Bedrijfsjuristen Monitor 2010
|
|
- Julia de Winter
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Bedrijfsjuristen Monitor 2010 Een initiatief van
2 Cover (niet afdrukken)
3 inhoud Voorwoord 4 6 Management summary Suzanne Drion & Martijn Haks, interview 8 Loek Penders, interview Belang van opleiding & ontwikkeling algemeen erkend, onderzoek 26 Aniek Hos & Jean Schreurs, interview Verinnerlijking compliance in bedrijfscultuur is de uitdaging, onderzoek Jaap van Niekerk, interview Fred van der drift, interview Gera van Duijvenvoorde & Eric Dorrestijn, interview Efficiency: meer intern uitbesteden en kritisch op externe kosten, onderzoek Roland Notermans, interview Jan Schuchard, interview Waardering en verantwoording good practices colofon 3
4 SIMPELE DINGEN Voorwoord Voor bedrijfsjuristen is het belangrijk kennis en ervaringen met elkaar uit te wisselen. Dat geldt voor collega s binnen een onderneming, maar ook tussen bedrijfsjuristen die bij verschillende ondernemingen werkzaam zijn. De Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010 bundelt ervaringen van bijna 400 bedrijfsjuristen. Ruim 70 good practices zijn het resultaat! Voor u ligt de derde Bedrijfsjuristen Monitor. Verondersteld kan worden dat het samenstellen van zo n rapport eenvoudiger wordt naarmate de makers meer ervaring krijgen. In werkelijkheid is eerder het tegendeel het geval. In 2008 bracht Houthoff Buruma de eerste Bedrijfsjuristen Monitor uit. Op dat moment bestond er geen vergelijkbaar onderzoek. We konden als het ware met een blanco vel beginnen. De rest is geschiedenis. De eerste editie van de Bedrijfsjuristen Monitor was meteen een doorslaand succes. Ruim 7000 exemplaren werden verspreid. Een nieuwe standaard was gezet. Direct na het verschijnen van deze eerste editie, in het najaar van 2008, hebben we ons in de evaluatie met het NGB-bestuur afgevraagd wat er na deze eerste Bedrijfsjuristen Monitor nog te onderzoeken zou zijn. Toch slaagden we daar in 2009 in: we maakten een verdiepingsslag die de tweede Bedrijfsjuristen Monitor een net zo warm onthaal bezorgde. Ook van dit rapport vonden vele duizenden exemplaren hun weg in de markt. En nu is het 2010 en hebben we voor een heel andere aanpak gekozen. Voordat we daar dieper op ingaan, eerst even terug naar de kern. Waarom zou de Bedrijfsjuristen Monitor in twee jaar tijd zijn uitgegroeid tot een instituut? Ik denk dat het komt omdat bedrijfsjuristen enorm serieus met hun vak bezig zijn. Sprekend met bedrijfsjuristen word ik steeds getroffen door hun professionaliteit en de gedrevenheid waarmee wordt gezocht naar verbetermogelijkheden. Er is een zekere honger naar informatie en kennis over het vak. Voortdurend zoekt de bedrijfsjurist naar mogelijkheden om met de vaak beperkte - beschikbare tijd en middelen een zo optimaal mogelijke bijdrage te leveren aan de business. De Bedrijfsjuristen Monitor helpt daarbij, evenals het lidmaatschap van het NGB. Dit jaar is de Bedrijfsjuristen Monitor anders van insteek en opzet. Het accent ligt op het delen van good practices. Op basis van de uitkomsten van de Bedrijfsjuristen Monitor 2008 en 2009 hebben we in overleg met het NGB drie thema s vastgesteld die we verder hebben uitgediept. Het gaat om kennisontwikkeling, compliance en efficiencyverbetering. Binnen die thema s zijn we op zoek gegaan naar good practices (niet best practices, want daarmee ligt de lat wel heel erg hoog). Om die practices te vinden is diepgaand met 21 general counsel gesproken. De reden daarvoor is dat deze mensen leiding geven aan goed georganiseerde bedrijfsjuridische afdelingen van grote ondernemingen. Die gesprekken leverden tientallen leerzame en interessante good practices op. Maar ook in het schriftelijk onderzoek, waaraan ruim 300 bedrijfsjuristen deelnamen, is naar voorbeelden van good practices gevraagd. Lang niet alle bedrijfsjuristen werken bij een groot bedrijf op een grote afdeling met veel collega s. Heel veel bedrijfsjuristen werken alleen. Dat zijn overigens niet alleen bedrijfsjuristen bij kleine en middelgrote bedrijven; vaak betreft het de bedrijfsjurist bij de Nederlandse vestiging van een grote buitenlandse onderneming. Jaap van Niekerk van Mercedes-Benz is hiervan een voorbeeld. De alleen werkende bedrijfsjurist loopt tegen andere problemen aan dan zijn vakgenoten die met anderen op een afdeling zitten. Daarom is in deze Bedrijfsjuristen Monitor ook specifiek onderzoek gedaan onder deze groep. In totaal bevat deze Bedrijfsjuristen Monitor ruim 70 Good Practices. Daarnaast komen in acht interviews elf bedrijfsjuristen aan het woord. Zij delen met u als lezer een deel van hun kennis en 4 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
