De Nederlandsche Bank. Jaarverslag 20 ¹ 3

Transcriptie

1 De Nederlandsche Bank Jaarverslag 20 ¹ 3 20¹3

2 Werken aan vertrouwen DNB maakt zich sterk voor financiële stabiliteit en draagt daarmee bij aan duurzame welvaart in Nederland. Daarvoor werkt DNB als onafhankelijke centrale bank en toezichthouder aan: prijsstabiliteit en een evenwichtige macro-economische ontwikkeling in Europa, samen met de centrale banken van het Eurosysteem; een schokbestendig financieel systeem en een veilig, betrouwbaar en efficiënt betalingsverkeer; solide en integere financiële instellingen die hun verplichtingen en toezeggingen nakomen. Door onafhankelijk economisch advies uit te brengen, versterkt DNB het beleid gericht op haar primaire doelstellingen.

3 De Nederlandsche Bank Jaarverslag 2013 Uitgebracht in de Algemene Vergadering van Aandeelhouders op 12 maart 2014.

4 Centrale bank en prudentieel toezichthouder financiële instellingen 2014 De Nederlandsche Bank nv Iedere openbaarmaking en verveelvoudiging voor educatieve en niet-commerciële doeleinden is toegestaan, mits met bronvermelding. Postbus 98, 1000 ab Amsterdam Westeinde 1, 1017 zn Amsterdam Telefoon (020) Internet: http: // issn:

5 Inhoud Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad 5 Inleiding van de President 11 1 Groei en financiële stabiliteit nauw verweven Inleiding Na balansherstel volgt groei Balansproblemen vertragen economisch herstel Krapte bancaire kredietverlening vraagt om verbreding van de kredietmarkt 32 Box 1.1 Onderzoek naar aanbodfactoren achter de lagere kredietgroei Structurele groeivooruitzichten Macroprudentieel beleid draagt bij aan een sterk financieel stelsel Bevordering financiële stabiliteit met ingang van 2014 formele banktaak Doelen en instrumenten van macroprudentieel beleid 38 Box 1.2 Overzicht van macroprudentiële instrumenten Hoe zet DNB de macroprudentiële instrumenten in? 39 Box 1.3 Macroprudentiële instrumenten in de praktijk: twee voorbeelden Regels, discretie en transparantie Hoe de EMU herstelt van de schuldencrisis Schuldencrisis in nieuwe fase Rust op financiële markten binnen de EMU voor belangrijk deel teruggekeerd Macro-economische onevenwichtigheden afgenomen Structurele hervormingen doorgevoerd Ingezette koers vasthouden Risico s en exit van onconventioneel monetair beleid Gevolgen van onconventioneel monetair beleid Onconventioneel beleid gaat gepaard met risico s Normalisering van het monetaire beleid 51 2 Toezicht: werk in uitvoering Inleiding Europese bankenunie Europees bankentoezicht Europese resolutie Ontwikkelingen in de risicogeoriënteerde kaders van de financiële sector Bazel III, CRD IV/CRR Verzekeraars: op weg naar Solvency II Naar een toekomstbestendig pensioenstelsel 68 Box 2.1 Witteveenkader en generatie-evenwichttoets Toezicht in verandering Integriteitstoezicht Toezicht op gedrag en cultuur van instellingen Effectmeting toezicht 74 I dnb / Jaarverslag 2013

6 3 Betalings- en effectenverkeer: uitdagingen en kansen Inleiding Veilig en betrouwbaar betalingsverkeer Analyse robuustheid van de betaalketen Cyberaanvallen in het betalings- en effectenverkeer Nog sneller en efficiënter betalen SEPA, een basis voor innovaties op Europees niveau Recente betaalinnovaties Bitcoin, een ontwikkeling buiten de bekende omgeving Distributie en verwerking van contant geld in beweging Wat als goed onderpand schaarser wordt? 87 4 Van een Nederlandsche naar een Europese instelling: 200 jaar DNB 91 Kroniek Verantwoording Inleiding Bereikte resultaten kerntaken DNB Financiële stabiliteit Monetaire taken Betalingsverkeer 107 Box 1 Veiligheid versus toegankelijkheid Toezicht Statistieken Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen Stakeholderdialoog Kostenontwikkeling Corporate governance en risicobeheersing Corporate governance DNB Risicobeheersing Financiële uitzettingen Risico s Monetaire transacties Externe reserves en eurobeleggingen Resultaat Financiële educatie en technische samenwerking Financiële educatie Technische samenwerking Bedrijfsvoering Effectiviteit en efficiëntie Medewerkers Compliance en integriteit Milieu Duurzaam inkopen Maatschappelijke betrokkenheid 132 II dnb / Jaarverslag 2013

7 6 Verslag van de Raad van Commissarissen Inleiding Samenstelling, benoemingen Werkzaamheden Financiële Commissie Honorerings- en benoemingscommissie Toezichtcommissie Onafhankelijkheidsverklaring Slotwoord 142 Jaarrekening 143 Balans per 31 december 2013 (voor winstbestemming) 144 Winst- en verliesrekening over Toelichtingen op de balans per 31 december 2013 en de Winst- en verliesrekening over Grondslagen voor de waardering en de resultaatbepaling Toelichting op de balans Toelichting op de Winst- en verliesrekening Overige gegevens 188 III dnb / Jaarverslag 2013

8 Tabellen 1 Groei en financiële stabiliteit nauw verweven 1.1 Professionele vaardigheden in internationaal perspectief 37 3 Betalings- en effectenverkeer: uitdagingen en kansen 3.1 In Nederland aangetroffen valse eurobiljetten 86 5 Verantwoording 5.1 Kerncijfers DNB Kosten per hoofdtaak Financiële uitzettingen, risico en kapitaalbuffers Uitzettingen uit hoofde van de monetaire transacties (excl. noodliquiditeitssteun, ELA) Samenstelling van de externe reserves en eurobeleggingsportefeuille Overzicht van de winst 123 Grafieken 1 Groei en financiële stabiliteit nauw verweven 1.1 Bronnen van bbp-groei Reëel beschikbaar inkomen huishoudens Ontwikkeling consumptie van Nederland in internationaal perspectief Invloed bancair kredietbeleid op zakelijke kredietverlening Oorzaken aanscherping kredietbeleid mkb Arbeidsparticipatie Nederland en EU Ontwikkeling investeringsquote Nederlandse bedrijven Macroprudentiële indicatoren Nederland Netto kapitaalstromen kern en periferie binnen de EMU Arbeidskosten per eenheid product eurolanden Besparingen periferie Lopende rekening eurolanden Centralebankbalansen Uiteenlopen van financiële indicatoren tussen eurolanden voor en na de crisis 49 IV dnb / Jaarverslag 2013

