciaal en lokaal
Nadere informatieStrategisch Thema. -Stad die werkt en leert- Modules. Datum: februari 2016. Strategisch Thema -Stad die werkt en leert- 0
Strategisch Thema -Stad die werkt en leert- Modules Samenvatting 1 Werk 2 Leren 7 Datum: februari 2016 Gemeente Nijmegen Onderzoek en Statistiek tel.: (024) 329 98 89 (O&S) e-mailadres: onderzoek.statistiek@nijmegen.nl
Nadere informatie