5 ervaring. Dit alles gecombineerd levert een schat aan unieke, inspirerende en leerzame informatie op. Informatie waarmee iedere bedrijfsjurist direct voordeel kan doen, maar die het zeker ook waard is om samen verder over te spreken. Voortbouwend op het rapport zal door Houthoff Buruma en het NGB een aantal round tables en workshops worden georganiseerd waaraan u als bedrijfsjurist kunt deelnemen. Het is overigens allerminst zo dat de good practices die we hebben gevonden overwegend sophisticated, ingewikkeld of kostbaar zijn. Er zitten vaak verrassend eenvoudige en snel te realiseren oplossingen tussen, zoals een leesmap ter inspiratie met adviezen van collega s die de deur uitgaan. Ook het verbeteren van de efficiency door het plaatsen van FAQ s op het intranet is een eenvoudig over te nemen idee Het zit hem niet in de complexiteit van de oplossing of van de vraag, maar in de dialoog en de uitwisseling van ervaring en kennis. Ik vind het een bemoedigende gedachte dat we al kunnen leren van simpele dingen. Jaap Bosman, hoofd Marketing Houthoff Buruma SIMPLE THINGS FOREWORD In 2008, Houthoff Buruma published the first In-house Counsel Monitor. At the time there was no such research conducted in the market. We could begin with a blank sheet and together with the Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen (Dutch Association for In-house Counsel: NGB) decide which areas we wanted to investigate. The rest is history. The first edition of the In-house Counsel Monitor was an immediate success. Over 7000 copies were distributed and a new standard was set for the sector. In 2009, we delved significantly deeper into some interesting areas, with the result that the second In-house Counsel Monitor was equally warmly received. In 2010 we have gone for a very different approach. Three themes are explored: knowledge development, compliance and efficiency improvement. Within these themes we looked for examples of good practice (not best practice, as that sets the bar very high). This report contains over 70 examples of good practice. In addition, there are eight interviews with eleven in-house counsel who share with you some of their knowledge and experience. Taken as a whole, it amounts to a wealth of unique, inspiring and instructive information. Information that any in-house counsel can put to immediate use, but that is also worth discussing with others. Building on the findings in the report, Houthoff Buruma and the NGB will run a number of roundtables and workshops in which you, as an in-house counsel, can participate. There are many surprisingly simple and easy-to-implement solutions amongst the good practice examples. The secret apparently lies not in the complexity of a problem or its solution, but in the discussion and exchange of experience and knowledge. I find it a comforting thought that we can all learn from simple things. JAAP BOSMAN, HEAD OF MARKETING HOUTHOFF BURUMA 5
6 Leren van elkaar Management Summary Het onderzoek voor de Bedrijfsjuristen Monitor 2010 is geen herhaling van 2009 en De opzet is anders en concentreert zich op drie thema s waarbij de dagelijkse praktijk en de per bedrijf verschillende werkwijzen centraal staan. De doelstelling is te kunnen leren van elkaar. Zoals in het voorwoord valt te lezen is dit jaar gekozen voor een uitgebreide inventarisatie van bestaande good practices op drie terreinen die van essentieel belang voor bedrijfsjuristen zijn: compliance, efficiency en ten slotte onderzoek en opleiding. De Bedrijfsjuristen Monitor 2010 laat zien hoe bedrijfsjuristen omgaan met deze thema s, welke afwegingen worden gemaakt en wat uiteindelijk goed lijkt te werken in de praktijk. Compliance Compliance is een thema dat in grote bedrijven zeer nadrukkelijk aanwezig is. De meerderheid van de bedrijfsjuristen kiest ervoor om compliance zowel centraal als decentraal in te richten. Dit hybride organisatiemodel beoogt een optimale ondersteuning van de business (dicht bij de business zitten) en een centrale (onafhankelijke) coördinatie van het beleid, het toezicht en de rapportage over compliance. Uit de gesprekken met de general counsel blijkt dat compliance pas echt toegevoegde waarde kan bieden wanneer zij integraal onderdeel wordt van de bedrijfsvoering. Dit vergt een cultuurverandering. Een heldere communicatiestrategie is een noodzakelijke voorwaarde voor een op compliance gerichte cultuur. De belangrijkste resultaten van het kwantitatieve onderzoek over het thema compliance zijn: in bijna 80% van de gevallen blijkt compliance centraal georganiseerd te zijn. Een derde van de juristen die compliance decentraal heeft georganiseerd is daar niet tevreden over. De helft van de bedrijfsjuristen is al geruime tijd (twee tot zeven jaar) met compliance bezig. Bijna driekwart van de bedrijven die meer dan zeven jaar met compliance bezig is, heeft daar een aparte afdeling voor. 87% van de ondervraagden zegt ja op de vraag of het belang van compliance de laatste drie jaar belangrijker is geworden. Good practices binnen het thema compliance laten onder meer zien hoe compliance in te richten in de organisatie, welke communicatiemiddelen in te zetten om de compliance awareness te verhogen en op welke manier adequaat toezicht te organiseren. Compliance vraagt erom moeilijke afwegingen te maken waarbij kritisch naar de eigen organisatie zal moeten worden gekeken. De good practices van bedrijven die deze stappen al hebben doorlopen, helpen om deze afwegingen beter te maken. Efficiency Bij het hoofdstuk efficiency komt de relatie met de interne klant en de externe adviseur aan de orde. Intern wordt vooral in grotere bedrijven steeds meer gewerkt met interne doorberekening van kosten. Bedrijfsjuristen zijn zich steeds meer gaan concentreren op de gebieden waar zij de meeste waarde kunnen toevoegen. Dat gebeurt door meer te mikken op hoogwaardiger werk, onder meer middels standaardisatie. Steeds vaker wordt gewerkt met lijsten met FAQ s en het beschikbaar stellen van standaard modellen. Meer dan voorheen wordt onderhandeld over tarifering met externe juridische adviseurs, in de meeste gevallen advocatenkantoren. De fixed fee wordt door bedrijfsjuristen steeds meer als wenselijk ervaren. Ook lijkt one-stopshopping steeds meer een verschijnsel uit het verleden te worden. Uit het kwantitatief onderzoek blijkt dat een kleine meerderheid van de bedrijfsjuristen de afgelopen drie jaar meer zelf is gaan doen. 80% van de ondervraagden is niet gestopt met werkzaamheden die voorheen wel werden verricht. Een minderheid (45%) geeft aan eenvoudige werkzaamheden uit te besteden aan supporting professionals. In het overzicht van good practices dat is gegenereerd over de relatie tussen bedrijfsjurist en externe advocaat staan goede voorbeelden van hoe meer grip kan worden behouden op advocatenkantoren, op welke manier een beter inzicht in advieskosten kan worden verkregen en hoe de bedrijfsjurist zelf aan goed verwachtingsmanagement kan doen. 6 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