9 2 Toezicht: werk in uitvoering 2.1 Overheidssteun aan financiële instellingen Risicopremie bankobligaties uitgegeven in EUR Overheidssteun als percentage van totale activa ( ) Ingroei kapitaalbuffer systeemrelevante bank onder Bazel III Kapitaalpositie Nederlandse bankwezen onder Bazel II en Bazel III Nieuwe productie individuele levenpolissen Beleggingen Nederlandse verzekeraars Ontwikkeling nominale dekkingsgraad pensioenfondsen 71 3 Betalings- en effectenverkeer: uitdagingen en kansen 3.1 Schade bij banken door fraude Contante en pintransacties Geldopnames Aantal gelduitgifteautomaten 85 Figuren 2 Toezicht: werk in uitvoering 2.1 SSM Comprehensive Assessment Tijdspad Solvency II en risicogebaseerd toezichtkader Nederland Overzicht maatregelen gericht op gedrag en cultuur sinds Betalings- en effectenverkeer: uitdagingen en kansen 3.1 Zelfstandige onderpand transformatie Onderpandtransformatie via dienstverlener 88 Diagrammen 5 Verantwoording 5.1 Belang voor DNB en ervaren door stakeholders 113 V dnb / Jaarverslag 2013

10 Dit verslag werd afgesloten op 3 maart Toelichting Het binnenlandse product, waarin grootheden van een aantal tabellen en grafieken zijn uitgedrukt, is het bruto binnenlandse product tegen marktprijzen, tenzij anders aangegeven. Verklaring der tekens 0 (0,0) = het getal is minder dan de helft van de gekozen afronding of nihil; niets (blank) = een cijfer kan op logische gronden niet voorkomen c.q. het gegeven wordt niet (aan de Bank) gerapporteerd;. = gegevens ontbreken. Afronding Soms kloppen de tellingen niet geheel (door geautomatiseerde afronding per reeks); anderzijds is de aansluiting van de ene op de andere niet steeds geheel verwezenlijkt (door afronding per tabel). VI dnb / Jaarverslag 2013

11 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Vlnr: prof. dr. J. Swank, mr. F. Elderson, prof. dr. K.H.W. Knot, mr. A.J. Kellermann, dr. J. Sijbrand Bij het vaststellen van de jaarrekening 2013 was de samenstelling van Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad van de Nederlandsche Bank als volgt: Directie President: prof. dr. K.H.W. Knot. Directeuren: mw. mr. A.J. Kellermann, dr. J. Sijbrand, mr. F. Elderson en prof. dr. J. Swank. Secretaris van de vennootschap: mw. mr. drs. L.I. van den Broek. 5 dnb / Jaarverslag 2013

12 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Raad van Commissarissen Voorzitter: prof. dr. A.H.G. Rinnooy Kan (1949, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2016) Lid van de Honorerings- en benoemingscommissie. Waarnemend lid van de Toezichtcommissie. Universiteitshoogleraar Economie en Bedrijfskunde aan de Universiteit van Amsterdam. Vice-voorzitter: mw. drs. A.M. Fentener van Vlissingen (1961, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2015) Voorzitter van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voorzitter Raad van Commissarissen van SHV Holding NV. Secretaris: mr. A.H. van Delden (1941, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde derde en laatste termijn: 2016) Lid van de Toezichtcommissie. Lid van de Bankraad namens de Raad van Commissarissen sinds Overige leden: Prof. dr. K.P. Goudswaard (1955, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2016) Lid van de Financiële Commissie. Lid van de Toezichtcommissie. Hoogleraar Toegepaste economie en bijzonder hoogleraar Sociale zekerheid aan de Universiteit Leiden. Prof. dr. J.A. van Manen (1950, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2015) Voorzitter van de Financiële Commissie. Hoogleraar Corporate Governance aan de Rijksuniversiteit Groningen. Drs. F. Sijbesma (1959, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2016) Lid van de Honorerings- en benoemingscommissie. Voorzitter Raad van Bestuur van DSM. Mw. prof. mr. H.M. Vletter-van Dort (1964, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2014) Voorzitter van de Toezichtcommissie. Hoogleraar Financial law & Governance aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en bijzonder hoogleraar Effectenrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen. Commissaris van overheidswege benoemd: Drs. W.J. Kuijken (1952, Ndl) Lid van de Raad van Commissarissen sinds (Einde huidige termijn: 2016) Lid van de Financiële Commissie. Lid van de Honorerings- en benoemingscommissie. (Per 1 januari 2014) Lid van de Bankraad sinds Deltacommissaris/ABDTOPConsultant 6 dnb / Jaarverslag 2013

13 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad Honorerings- en benoemingscommissie Mw. drs. A.M. Fentener van Vlissingen, voorzitter Prof. dr. A.H.G. Rinnooy Kan Drs. F. Sijbesma Drs. W.J. Kuijken (per 1 januari 2014) Financiële Commissie Prof. dr. J.A. van Manen, voorzitter Drs. W.J. Kuijken Prof. dr. K.P. Goudswaard Toezichtcommissie Mw. prof. mr. H.M. Vletter-van Dort, voorzitter Mr. A.H. van Delden Prof. dr. K.P. Goudswaard Prof. dr. A.H.G. Rinnooy Kan, waarnemend lid Bankraad Voorzitter: prof. dr. A.W.A. Boot Hoogleraar Ondernemingsfinanciering en financiële markten aan de Universiteit van Amsterdam. Leden: Mr. A.H. van Delden Lid van de Raad van Commissarissen. Drs. W.J. Kuijken Commissaris van overheidswege. Drs. Ch.P. Buijink (per 1 juni 2013, opvolger van mr. B. Staal) Voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken. Prof. dr. J.H. Garretsen Hoogleraar economie en decaan aan de Rijksuniversiteit Groningen. A.J.M. Heerts Voorzitter FNV. Mr. drs. M.B.A. Keim RA Voorzitter van het Verbond van Verzekeraars. Mr. M.H.J. Limmen (per 1 januari 2014, opvolger drs. J. Smit) Voorzitter CNV. A.J. Maat Voorzitter LTO Nederland. Dr. C. van der Pol Voorzitter Pensioenfederatie. 7 dnb / Jaarverslag 2013

14 Directie, Raad van Commissarissen, Bankraad en Ondernemingsraad M.A. van Straalen (per 1 september 2013, opvolger van J.H.A.S. Biesheuvel) Voorzitter MKB-Nederland. Drs. R.T.B. Visser Voorzitter MHP. Mr. B.E.M. Wientjes Voorzitter VNO-NCW. Vertegenwoordiger namens het ministerie van Financiën: Prof. dr. J.A. Vijlbrief, Thesaurier-generaal. Mr. B.E.M. Wientjes is per 1 juli 2013 herbenoemd voor een periode van vier jaar. Ondernemingsraad Mw. E van Erp J. de Feijter MBA SMP Mw. L. Galama Mw. S. Hashemi BC Drs. S. Jonk N.C. Kloosterman (voorzitter) Mw. M.M.L. Kraal (voorzitter) J. Meinster J.H. Rijmers Drs. P.P.C.R. Suilen Mw. mr. M. van der Vlugt Mw. I. Voorn BBA Mr. drs. P.A.Wagelmans FRM J. Westerweele MC (vacature) Mw. S. Koentjes (ambtelijk secretaris) 8 dnb / Jaarverslag 2013

15 Inleiding van de President

16 Inleiding van de President Inleiding van de President Dit verslag is uitgebracht in het jaar waarin de Nederlandsche Bank (DNB) 200 jaar bestaat. Al sinds haar oprichting in 1814 vervult DNB de rol van hoedster van financiële stabiliteit. Uiteraard is de wijze waarop hieraan invulling wordt gegeven in de loop der tijd veranderd. Van meet af aan was echter duidelijk dat een dergelijke stabiliteit een onmisbaar ingrediënt is van duurzame welvaart. Een stabiel financieel systeem is immers voorwaardenscheppend voor een evenwichtige economische groei, die weer de middelen genereert die bijvoorbeeld sociale cohesie, een duurzame ontwikkeling en bovendien een langetermijn planning mogelijk maken. De financiële crisis die de wereld nu ruim vijf jaar geleden heeft getroffen, illustreert deze onderlinge verwevenheden. Deze crisis veroorzaakte op mondiale schaal financiële instabiliteit en het redresseren daarvan gaat gepaard met hoge sociale kosten in de vorm van forse werkloosheid en inkomensverlies. Hierdoor kunnen bestaande maatschappelijke spanningen, bijvoorbeeld die samenhangen met de toegang tot en gebruik van energie en natuurlijke hulpbronnen, verhevigen. Via het vervullen van haar taken draagt DNB bij aan financiële stabiliteit en daarmee aan duurzame welvaart, al 200 jaar. Het verder vergroten van de duurzame welvaart in ons land vereist een nadere beleidsinzet op een aantal belangrijke gebieden. Zo staat de conjuncturele situatie steeds meer toe dat weer wordt overgegaan op een strikte interpretatie van het Nederlandse trendmatige begrotingsbeleid. Een terugkeer naar het zogenoemde behoedzame ramen van de economische groei is daarbij wenselijk. Dit creëert een duidelijker kader voor de wijze waarop de overheid haar balans consolideert en haar financiële weerbaarheid herstelt. Het draagt bij aan bestuurlijke rust en zorgt ervoor dat geen onbetaalde rekeningen worden door geschoven naar toekomstige generaties. Veranderingen in onze maatschappij, zoals gewijzigde arbeidspatronen en een vergrijzende samenleving, maken het bovendien belangrijk dat nagedacht wordt over de houdbaarheid van bestaande arrangementen, vooral die op het gebied van pensioenen en gezondheidszorg. De door het kabinet toegezegde fundamentele discussie over ons pensioenstelsel is daarom positief te beoordelen, en ook over de bekostiging van ons zorgstelsel zou een dergelijke discussie moeten worden gevoerd. Hierover later meer is het jaar waarin de mondiale economie stabiliseerde, en de conjuncturele lucht aan het einde voorzichtig opklaarde. De intensiteit hiervan was en is verschillend. De Verenigde Staten (VS) lopen voorop, het eurogebied volgt later en binnen het eurogebied is Nederland een conjuncturele laatbloeier. Voor een deel hangt dit samen met de omvang van de geleden verliezen en verschillen in de aard van de problemen. Voor een ander deel houdt het verband met de voortvarendheid waarmee beleidsreacties tot stand zijn gekomen. Beleidsmakers 11 DNB / Jaarverslag 2013

17 Inleiding van de President hebben maatregelen getroffen om de schade aangericht door de financiële crisis te herstellen. Zo is in Europa met de besluitvorming rond de bankenunie een essentiële stap gezet en zijn ook in Nederland op belangrijke terreinen hervormingen overeengekomen. Maar op tal van terreinen valt nog een hoop werk te verrichten. Mondiaal conjunctuurherstel wint eind 2013 aan kracht In 2013 bedroeg de groei van de wereldeconomie circa 3%, en tegen het einde van dat jaar won de expansie aan kracht. Naar verwachting zal de mondiale conjunctuur geleidelijk verder aantrekken. Omdat het grootste deel van de groeiversnelling voor rekening komt van de ontwikkelde landen, is de motor achter de mondiale groei aan het verschuiven, van de opkomende naar de ontwikkelde landen. Eerstgenoemde zullen overigens met circa 5% in 2014 nog steeds de hoogste groeicijfers tonen. Zo n verschuiving is opvallend. Het waren namelijk de opkomende economieën die geholpen door expansief monetair en budgettair beleid direct na het losbarsten van de crisis de groeimotor van de wereldeconomie vormden. In de VS is de groei in de loop van 2013 aangetrokken. Ook in het Verenigd Koninkrijk, een belangrijke handelspartner van het eurogebied, was sprake van groeiherstel. In Japan werpt de geformuleerde groeistrategie vruchten af. Hoewel de VS bezien over een langere periode een kleiner gewicht hebben gekregen in de wereldeconomie, is het land voor veel landen nog steeds de belangrijkste handelspartner. Ook bevindt het belangrijkste financiële centrum ter wereld zich in de VS en beschikken zij over de internationale reservevaluta. Dankzij deze handels- en financiële kanalen hangt de conjunctuur van de rest van de wereld in belangrijke mate samen met die van de VS. Onder invloed van vorderend balansherstel, voortdurend accommoderend monetair beleid en een afnemend budgettair consolidatietempo zal de economische groei in de VS de komende jaren aantrekken en daarmee een locomotieffunctie vervullen voor de mondiale conjunctuur. Paradoxaal genoeg ligt in deze functie ook een risico voor de wereldeconomie besloten. Naarmate de Amerikaanse economie conjunctureel steviger op de benen komt te staan, zal afbouw van de intensiteit van de onconventionele monetaire stimulus (ook wel tapering genoemd) plaatsvinden. De mate waarin het lukt het stuwmeer aan Amerikaanse liquiditeiten geleidelijk en beheerst te laten leeglopen, met waarschijnlijk een wereldwijde stijging van de kapitaalkosten als gevolg, zal bepalend zijn voor de duurzaamheid van het mondiale groeiherstel. Als dat lukt, zal de invloed van de minder ruime mondiale liquiditeitscondities op de economische groei gecompenseerd kunnen worden door een versnelling van de wereldhandel, veroorzaakt door een aantrekkende mondiale vraag. Opkomende landen kwetsbaar In veel opkomende landen, die het gevoeligst zijn voor de gevolgen van de zogenoemde tapering, zijn de groeiperspectieven vergeleken met de precrisis periode verslechterd. In die periode werd geprofiteerd van een sterke stijging van grondstoffenprijzen, een op export georiënteerd groeimodel, aanhoudend ruim monetair en budgettair beleid en een hoge binnenlandse kredietgroei. Veel van deze factoren keerden zich de afgelopen jaren tegen de economieën van de opkomende landen. Vooral de landen die hun wisselkoers aan de dollar hebben gekoppeld en de landen die in de afgelopen jaren onevenwichtigheden hebben opgebouwd, zijn kwetsbaar. Dat werd zichtbaar toen medio 2013 financiële markten begonnen te anticiperen op een spoedige start van het temperen van de 12 DNB / Jaarverslag 2013