7 Opleiding en ontwikkeling Het belang van goede opleiding en ontwikkeling wordt algemeen erkend. Uit gesprekken met general counsel blijkt dat bedrijven veelal een duidelijke visie hebben op dit onderwerp. Enerzijds is er noodzaak om bij te blijven, bijvoorbeeld door periodiek op de hoogte te worden gesteld van gewijzigde wet- en regelgeving. En anderzijds wordt een goed opleidingsplan als een belangrijk argument gezien om mensen aan de eigen organisatie te binden door ze ontwikkelen doorgroeiperspectieven te geven. Bedrijfsjuristen geven aan het lastig te vinden een weg te vinden in het woud van opleidingen en trainingen. Het blijkt in de praktijk ingewikkeld vooraf te bepalen of de opleiding wel goed aansluit bij het dagelijkse werk. Uit het onderzoek komen de volgende gegevens naar voren: ongeveer tweederde van de bedrijfsjuristen kent geen specifiek opleidingsbudget. Als er sprake is van een budget dan bedraagt dit in 30% van de gevallen meer dan euro per jaar. Externe opleidingen worden door bedrijfsjuristen het hoogst gewaardeerd. De helft van de bedrijfsjuristen maakt gebruik van digitale media en databanken. Vooral de jongere bedrijfsjurist raadpleegt in geringe mate de traditionele vakliteratuur. Dezelfde groep besteedt ook de minste tijd aan het bijhouden van kennis: minder dan tweeënhalf uur per week. Bedrijfsjuristen noemen een groot aantal knelpunten met betrekking tot de opleidingssituatie. Het gaat dan met name over het ontbreken van respectievelijk een duidelijke focus en een formulering van prioriteiten. Het good practices overzicht geeft antwoorden op hoe hiermee om te gaan, hoe te komen tot opleidingsprogramma s voor Legal en op welke manier kennisdeling te stimuleren. LEARNING FROM ONE ANOTHER MANAGEMENT SUMMARY This report contains a comprehensive inventory of existing good practices in three areas critical to in-house counsel: compliance, efficiency, and training and development. The In-House Monitor 2010 shows how in-house counsel deal with these issues, the judgments made and what ultimately seems to work in practice. COMPLIANCE Most in-house counsel organise compliance both centrally and decentrally. This hybrid model aims for optimal support of the business, together with centralized policy coordination, monitoring and reporting on compliance. Half the in-house counsel have been addressing compliance for some time (two to seven years). Nearly three quarters of those businesses that have been addressing compliance for more than seven years have a separate compliance department. Good practice examples show, amongst other things, how to set up compliance within an organization, how to organize adequate supervision, and which communication media to adopt in order to raise awareness of compliance. EFFICIENCY The chapter Efficiency looks at the relationship between internal customers and external advisors. Internally, especially in larger companies, increasing attention is paid to internal cost allocation: in-house counsel increasingly concentrate on areas where they can add most value, by focusing on higher quality work, made possible by, among other things, the use of standardization. More than half of in-house counsel have over the past three years increased the amount of work they do in-house. 80% of respondents still do the same work they were carrying out previously. The overview of good practice has good examples of how to achieve better control over law firms, how to get a better overview of advice costs, and how in-house counsel can themselves better manage expectations. TRAINING AND PROFESSIONAL DEVELOPMENT There is a recognised need to keep up-todate on amendments to legislation and regulations. A good training plan is seen as an important way to retain people within the organization by offering them good professional development and personal growth prospects. However, the research revealed that some two thirds of in-house counsel have no specific training budget. Where there is a budget, in only 30% of cases does it exceed 5,000 euros a year. In-house counsel value external training highest. The good practice overview provides answers on to how to deal with the key problems about training, how to develop training programs for Legal, and how to encourage knowledge sharing. 7