18 Inleiding van de President liquiditeitsverruiming door de Amerikaanse centrale bank. Landen als Brazilië, India, Indonesië, Zuid-Afrika en Turkije begonnen toen de effecten van de resulterende portefeuilleherschikkingen op hun economieën te voelen. Ruim monetair beleid heeft in deze landen in de afgelopen jaren bijgedragen aan een toename van de kapitaalinstroom en in sommige gevallen aan een grote binnenlandse kredietexpansie en opbouw van een grote buitenlandse schuld, vaak genoteerd in vreemde valuta en met een korte looptijd. Wanneer de tapering leidt tot een onbeheerste correctie van mondiale kapitaalstromen, zal dat in deze kwetsbare landen negatieve gevolgen hebben, niet alleen voor de conjunctuur maar ook voor de financiële stabiliteit. Aan de andere kant kan een beheerste correctie aanleiding zijn voor een groeivertraging die een terugkeer naar meer houdbare niveaus impliceert. Een intensivering van de wereldhandel als gevolg van de aantrekkende conjunctuur in de ontwikkelde landen kan in dat kader behulpzaam zijn. Ook een aanhoudend dynamische Chinese conjunctuur, die voor veel landen in de Aziatische regio en grondstoffenproducerende landen een aanjager van de economische activiteit is, kan bijdragen aan het realiseren van een dergelijke zachte landing. Hetzelfde geldt voor het voeren van een beleid gericht op versterking van de economische structuur en het scheppen van voorwaarden voor duurzame groei. Opkomende economieën worden in toenemende mate geconfronteerd met structurele factoren die hun potentiële groeitempo drukken, zoals een te lage investeringsefficiency, vergrijzing en een minder hoog gemiddeld opleidingsniveau. Vooral in opkomend Azië is de potentiële groei in de afgelopen jaren lager uitgevallen dan eerder werd verwacht. Hoopgevend is dat China een ambitieuze hervormingsagenda heeft geformuleerd. In dat land heeft de eerdere groeistrategie, gebaseerd op een grote investeringsactiviteit, geleid tot onevenwichtigheden en kwetsbaarheden, vooral in en samenhangend met de financiële sector. De hervormingsagenda richt zich op het zodanig herstructureren van de economie dat meer ruimte ontstaat voor consumptieve bestedingen en de dienstensector. Mondiale groei onderhevig aan risico s Het feit dat de basis voor een mondiaal groeiherstel lijkt te zijn gelegd, betekent niet dat dit herstel bijzonder krachtig en zonder risico s zal zijn. Daarvoor zijn de onderliggende problemen in de vorm van een ongezonde financiële situatie van huishoudens, financiële instellingen en overheden en mondiale overliquiditeit te groot. Naast de hierboven beschreven risico s rond het beheerst terugbrengen van de mondiale overliquiditeit zullen de noodzakelijke bufferopbouw en schuldvermindering tijd vergen. Bovendien hebben de financiële problemen in veel landen ook de potentiële groei gedrukt. Daarom ligt het niet in de verwachting dat snel teruggekeerd zal worden naar de groeicijfers van vlak voor de kredietcrisis. Duurzame welvaart is gebaat bij een houdbare, stabiele groei en een weerbare financiële sector. Wereldwijd hebben beleidsautoriteiten zich daarvoor ingezet, elk vanuit hun eigen verantwoordelijkheid. Die is niet zelden gedefinieerd langs nationale lijnen. Tegelijkertijd heeft de kredietcrisis nogmaals de grote internationale verwevenheid van de delen van de wereldeconomie aangetoond. Met het uitblijven van protectionistische maatregelen in reactie op de crisis zijn historische lessen in de praktijk gebracht. In december 2013 hebben de lidstaten van de Wereldhandelsorganisatie met succes de onder handelingen in het kader van de zogenoemde Doha-ronde afgerond. De resulterende multilaterale handelsovereenkomst zal de wereldhandelsgroei ten goede komen. De totstandkoming ervan illustreert ook de kracht van een evenwichtige internationale beleidsafstemming die rekening houdt met externe effecten. 13 DNB / Jaarverslag 2013

19 Inleiding van de President Het eurogebied: ingezette koers vasthouden Het eurogebied noteerde in de loop van 2013 weer een bescheiden positieve economische groei. De verwachting is dat het conjunctuurbeeld geleidelijk verder zal opklaren. Niettemin blijft de groei gedempt en zal deze tussen landen, sectoren en bestedingscategorieën heterogeen zijn, alleen al vanwege verdere balansaanpassingen. Ook in andere opzichten is in een relatief korte tijd veel verbeterd. Europese regeringsleiders besloten tot de oprichting van een bankenunie, waarover later meer. Veel landen consolideerden hun overheidsfinanciën en voerden structurele hervormingen door. Macro-economische onevenwichtigheden namen af, evenals de financiële fragmentatie tussen lidstaten. Relatieve rust keerde terug op de financiële markten. De Ierse en Spaanse aanpassingsprogramma s konden in december 2013 succesvol worden afgesloten. Voor duurzame rust en groei moeten echter nog de nodige stappen worden gezet, en de verbeterde situatie mag niet leiden tot afzwakking van de hervormingsagenda s. De meer rooskleurige situatie en het geleidelijk terugkerende vertrouwen zijn immers grotendeels te danken aan verwachtingen die door het eerdere ingrijpen van overheden en centrale banken zijn ingegeven. Een aanhoudende betrokkenheid van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) bij Europese aanpassingsprogramma s is in dit kader zeker wenselijk; dergelijke betrokkenheid bevordert de objectiviteit, conditionaliteit, expertise en financiering van aanpassingsprogramma s, en heeft zijn waarde de afgelopen jaren bewezen. Maar de verantwoordelijkheid voor verdergaande hervormingen en structurele verbeteringen ligt in de eerste plaats bij de landen zelf. Het is ook in hun eigen belang. Zorgelijk is dat, hoewel landen met een steunprogramma hier al forse stappen hebben gezet, het hervormingstempo in grote landen als Italië en Frankrijk te wensen over laat. Onevenwichtigheden nemen langzaam af, mede door hervormingen De macro-economische onevenwichtigheden binnen het eurogebied, waarvan de pijnlijke consequenties tijdens de crisis duidelijk zichtbaar werden, zijn geleidelijk aan het afnemen. Ook het noodzakelijke balansherstel in de private en publieke sector komt langzaam van de grond. Budgettaire consolidatie droeg vorig jaar bij aan een reductie van het financieringstekort in het eurogebied. Dit heeft in de meeste landen in de publieke sector nog niet geleid tot een daling van de schuldquotes, mede doordat de recessie de nominale groei van het bruto binnenlands product (bbp) drukt. De private schuld lijkt wel dichtbij het omslagpunt te zitten. In Spanje en Ierland loopt deze al duidelijk terug. Gelet op de omvang van de opgebouwde private en publieke schulden zal het nog meerdere jaren duren voordat deze tot houdbare niveaus zijn teruggebracht. Voor de publieke schuldreductie vormen de gewijzigde Europese begrotingsregels, die zijn ingegaan per januari 2013, de leidraad. In de huidige omgeving van hoge schuldniveaus blijven lidstaten kwetsbaar voor onverwachte verschuivingen in marktsentiment. Het is daarom verstandig eventuele groeibevorderende overheidsmaatregelen zo vorm te geven dat ze niet resulteren in een hoger schuldniveau. Zo kan een intensivering van overheidsinvesteringen gecompenseerd worden door uitgavenreducties elders in de begroting. De tekorten op de lopende rekening van kwetsbare lidstaten zijn sterk teruggelopen en soms zelfs omgeslagen in een klein overschot. Gedeeltelijk is dit een gevolg van de zware recessie in deze landen. Maar de concurrentieposities in Spanje, Portugal, Ierland en Griekenland zijn in toenemende mate aan het verbeteren via arbeidskostenmatiging. Ten dele is dit een vrucht die wordt geplukt van de doorgevoerde hervormingen in het loonvormingsraamwerk, met meer ruimte voor decentrale loononderhandelingen. Zo hebben in Spanje 14 DNB / Jaarverslag 2013

20 Inleiding van de President en Griekenland decentrale akkoorden nu voorrang boven sectorale cao s; in Portugal en Italië ligt hier nog ruimte voor verbetering. Voor Spanje zou de loonvorming daarnaast baat hebben bij afschaffing van de nog steeds bestaande praktijk van prijsindexatie. De verbetering in de arbeidskosten vertaalt zich echter nog niet overal in lagere afzetprijzen. Verdere stimulering van concurrentie in product- en dienstenmarkten in de gehele Economische en Monetaire Unie (EMU), bijvoorbeeld door minder beperkende regelgeving of barrières voor startende bedrijven, zou hier behulpzaam kunnen zijn. Macro-economische onevenwichtigheden komen voor in de gehele EMU en iedere lidstaat heeft een eigen verantwoordelijkheid voor wat betreft de reductie ervan. In het geval van tekortlanden vergroot het wegnemen van onevenwichtigheden eerst en vooral de economische weerbaarheid van die lidstaat zelf, en langs die weg die van de muntunie. In overschotlanden vergroten hervormingen het eigen groeipotentieel en zo dat van de EMU. De hervorming van product- en vooral dienstenmarkten verloopt in het eurogebied duidelijk langzamer dan die van arbeidsmarkten. Dat is reden tot zorg, niet in de laatste plaats omdat het functioneren van deze markten met elkaar samenhangt, en gebrek aan hervorming in de ene markt de effectiviteit van hervormingen in de andere sector beperkt. Met meer concurrentie in product- en dienstenmarkten leidt loonmatiging bovendien tot lagere prijzen en niet slechts tot een herverdeling van arbeid naar kapitaal. De afgelopen jaren is vooral in de zuidelijke lidstaten het fundament gelegd voor een efficiëntere allocatie van en grotere vraag naar arbeid door de versoepeling van de ontslagbescherming. Overigens zou verdere versoepeling van het ontslagrecht voor bestaande contracten in landen als Portugal, Spanje en Italië prioriteit verdienen, evenals een versoepeling voor collectief ontslag in Griekenland en Ierland. Maar voor de effectiviteit van dergelijke hervormingen is niet alleen de de jure maar vooral ook de de facto invloed van regelgeving van belang. En bij die laatste spelen zaken als bureaucratie, de efficiëntie van de rechterlijke macht, cliëntelisme en soms corruptie een belangrijke rol. Zo wijst het meest recente Global Competitiveness Report van het World Economic Forum op de negatieve invloed van bureaucratie in de meeste landen van het eurogebied, en op de aanwezigheid van corruptie in landen als Griekenland en Italië. Ook wordt gewezen op de kwetsbaarheden samenhangend met de inefficiënte rechtbanken in Griekenland, Italië en Portugal. De hervorming van het juridische apparaat in Portugal en Italië is daarom een welkome ontwikkeling. Financiering van de economische activiteit Bij het vergroten van de weerbaarheid van het eurogebied is de financiering van economische activiteit een punt van aandacht. Discussies richten zich vooral op de vraag of de kredietverlening aan de private sector, waarvan de groei in het eurogebied afgezwakt is van 11,7% in 2007 tot -1,0% in 2013, een reflectie is van bedrukte ontwikkelingen aan de vraagzijde of van beperkte financiële middelen in de financiële sector. Deze discussie is eenzijdig, want cruciaal is niet per se de hoeveelheid krediet, maar waar in de economie het krediet belandt. Zo was de kredietgroei in sommige, zuidelijke, delen van het eurogebied voorafgaand aan de crisis vooral gericht op huishoudens en bedrijfstakken gerelateerd aan vastgoed. Daar droeg dit bij aan onevenwichtigheden in de woningmarkt en bouwsector. De krimpende kredietverlening die volgde op de crisis is in deze landen een pijnlijke, maar vanuit houdbaarheidsoverwegingen bezien noodzakelijke ontwikkeling. Tegelijkertijd is duurzaam herstel in de kwetsbare landen van het eurogebied gebaat bij kredietverlening aan bedrijven die internationaal verhandelbare goederen en diensten produceren. Deze kan de noodzakelijke 15 DNB / Jaarverslag 2013