8 Het NGB: hét platform voor netwerken en kennisdelen voor de bedrijfsjurist interview met Suzanne Drion en Martijn Haks Opleidingen organiseren, kennis delen, een uitgebreid netwerk bieden en ervaringen uitwisselen met andere bedrijfsjuristen. Dat is waar het Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen (NGB) voor staat. Meer dan 1200 bedrijfsjuristen, waarvan meer dan 250 advocaten in dienstbetrekking, weten de weg naar het NGB te vinden. De bedrijfsjurist van tegenwoordig ziet zich geconfronteerd met een aantal ontwikkelingen in de markt en in de maatschappij. Denk aan de kredietcrisis, meer (Europese) en complexere wet- en regelgeving, digitalisering, toename van vraag naar en aanbod van relevante en (soms moeilijk) toegankelijke informatie en daarmee meer aandacht voor kennismanagement en knowhow, specialisering van juridische vakgebieden en groeiende focus op compliance en control. Maar wat betekenen deze ontwikkelingen nu concreet voor mijn werk? Hoe blijf ik goed op de hoogte van relevante juridische ontwikkelingen? Hoe organiseer ik mijn juridische afdeling en mijn werk op een professionele en efficiënte manier? Hoe blijf ik mijzelf ontwikkelen en hoe benut ik mijn beperkte tijd zo optimaal mogelijk (ook vanuit kostenperspectief)? Hoe anticipeer of reageer ik op ontwikkelingen in markt en bedrijf? Allemaal vragen die de bedrijfsjurist zichzelf met enige regelmaat stelt. Opleiding en uitwisseling van actuele kennis, ervaringen en good practices met andere bedrijfsjuristen leveren een waardevolle concrete bijdrage aan de beantwoording van voorgaande vragen. Het Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen (NGB) biedt zijn leden hiervoor een uniek kennisplatform en uitgebreid netwerk. DIVERS PROFIEL Het NGB telt ruim 1200 bedrijfsjuristen van circa 450 verschillende ondernemingen. Het profiel van de bedrijfsjurist is divers. Het kunnen generalisten, maar ook specialisten zijn, eenpitters of juristen op een grote juridische afdeling. Daarnaast kunnen de bedrijven verschillen beursgenoteerd of niet, nationaal of internationaal actief net als de sectoren, bijvoorbeeld logistiek, transport, handel, financieel, technisch, farmaceutisch, et cetera. Met andere woorden, zegt algemeen NGB-bestuurslid Martijn Haks, het NGB heeft een enorm potentieel aan ervaring en denkkracht. Dat potentieel wordt goed benut. Maar dat kan beter. Naar schatting de helft van het aantal bedrijfsjuristen is in Nederland lid van het NGB. Een flink aantal bedrijfsjuristen is dus nog geen lid. Doodzonde, meent Suzanne Drion, secretaris van het NGB en werkzaam bij VNO-NCW als secretaris Ondernemingsrecht en Corporate Governance. En zij kan het weten. In 1987 werd ze het 500e lid van het NGB; elf jaar later trad ze toe tot het bestuur. Eerst als algemeen lid, later als vicevoorzitter en tegenwoordig is Drion actief als secretaris. Als geen ander weet zij wat het NGB te bieden heeft. Het NGB is de enige beroepsorganisatie voor bedrijfsjuristen in Nederland. We bieden onze leden vakinhoudelijke updates door kwalitatief hoogwaardige bijeenkomsten over actuele onderwerpen te organiseren. Voor meer specialistische onderwerpen gebeurt dat in secties die zich richten op specifieke vakgebieden. Daarnaast kunnen bedrijfsjuristen die advocaat in dienstbetrekking zijn, door deelname aan onze bijeenkomsten opleidingspunten halen. OPLEIDING EN KENNISDELING Voor de individuele ontplooiing van een bedrijfsjurist én om het werk goed te kunnen blijven uitvoeren in een veranderende omgeving, zijn opleiding en kennisdeling van essentieel belang. Tegelijkertijd is er in veel bedrijven een toenemende druk op beschikbare tijd en het opleidingsbudget. Het NGB heeft daarop voor veel bedrijfsjuristen een passend antwoord: een goedkoop, praktisch, actueel en kwalitatief hoogwaardig aanbod van bijeenkomsten en workshops. 8 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
9 9
10 De bijeenkomsten van het NGB kennen een praktische insteek. De leden moeten bij voorkeur na een bijeenkomst naar huis gaan met het gevoel dat ze het gehoorde direct in hun praktijk kunnen toepassen, vertelt Drion. Daarop kiezen we ook onze sprekers uit. Zo sprak professor Hartlief over actualiteiten in het aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht en juridische experts zoals Hendrik Jan Biemond over onaangekondigde bezoeken van toezichthouders of opsporingsdiensten en Rieme-Jan Tjittes over uitleg van commerciële contracten. Een verslag van de bijeenkomsten verschijnt in het ledenbulletin, als geheugensteuntje en voor degenen die niet aanwezig waren. ONTWIKKELING Opleiding over en kennisdeling van juridisch vakinhoudelijke onderwerpen voorzien in een behoefte. Maar volgens Haks is het net zo belangrijk voor leden om zich te blijven ontwikkelen op andere gebieden die ook nodig zijn voor de uitoefening van het beroep. De bedrijfsjurist wordt immers steeds meer bij het hele bedrijfsproces betrokken. (Pro)actief en klantgericht meedenken wordt als vanzelfsprekend verwacht. Tegelijkertijd moet de bedrijfsjurist er ook voor zorgen voldoende draagvlak te verkrijgen voor de juridische dienstverlening binnen de eigen organisatie. Haks geeft aan: Deze verandering in denken en doen is uitdagend, maar vraagt vooral ook om het versterken van andere dan strikt juridische vaardigheden. Uit enquêtes onder de NGB-leden blijkt dat er veel behoefte is om Compliance is van iedereen. Het gaat om een bepaalde normconforme mindset en het gedrag van ieder individu dat binnen een bedrijf werkt deze vaardigheden te trainen. Op hun verzoek organiseren we sinds dit jaar workshops over niet-juridische onderwerpen die uitsluitend voor leden toegankelijk zijn. De onderwerpen zijn divers, maar altijd praktisch van aard, legt Drion uit. Zo gaat een van deze workshops bijvoorbeeld over de positionering van de bedrijfsjurist in de organisatie en hoe dat op een impactvolle manier kan worden gedaan. In andere workshops staan bijvoorbeeld het managen van outside counsel, timemanagement, persoonlijke effectiviteit en management en leiderschap voor bedrijfsjuristen