21 Inleiding van de President aanpassing van de economische structuur versnellen. Punt van zorg is echter dat in delen van de kwetsbare landen de kredietverlening aan deze op verhandelbare goederen georiënteerde sectoren sinds 2008 juist afneemt. Het feit dat vooral jonge en kleine bedrijven in het eurogebied momenteel problemen ondervinden bij het verkrijgen van toegang tot financiering is eveneens zorgelijk, alleen al omdat innovatieve start-ups ook in deze categorie vallen. Dergelijke bedrijven spelen een grote rol bij het tot stand brengen van toekomstige productiviteitsgroei. Het vergroten van financieringsmogelijkheden, bijvoorbeeld via het verder ontwikkelen van kapitaal- en aandelenmarkten en van durfkapitaal, is mede daarom van belang. De recente studie van de Europese Commissie naar financiering van de Europese economie bevat hierover belangrijke aanbevelingen, ook voor ons land. Daarbij kan worden gedacht aan een betere en meer trans parante informatievoorziening ten aanzien van kredietbeoordelingen, aan meer onderhandse leningen en aan het stimuleren van hoogwaardige en eenvoudige securitisaties. De bankenunie Uiteraard speelt het bankwezen een hoofdrol bij de financiering van economische activiteit in het eurogebied. Dat wordt in toenemende mate mogelijk, nu banken beter zijn gekapitaliseerd en de oprichting van de bankenunie de negatieve wisselwerking tussen de solvabiliteit van lidstaten en banken afzwakt. Hierdoor kan het marktvertrouwen in het Europese bankwezen verder toenemen. De bankenunie is een belangrijke structurele hervorming die in een relatief korte tijd in Europa wordt gerealiseerd. De snelheid waarmee de bankenunie tot stand komt, weerspiegelt de druk van financiële markten en de kracht van het draagvlak onder beleidsbepalers over de noodzaak van deze structurele hervorming voor economische voorspoed. Het eerste onderdeel van de bankenunie, dat op 4 november 2014 in werking treedt, is het supranationale toezicht. Hier gaat een uitgebreide doorlichting van de balansen van de grootste banken in het eurogebied aan vooraf. Dit geeft transparantie over de financiële gesteldheid van de onder Europees toezicht gestelde instellingen. De effectiviteit van een dergelijke doorlichting wint aan kracht wanneer heldere en geloofwaardige afspraken worden gemaakt over de concrete invulling van de achtervang, mochten kapitaal tekorten in de doorlichting aan het licht komen. De eindverantwoordelijkheid voor het prudentiële toezicht op alle banken in de betrokken lidstaten komt bij de Europese Centrale Bank (ECB) te liggen, die daarbij nauw zal samenwerken met nationale toezichthouders, waaronder DNB. De wijze waarop de ECB toezicht gaat houden, hangt af van de positie van een bank in het financiële stelsel. In dat kader houdt de ECB direct toezicht op de circa 130 grotere, significante banken via bankspecifieke teams, die gezamenlijk worden bemenst door de ECB en nationale toezichthouders. Op de minder significante banken gaat de ECB indirect toezicht houden en deze veelal kleinere banken blijven onder direct toezicht staan van de nationale toezichthouder. De ECB heeft de mogelijkheid om desgewenst ook op deze instellingen direct toezicht te houden. Het Europees bankentoezicht zal nieuwe toezichtmethoden, -processen en informatiewensen met zich meebrengen, waarbij de ECB de kosten van haar toezichttaak direct gaat doorberekenen aan het bankwezen in de verschillende lidstaten. Het ligt in de rede dat hierdoor het bankentoezicht duurder zal worden. Dit doet niets af aan het aanhoudende streven van DNB om het Nederlandse bankentoezicht zo efficiënt mogelijk in te richten. De bankenunie belegt niet alleen het toezicht op maar ook de afwikkeling van probleembanken op supranationaal niveau. Hiermee is een belangrijke stap gezet. Zonder een adequaat Europees resolutiemechanisme, met eigen financiering, 16 DNB / Jaarverslag 2013

22 Inleiding van de President blijft de afwikkeling van een bank namelijk afhankelijk van financiering door de nationale sector of overheid. Dan zou de negatieve wisselwerking tussen financiële instellingen en nationale overheden blijven bestaan. Ook kan een conflict met het Europese, dus supranationale, toezicht ontstaan. Europese resolutie beoogt het huidige excessieve niveau van financiële fragmentatie tussen lidstaten in de toekomst te voorkomen en zodoende bij te dragen aan een gelijk speelveld dat past bij een Europese interne markt voor financiële dienstverlening. Door Europese risicodeling kan een Europees resolutiefonds bovendien kleiner zijn dan het totaal van afzonderlijke nationale fondsen. Hoewel bemoedigend, moet worden bedacht dat met de huidige voorstellen rond Europese resolutie de relatie tussen banken en lidstaten in de komende tien jaar slechts geleidelijk, en uiteindelijk niet geheel, wordt doorgesneden. Ook is de achtervang van het Europese resolutiefonds nog niet concreet geregeld. In die zin sluiten het Europese toezicht, resolutie en financiering nog niet voldoende op elkaar aan. Naarmate de risico s meer nationaal blijven, zullen lidstaten hogere financiële buffers moeten aanhouden en zijn in totaal hogere reserves nodig. Dit is een illustratie van het meer algemene principe dat het vasthouden aan nationale soevereiniteit in een muntunie niet kosteloos is. Het Europese resolutieraamwerk beoogt tegelijkertijd inzet van algemene middelen bij een faillissement van banken te beperken, via de zogenoemde bail-in. Met dit instrument worden bancaire passiva afgeschreven of geconverteerd naar aandelen als banken (dreigen te) failleren. Aldus wordt de belasting - betaler beschermd. Om dat doel te bereiken, is het wenselijk dat banken een heldere financieringsstructuur opbouwen met een voldoende ruime en expliciete bail-in-laag. Aldus wordt vermogensverschaffers transparantie geboden, wat de geloofwaardigheid van de bail-in vergroot en de onzekerheid rondom mogelijke bail-in reduceert. Ook stelt het markten in staat tot een juiste inschatting te komen van de eigenlijke financieringskosten dat zijn de kosten ongerekend de impliciete staatssubsidie in de vorm van inzet van publieke middelen. Onconventioneel monetair beleid De besluitvorming rond de bankenunie is ook gunstig vanuit monetair beleidsperspectief. Monetaire autoriteiten hebben een cruciale bijdrage geleverd aan het reduceren van de financiële fragmentatie in het eurogebied, maar het monetaire beleid kan de onderliggende oorzaken ervan, zoals de negatieve wisselwerking tussen lidstaten en banken, niet wegnemen. Zoals veel andere centrale banken, heeft ook de ECB een breed scala aan onconventionele monetaire maatregelen ingezet sinds de start van de krediet- en schuldencrisis. Knelpunten in het monetaire transmissiemechanisme zijn deels ondervangen via een verruiming van de liquiditeitsvoorziening aan banken. Ook is het onderpandraamwerk verruimd om schaarste aan onderpand bij tegenpartijen te reduceren en zijn zogenoemde Outright Monetary Transactions (OMT) aangekondigd om wanordelijke omstandigheden op staatsobligatiemarkten te kunnen ondervangen. Het onconventionele monetaire beleid in het eurogebied is voorts ontlast doordat banken beter gekapitaliseerd zijn, daartoe gestimuleerd door de nieuwe Bazelse toezichteisen. Ook de structurele stappen die zijn gezet ten aanzien van de ontkoppeling van banken en overheden dragen hieraan bij. Het niet overmatig belasten van het onconventionele monetaire beleid is belangrijk. Dit beleid kan namelijk onbedoelde neveneffecten en nieuwe risico s met zich meebrengen, vooral als het te lang wordt volgehouden. Zo kan een aanhoudend dominante rol van de centrale bank op geld- en kapitaalmarkten leiden tot een verstoring van marktwerking en -discipline. Hernieuwd overmatig 17 DNB / Jaarverslag 2013

23 Inleiding van de President risicozoekend gedrag bij marktpartijen kan hiervan het gevolg zijn. Een ander risico is dat de afhankelijkheid tussen (centrale) banken en overheden toeneemt, bijvoorbeeld via de grote omvang van de centralebankbalans in het algemeen en van de portefeuille van staatsobligaties op deze balans in het bijzonder. De grote hoeveelheid liquiditeit die de ECB heeft gecreëerd met onconventionele maatregelen vormt op langere termijn een risico voor de prijs- en financiële stabiliteit. Een voortijdige normalisering kan het herstel van de conjunctuur schaden, terwijl een te late exit via overmatige vermogensprijsinflatie aanleiding kan geven tot nieuwe zeepbellen en bijbehorende ontwrichtingen. Overigens zijn sommige negatieve bijwerkingen van de onconventionele maatregelen beperkt door een adequate vormgeving ervan. Door het koppelen van voorwaarden aan de toegang tot ECB-financiering kunnen de juiste prikkels worden gegeven. De uitfasering van onconventionele beleidsmaatregelen moet te zijner tijd geleidelijk plaatsvinden. Ondanks het feit dat de vormgeving van de herfinancieringsfaciliteiten in het eurogebied een min of meer automatische exit vergemakkelijkt, zal deze zorgvuldig dienen te worden gecommuniceerd. Daarbij is het van belang een onderscheid te blijven maken tussen conventionele en onconventionele beleidsmaatregelen. Bij communicatie over de inzet van conventionele beleidsinstrumenten staat de toekomstige ontwikkeling van de inflatie centraal. Het onconventionele beleid richt zich op de werking van het monetaire transmissiemechanisme. Complicerend werkt dat dit transmissiemechanisme evolueert, mede onder invloed van de reacties van de economie op veranderingen in de omgeving. De financiële crisis heeft het financiële landschap en de regelgeving doen veranderen en dat zal weer een effect sorteren op het transmissiemechanisme. Zo zou de kredietverstrekking door banken anders kunnen reageren op veranderingen in de beleidsrente. De Nederlandse economie heeft de weg naar boven hervonden De Nederlandse economie is in de loop van 2013 weer gaan groeien. Onze economie heeft echter een behoorlijke tik gehad van de financiële crisis. Het niveau van het bbp-volume lag eind 2013 nog circa 3% onder het niveau van vlak voor het uitbreken van de kredietcrisis. Bovendien gaat achter het verbeterende macro-economische beeld een behoorlijk uiteenlopende sectorale ontwikkeling schuil. Het is vooral het grootbedrijf waar sprake is van herstel. Het midden- en kleinbedrijf heeft het vooralsnog veel moeilijker. De onderliggende kracht van de Nederlandse economie Voordat sprake is van een robuuste economische ontwikkeling is nog een lange weg af te leggen, waarbij de groei hobbelig en weinig krachtig zal zijn. Maar er is geen reden tot doemdenken. De kwaliteit van onze belangrijkste productiefactor, menselijk kapitaal, is internationaal gezien hoog en dat geldt evenzeer voor het gemiddelde financiële vermogen per Nederlander. Hoewel nog niet terug op het niveau van voor de crisis, behoort het gemiddelde netto financiële vermogen van Nederlandse huishoudens tot het hoogste in de geïndustrialiseerde wereld. Vertrouwenwekkend is verder dat in 2013 diverse partijen verantwoordelijkheid hebben genomen door op belangrijke structureel economische terreinen als de woningmarkt, de pensioenen, de sociale zekerheid en de financiële sector institutionele veranderingen af te spreken. Deze hervormingen beogen de Nederlandse economie flexibeler en daarmee weerbaarder te maken. Hoewel deze hervormingen voor iedereen een combinatie van lusten en lasten betekenen, creëren ze duidelijkheid en hebben ze daarmee het vertrouwen van 18 DNB / Jaarverslag 2013