centraal. resources, zodat de prestaties van het bedrijf en, niet te vergeten, de werkvreugde toenemen. Maar wat houdt efficiency nou precies in? En concreter: welke acties kun je nemen? Hoe realiseer en meet je een betere efficiency? Haks licht toe: Er is niets op tegen natuurlijk om daarbij gebruik te maken van de inzichten en successen van andere bedrijfsjuristen. Waarom het wiel twee keer uitvinden? Het NGB biedt een prachtig platform waar bedrijfsjuristen hierover met elkaar in contact kunnen komen. COMPLIANCE Compliance heeft een zwaardere rol binnen bedrijven gekregen. Dit is een trend die al eerder is ingezet en die ook werd bevestigd in eerder onderzoek. Compliance is van iedereen. Het gaat om een bepaalde normconforme mindset en het gedrag van ieder individu dat binnen een bedrijf werkt, zegt Haks. Bedrijfsjuristen kunnen een belangrijke rol spelen in het tot stand brengen van die juiste mindset door met kennis van het bedrijf te begrijpen welke wet- en regelgeving relevant is voor de bedrijfsvoering. En door een bewustzijn te creëren wat normconform is en wat niet en zelf het goede voorbeeld te geven. Dit brengt een verbreding en verzwaring van de verantwoordelijkheid van de bedrijfsjurist mee. Haks en Drion verwachten dat de resultaten van de Bedrijfsjuristen Monitor 2010 het NGB een goede basis geven om hierin een functie te gaan vervullen. Dat kan bijvoorbeeld door te faciliteren dat tussen bedrijfsjuristen concrete ervaringen op het gebied van compliance worden uitgewisseld. MET ELKAAR IN CONTACT Zoals gezegd, de markt en de maatschappij blijven zich ontwikkelen. En de prioriteiten en aandachtsgebieden van bedrijfsjuristen zijn divers. Het NGB vindt het daarom van belang dat het onderzoek doet én blijft doen naar wat er concreet speelt bij bedrijfsjuristen en waar hun specifieke vraag ligt. Zoals nu met de Bedrijfsjuristen Monitor 2010, die in samenwerking met Houthoff Buruma tot stand is gekomen. Dat levert waardevolle informatie op. Het stelt het NGB in staat om goed in te spelen op wat er bij de bedrijfsjurist leeft en zijn aanbod aan de leden daarop aan te passen. Hoe beter het aanbod aansluit bij de behoeften van de leden, hoe beter de netwerkfunctie van het NGB kan worden benut. Er is altijd wel iemand binnen het NGB die zijn kennis of ervaring kan delen of de bedrijfsjurist op weg kan helpen. Voor een individuele bedrijfsjurist is het soms niet eenvoudig om de juiste persoon met de relevante ervaringen te vinden. Het NGB biedt het platform om dat nu juist te vergemakkelijken; het NGB brengt de bedrijfsjuristen met elkaar in contact. EFFICIENCY In toenemende mate wordt gefocust op een efficiëntere organisatie van de juridische functie in het bedrijf. Doel is een betere, meer gerichte en goedkopere benutting van de beschikbare (human) Meer weten over het Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen? Kijk op 10 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
11 NAAM Martijn Haks FUNCTIE Directeur NS Legal Nederlandse Spoorwegen Algemeen bestuurslid NGB WERKZAAMHEDEN Leiding geven aan tien juristen bij de Nederlandse Spoorwegen en advisering van de directie en bedrijfsonderdelen van NS Groep EERDERE LOOPBAAN Advocaat (Stibbe), senior bedrijfsjurist Juridische Zaken (Corporate Finance) Rabobank, hoofd Juridische zaken en directiesecretaris bij Rabo Vastgoed NAAM Suzanne Drion FUNCTIE Secretaris Ondernemingsrecht en Corporate Governance bij VNO-NCW en MKB-Nederland Secretaris NGB WERKZAAMHEDEN Behartigen van de gemeenschappelijke belangen van de leden van genoemde organisaties op juridisch gebied bij de politiek EERDERE LOOPBAAN Bedrijfsjurist bij Shell, Borsumij Wehry/Hagemeyer en KBB/Vendex KBB THE NGB: THE PLATFORM FOR NETWORKING AND KNOWLEDGE SHARING. Organizing training courses, knowledge sharing, offering an extensive network and the opportunity to exchange experiences with other in-house counsel. That s what the Nederlands Genootschap van Bedrijfsjuristen (Dutch Association for In-house Counsel: NGB) stands for. More than 1,200 in-house counsel, including over 250 practising lawyers, have become members of the NGB. Today s in-house counsel is faced by a number of developments in both the market and society. These include: the credit crisis; more and increasingly complex, (European) legislation and regulations; greater digitalization; the specialization of legal fields; and a growing focus on compliance and control. But what do these developments mean in practical terms for your work? How do you stay up-to-speed on relevant legal developments? How do you organize your legal department and work in a way that s professional and efficient? These are all questions that in-house counsel regularly ask themselves. Training, along with the exchange of knowledge, experience and good practice with other in-house counsel, greatly helps to provide some of the answers. And the NGB offers members a unique knowledge platform and extensive network with which to do it. VARIED PROFILE The NGB s 1,200-odd in-house counsel come from around 450 different companies, and the profile of the in-house counsel varies considerably. In other words, explains NGB Board Member, Martin Haks, the NGB has huge potential in terms of experience and brainpower. A potential that is exploited well, but it could be even better. Roughly half the in-house counsel in The Netherlands are NGB members. But that means a significant number are not yet members. A pity, thinks Suzanne Drion (NGB s secretary. The NGB is the only