24 Inleiding van de President Nederlanders in de economie gestimuleerd. Zo lag eind 2013 het consumentenvertrouwen 24 punten hoger dan het dieptepunt in februari van dat jaar. Het is nu zaak ook de hervormingen die nog niet geheel zijn geïmplementeerd, voortvarend op te pakken. Dat zal discipline vergen, omdat duurzaam economisch herstel ook verder balansherstel vereist. Hoewel bemoedigende stappen zijn gezet, is het zo noodzakelijke proces van balansverkorting in de particuliere en publieke sector namelijk verre van voltooid. Balansherstel heeft tijd nodig, zeker in de huidige kwetsbare conjuncturele situatie. Vergroten duurzame welvaart vereist verdere hervormingen Naast implementatie van overeengekomen hervormingen vereist verder conjunctuurherstel geduld. De beleidsinzet kan het beste worden gericht op het creëren van voorwaarden voor een duurzame welvaart in de periode die aanbreekt nadat de economie de gevolgen van de crisis heeft verwerkt. Daarbij gaat het om het meer robuust maken van de Nederlandse economie. Ten aanzien van de publieke sector zou kritisch moeten worden gekeken naar de samenstelling en het niveau van de overheidsuitgaven. Zo zijn de overheidsbestedingen ongerekend de rente-uitgaven en de conjunctuurgevoelige uitgaven aan WW en bijstand tussen 2008 en 2012 met bijna 4% van het bbp toegenomen. Deze stijging is in grote mate veroorzaakt door de zorguitgaven, die ook in internationaal perspectief snel zijn gestegen. Mede daarom bevat het regeerakkoord maatregelen om de groei van de zorguitgaven te beteugelen. De invulling van eventuele verdere maatregelen vergt politieke keuzes. Aangetekend kan worden dat in Nederland de gezondheidszorg voornamelijk collectief wordt gefinancierd. Daardoor bestaan zowel bij zorgvragers als -aanbieders weinig prikkels om zo effectief mogelijk van zorg gebruik te maken. De prikkelwerking voor aanbieders zou kunnen worden verbeterd door de nadruk te leggen op gezondheidsuitkomsten in plaats van op aantallen behandelingen. Bij zorgvragers kunnen eigen bijdragen de kosteneffectiviteit vergroten. Balansherstel bij de overheid is gebaat bij een terugkeer naar een striktere interpretatie van het zogenoemde trendmatige begrotingsbeleid. Hoewel dit beleid in Nederland al sinds 1994 wordt gevoerd, is het de afgelopen jaren door successieve kabinetten herzien op een wijze die niet bijdraagt aan het dempen van de economische cyclus en evenmin aan bestuurlijke rust. Bovendien belemmerden de Europese begrotingsregels, die inmiddels met de inwerkingtreding van de Wet houdbare overheidsfinanciën per januari 2014 wettelijk voorrang hebben in het nationale begrotingsdebat, de werking van het trendmatige begrotingsbeleid. De verbeterende conjuncturele situatie biedt ruimte voor een hervormd, geïntensiveerd trendmatig begrotingsbeleid. De herintroductie van het zogenoemde behoedzame ramen van de economische groei aan het begin van een kabinetsperiode zou hiervan deel uit moeten maken. Dat geldt mede voor de afspraak om budgettaire meevallers volledig ten goede te laten komen aan het begrotingssaldo. Ook wanneer Europese regels onverhoopt weer mochten gaan knellen en grenzen stellen aan het trendmatige begrotingsbeleid, is er behoefte aan bestuurlijke rust. Deze kan worden gerealiseerd via de invoering van een correctiemechanisme, waarbij bepaalde uitgavenstijgingen en lastenverlichtingen automatisch achterwege blijven indien Europese begrotingsregels dreigen te worden geschonden. Het verder vergroten van het verdienvermogen van de Nederlandse economie is belangrijk om het proces van balansherstel te vergemakkelijken en het hoofd te bieden aan de toenemende vergrijzingslast. Structurele hervormingen zijn nodig, niet in de laatste plaats omdat ons land door een afvlakking van de bevolkings- 19 DNB / Jaarverslag 2013

25 Inleiding van de President groei te maken krijgt met een neerwaartse druk op de potentiële groeivoet. In Nederland is de afgelopen jaren de arbeidsparticipatie van vrouwen toegenomen, al bevat de deeltijdcomponent nog ruimte voor groei. Recentelijk is ook de participatie in de leeftijdsgroep tussen 55 en 64 jaar fors gestegen, en de geleidelijk stijgende AOW-leeftijd zal hier de komende jaren verder aan bijdragen. Het verminderen van de kosten samenhangend met ontslag van medewerkers in deze leeftijdsgroep, zoals het kabinet van plan is, zal mensen tussen de 55 en 64 jaar een grotere kans geven op de arbeidsmarkt en ook de arbeidsparticipatie kunnen verhogen. Maar deze effecten zijn eindig. Het Nederlandse structurele groeivermogen zal het in toenemende mate moeten hebben van de arbeidsproductiviteitsontwikkeling. Een hoge arbeidsproductiviteit is vooral gebaat bij goede instituties en een hoge kwaliteit van menselijk kapitaal. Voor een kleine, open economie als de Nederlandse is daarbij de absorptie van andermans kennis en innovaties van groot belang. Nederland scoort op het gebied van onderwijs goed, ruim boven het OESO-gemiddelde. Bovendien, zo blijkt uit OESOonderzoek, zijn de universele professionele vaardigheden van Nederlanders, die naar verwachting de komende decennia belangrijk zijn voor groei en innovatie, uitstekend. Naast meer investeren in menselijk kapitaal, kan ook het doen van investeringen in fysieke kapitaalgoederen bijdragen aan een vergroting van het Nederlandse verdienvermogen. De investeringen van Nederlandse bedrijven zijn sinds de crisis scherp gedaald, en blijven inmiddels ten opzichte van andere Europese landen achter. Wel is het bedrijfsleven meer over de grens gaan investeren, hiertoe gestimuleerd door de grotere mogelijkheden voor het uitbesteden van kapitaalintensieve productieprocessen. Wellicht zijn Nederlandse bedrijven zich de afgelopen jaren relatief sterker gaan richten op het buitenland, door de aanwezigheid van veel multinationals in combinatie met de relatief kleine, open economie. Dit zou mede verklaren waarom er zo n groot verschil bestaat tussen bedrijven naar grootteklasse. De grotere bedrijven richten zich op de export en hebben relatief gunstige perspectieven. Zij beschikken bovendien over voldoende interne middelen en zijn relatief winstgevend. Het midden- en vooral het kleinbedrijf daarentegen wordt geraakt door de fors afgenomen binnenlandse vraag, beschikt over relatief weinig interne middelen en is minder winstgevend. Uiteraard hangt een deel van de geringe investeringsactiviteit samen met de herstructurering in de vastgoedsector, die sinds 2008 volop gaande is. De aantrekkende transactievolumes op de woningmarkt en de sinds de zomer van 2013 licht stijgende orderportefeuille in de bouw lijken te indiceren dat deze sector inmiddels het dieptepunt achter zich heeft gelaten, en dus steeds minder zal drukken op de investeringsgroei. Overigens impliceert het aantrekken van het aantal verkochte bestaande woningen niet een snelle terugkeer naar de prijsniveaus op de woningmarkt voorafgaand aan de crisis. Dit is realistisch noch wenselijk, omdat houdbare prijzen bij een teruglopende fiscale subsidiëring en een meer beheerste kredietverstrekking op een lager peil liggen. Toegang tot financiering voor het Nederlandse bedrijfsleven Toegang tot externe financiering is voor veel bedrijven een belangrijke voorwaarde voor het kunnen verrichten van investeringen. Deze toegang is de afgelopen jaren minder ruim geworden, met name voor bankafhankelijke bedrijven, zoals grote delen van het niet-exporterende deel van het midden- en kleinbedrijf. Uit enquêtes blijkt dat de beperking van het kredietaanbod van banken aan deze bedrijven samenhangt met het door de conjuncturele neergang toegenomen kredietrisico. Daarnaast hangt de verminderde toegang tot bank krediet samen met de maatregelen die banken hebben moeten nemen in 20 DNB / Jaarverslag 2013