professional organization for in-house counsel in The Netherlands. We offer our members professionally-relevant updates by organizing meetings on the current hot topics. For more specialized areas, there are subdivisions that focus on specific disciplines. Additionally, in-house counsel who are also practicing lawyers can acquire Continuing Professional Training points by attending our meetings. TRAINING AND KNOWLEDGE SHARING NGB meetings are very pragmatic in their approach. Members should preferably go home after a meeting with the feeling that they can apply what they have just heard directly in their practice, Drion feels. It s on that basis that we select our speakers. Training and knowledge sharing on topics of professional interest meet a need. But it is equally important that members continue to develop in other areas that are also necessary for their work. After all, today s in-house counsel are increasingly involved with all aspects of the business, which requires other skills. That s why, explains Drion, since this year we ve been organizing exclusive members workshops on non-legal subjects. IN CONTACT WITH ONE ANOTHER Market and society continue to evolve. And the priorities and concerns of the in-house counsel remain diverse. The NGB therefore considers it important to continue to research what the key topics are for in-house counsel and what specifically they are looking for. This In-house counsel Monitor 2010 is a prime example. It provides invaluable information that gives the NGB a useful insight into what the live issues are for the in-house counsel and how to adapt what it offers members. The more closely the NGB s offerings meet its member s requirements, the more effectively the networking aspects of the NGB will be, because there is always someone within the NGB with the knowledge or experience to share that is being sought. Initially it isn t easy for an individual in-house counsel to find the right person with the relevant experience. The NGB offers a platform that facilitates just that, by bringing in-house counsel into contact with one another. 11
12 Belang van opleiding en ontwikkeling algemeen erkend HOOFDSTUK OPLEIDING, ONTWIKKELING EN KENNISSYSTEMEN Net als andere kenniswerkers zijn bedrijfsjuristen in hoge mate geïnteresseerd in hun eigen ontwikkeling en opleiding. Kennis bijhouden en verwerven binnen het bedrijf als geheel en/of binnen de juridische afdeling zelf blijkt in de praktijk lastig. Uit de Bedrijfsjuristen Monitor 2009 bleek al dat de aandacht voor opleiding en ontwikkeling van bedrijfsjuristen niet altijd even hoog op de agenda staat bij bedrijven. De helft van de bedrijfsjuristen gaf toen aan dat de organisatie nauwelijks oog heeft voor hun loopbaanplanning en begeleiding. Uit de gesprekken met general counsel komt het beeld naar voren dat zij de opleiding en ontwikkeling van hun medewerkers als een belangrijk aspect van de interne bedrijfsvoering zien. Een kenmerkend citaat: Juristen zijn kenniswerkers. Je moet dus willen investeren in opleiding. Ook vanuit de bedrijfsjuristen zelf komt de vraag: Wat we merken is dat er veel behoefte is aan groeimogelijkheden op de juridische afdeling. Velen denken: ik ga dit niet tien jaar doen. Een aantal general counsel geeft aan opleiding ook in te zetten als middel om mensen zich te laten ontwikkelen binnen het bedrijf en aan de afdeling te binden. Er moeten doorgroeimogelijkheden zijn: Hoe houd je de mensen in hun functie? Uit deze citaten komt direct de dubbele motivatie naar voren die de basis vormt voor een degelijk opleidingsplan: enerzijds is er noodzaak om bij te blijven, bijvoorbeeld door periodiek op de hoogte te worden gesteld van gewijzigde wet- en regelgeving. En anderzijds wordt een goed opleidingsplan als een belangrijk argument gezien om mensen aan de eigen organisatie te binden door ze ontwikkel- en doorgroeiperspectieven te geven. Via opleiding en ontwikkeling kunnen juristen verder in het bedrijf, dus ook naar de business. Het is voor mij ook interessant om een aantal voormalig bedrijfsjuristen elders in de business te hebben zitten. Dat is ook goed voor Legal. De resultaten van een goed opleidingsprogramma zijn volgens de general counsel zeker ook terug te zien op het gebied van medewerkertevredenheid. Een degelijk opleidingsplan kan ook als wervingsinstrument worden ingezet. Zo merkt een general counsel op dat medewerkers die uit de advocatuur komen meer opleiding gewend zijn en ook meer opleiding wensen dan juristen uit het bedrijfsleven. Het ligt dus voor de hand dat als een bedrijf dergelijke medewerkers wil aantrekken een goed opleidingsplan een vanzelfsprekendheid moet zijn. Toch is het zeker niet dat zo bij bedrijven alles tot in de puntjes is geregeld, zo blijkt uit de gesprekken met de general counsel. Over het algemeen wordt juristen opvallend veel ruimte geboden om zich te ontwikkelen. Onderling overleggen we waar het accent moet liggen, de ene keer inhoudelijke kennis, de andere keer skills/competenties om zo verder te kunnen groeien en meer senior te worden. Een ander: Ik ga er vanuit dat mensen die zijn aangesteld zelf zorgen dat ze up-to-date blijven en dat ze het gewoon ook lokaal regelen. En ook: Ik ben blij als mensen op eigen initiatief opleidingen doen. En vooral zelfstudie, hier blijkt motivatie uit. Kennisverwerving stuit soms op praktische problemen. Een general counsel zegt hierover: Soms komt het gewoon niet uit. Ze moeten niet net een cursus gaan doen tijdens een belangrijke overname of zo. Het volgen van opleiding en bijscholing is vaak een zaak die afhangt van het initiatief van de jurist zelf. Als bedrijfsjuristen behoefte hebben aan cursussen en verdieping, bespreken ze dit met de directie en vervolgens wordt er veelal op ad hoc basis ruimte en budget voor vrijgemaakt. Ook bij de bedrijfsjuristen die alleen werken wordt het meestal aan hen zelf overgelaten of en hoe zij invulling geven aan hun opleidingsbehoefte. Uit de online discussie blijkt dat eenpitters veelal zijn 12 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
13 Good Practices opleiding & ontwikkeling O.1: Puntensysteem stimuleert ontwikkeling Organisatie: Transportsector Een puntensysteem stimuleert de voortdurende ontwikkeling van juristen. Deze onderneming neemt alleen ervaren juristen aan met een behoorlijke juridische basiskennis. Desalniettemin moeten zij zich continu blijven ontwikkelen. Ieder jaar moet een aantal punten behaald worden, enigszins vergelijkbaar met wat de Orde oplegt. Dat is maatwerk per jurist. De ene keer wordt inhoudelijke kennis vergaard, de andere keer skills of competenties zoals onderhandelen of legal English. A points system encourages continued professional development by lawyers. O.2: Trainingen naar behoefte en als beloning Organisatie: Logistieke Dienstverlener Het opleidingsbudget van deze logistieke dienstverlener is ad hoc te noemen. Iedere bedrijfsjurist mag tussen de en euro per jaar uitgeven aan de eigen ontwikkeling. Er worden ook eenmalige collectieve cursussen aangeboden. Eens in de twee à drie jaar krijgt de jurist de kans iets meer doen, als een soort beloning voor goed gedrag. Dan ligt het te besteden bedrag aan opleidingen hoger, rond de tot euro. Doordat het hoofd Juridische zaken een globaal opleidingsbudget voor de afdeling hanteert, blijft er ruimte om in te springen op specifieke persoonlijke behoeften en kan het opleidingsbudget deels als beloningsinstrument worden ingezet. If the general counsel has a global training budget for their department, there is still space to meet specific personal needs and the training budget can be partly used as a rewards tool. O.3: Assessment brede vaardigheden loont Organisatie: Productiebedrijf Durables Bij dit bedrijf wordt van de bedrijfsjuristen verwacht dat zij zelf hun opleidingsbehoefte aangeven. Naast vakinhoudelijke ontwikkeling trekt het bedrijf geld uit voor algemene ontwikkeling. Doel is een verbeterde samenwerking met de business en persoonlijke ontwikkeling. In een driedaags programma met op maat gemaakte opdrachten per functiegebied worden specifieke vaardigheden getest, resulterend in een uitgebreid persoonlijk competentierapport. Een intensieve en kostbare brede vaardighedentraining, draagt bij aan de ontwikkeling van de persoon en een verbeterde relatie met de business. An intensive and costly comprehensive skills training programme contributes to that person s development and to their enhanced relationship with the business. 13
14 aangewezen op bijeenkomsten van het NGB, het curriculum van externe opleidingsinstituten en het aanbod van seminar- en opleidingsprogramma s van advocatenkantoren. Die laatste variant wordt hoger gewaardeerd door eenpitters dan door bedrijfsjuristen die met meer collega s werken. Ook general counsel zijn positief over trainingen die advocatenkantoren bieden en nodigen kantoren zelf ook uit om hun bedrijfsjuristen over specifieke onderwerpen te informeren. Het zijn hele krachtige cursussen. Zeker in tijden van crisis zijn general counsel ook enthousiast over dit soort trainingen omdat ze vaak gratis zijn. Ook over nieuwsbrieven van advocatenkantoren zijn zowel general counsel als eenpitters te spreken: Daar zie je toch de hoofdlijnen van de ontwikkelingen en op het moment dat je denkt dat je daar meer van moet weten, dan kun je daar natuurlijk zelf nog achteraan gaan. Academie, de NGB-opleiding voor bedrijfsjuristen in de beginfase en de beroepsopleiding advocatuur van de NOvA. Anders dan bijvoorbeeld bij advocaten geldt voor bedrijfsjuristen geen reglementaire verplichting om elk jaar een minimum aantal uren te besteden aan kennisontwikkeling. Uit de gesprekken met de general counsel blijkt dat er steeds meer stemmen opgaan voor een vergelijkbaar systeem voor de eigen bedrijfsgroep. In het good practices overzicht staat een voorbeeld van een dergelijk systeem. De general counsel die het heeft opgezet heeft standaarden vastgesteld vergelijkbaar met de advocatuur en aan de hand daarvan voor bedrijfsjuristen targets geformuleerd. Elke bedrijfsjurist moet een bepaald aantal punten behalen. Teamleiders en een interne opleidingscoördinator sturen daarop aan. Organisatie van Opleiding & Ontwikkeling In het kwantitatieve onderzoek is door bedrijfsjuristen een groot aantal knelpunten genoemd met betrekking tot de opleidingssituatie in hun organisatie. De meeste kritiek richt zich op een gebrekkige organisatie. Een duidelijke focus, formulering van prioriteiten en structurele voorzieningen ontbreken. Opleidingsprogramma s die zijn toegespitst op de juridische afdeling zijn er niet. Er is vaak slechts een algemeen programma. Ook voelt menig bedrijfsjurist zich een beetje een onderschoven kind: Legal is voor het management geen onderdeel van de core business, het begrip en het commitment om mogelijkheden te bieden voor kennisontwikkeling ontbreekt bij het topmanagement, de prioriteitsstelling door het bestuur ligt elders; er is geen bereidheid om budget beschikbaar te stellen; het belang van Juridische Zaken wordt erkend maar het mag niet te veel geld kosten. Uit het kwantitatieve onderzoek blijkt dat in de meeste organisaties (91%) geen opleidingsmanagers of coördinatoren aanwezig zijn. Een enkele general counsel spreekt over coördinatoren die bij Legal zijn aangesteld om de opleidingen binnen de afdeling te organiseren: Dat zijn juristen die gewoon professioneel werk doen en zich daarnaast richten op de opleidingswerkzaamheden. Opleiding en ontwikkeling is in bedrijven in de meeste gevallen de verantwoordelijkheid van de afdeling HRM. Eén general counsel zegt dit bewust buiten het juridische te houden: Ze moeten juist bredere skills opdoen. Kennisontwikkeling wordt in organisaties vooral gerealiseerd door externe cursussen/trainingen/workshops (24%), seminar- en opleidingsaanbod van advocatenkantoren (22%) en interne cursussen/ trainingen/workshops (20%). Een verplichting tot het volgen van (beroeps)opleidingsprogramma heeft de bedrijfsjurist veelal niet. Bij 22% van de bedrijfsjuristen is er hier wel sprake van. Hier gaat het om het verplicht volgen van opleidingen als: de beroepsopleiding bedrijfsjuristen van de Grotius In een meerderheid van de gevallen (67%) blijken bedrijfsjuristen ook geen eigen opleidingsbudget te hebben. De manier waarop opleidingsbudgetten tot stand komen verschilt. Soms is sprake van een persoonsgebonden budget. Ook komt het voor dat het budget een percentage is van de loonsom van de afdeling. Uit het kwantitatieve onderzoek blijkt dat bij 33% van de bedrijfsjuristen die een eigen opleidingsbudget heeft dit gemiddeld euro per jaar bedraagt. Ruim de helft van de bedrijfsjuristen met een eigen budget moet het doen met minder dan euro per jaar. Bijna een derde van de bedrijfsjuristen met budget mag meer dan euro per jaar uitgeven. Maar ook de opleidingen ontkomen niet aan de bezuinigingen. Zo is er de afgelopen tijd kritischer naar cursussen gekeken. In een aantal gevallen vragen general counsel zich af: Is die cursus echt wel nodig? Opmerkelijk is dat uit de gesprekken met general counsel blijkt dat juridische afdelingen er vrijwel geen administratie op nahouden waarin wordt bijgehouden wie welke opleiding volgt. Hierdoor hebben de general counsel weinig inzicht of de medewerkers wel voldoende opleidingen op een bepaald gebied volgen. De meesten zien hiervan ook niet direct de toegevoegde waarde in. Een aantal general counsel verlangt, vergelijkbaar met de advocatuur, van iedere jurist dat hij elk jaar een bepaald aantal opleidingspunten behaalt. Deze opleidingsvereisten zijn ook onderdeel van de individuele doelstellingen van de jurist en dus is de jaarlijkse beoordelingsronde deels gebaseerd op de prestaties op dit gebied. Bijhouden van kennis Uit het kwantitatieve onderzoek blijkt dat de bedrijfsjurist gemiddeld 2,4 uur per week besteedt aan het bijhouden en uitbreiden van zijn kennis van jurisprudentie en wetgeving en daarnaast gemiddeld 1,2 uur per week besteedt aan het bijhouden en uitbreiden van niet 14 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
15 MEERDERHEID BEDRIJFSJURISTEN HEEFT GEEN SPECIFIEK OPLEIDINGSBUDGET BIJ BIJNA 1/3 VAN DE BEDRIJFSJURISTEN DIE EEN SPECIFIEK OPLEIDINGSBUDGET HEBBEN, BEDRAAGT DIT BUDGET GEMIDDELD MEER DAN EURO PER JAAR 35% 33% 30% 25% 20% 15% 31% 67% Ja Nee 10% 5% 0% minder dan meer dan * Totaal gemiddeld opleidingsbudget bedraagt 3.659,- KENNISONTWIKKELING BINNEN ORGANISATIES VOORAL GEREALISEERD DOOR EXTERNE CURSUSSEN/TRAININGEN/WORKSHOPS 22% 20% Interne cursussen/trainingen/ workshops Externe cursussen/trainingen/ workshops Externe opleidingen 16% 24% Bijeenkomsten/vergaderingen van vakgroepen/beroepsorganisaties 18% Seminar- en opleidingsaanbod van advocatenkantoren BEDRIJFSJURIST VINDT EXTERNE OPLEIDINGEN HET BELANGRIJKST vormen van kennisontwikkeling Seminar- en opleidingsaanbod van advocatenkantoren Bijeenkomsten/vergaderingen van vakgroepen/beroepsorganisaties Externe opleidingen Externe cursussen/ trainingen/workshops Interne cursussen/ trainingen/workshops 2,6 2,7 3,1 3,6 Gemiddelde score van alle respondenten op de verschillende vormen van kennisontwikkeling 3,8 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 gemiddelde schaal 1-5 (onbelangrijk-meest belangrijk) 15
16 juridische kennis. Bedrijfsjuristen ouder dan 45 jaar besteden hier in vergelijking met jongere bedrijfsjuristen (< 35 jaar) zichtbaar meer tijd aan. Opvallend is dat jongere generatie minder vaak vakliteratuur (25%) raadpleegt en sterk digitaal (64%) is georiënteerd. In het algemeen blijkt de bedrijfsjurist voor het bijhouden van vakkennis vooral een voorkeur te hebben en gebruik te maken van digitale media (51%). Zo bleek uit de online discussie met eenpitters: Tijdschriften lees ik in verband met de actualiteit. Van digitale bronnen maak ik gebruik omdat de kennis rond een onderwerp praktisch is gegroepeerd met doorklikmogelijkheden naar andere bronnen. Een ander voegt hieraan toe: Wachten tot in de vakliteratuur een selectie is gemaakt is veel comfortabeler, maar het kan een maand duren voor de jurisprudentie op de deurmat valt. Ook vorig jaar bleek uit de Bedrijfsjuristen Monitor dat bedrijfsjuristen gemiddeld twee uur per week afdoende vinden om bij te blijven. Met name eenpitters geven aan te worstelen met het bijblijven en actueel houden van hun kennis. In hoofdlijnen blijven ze wel bij, maar ze hebben veelal het gevoel dat dit te weinig is. Uit de online discussies blijkt dat veel eenpitters zoeken naar een antwoord op de vraag hoe actueel je moet zijn om je vak goed te kunnen uitoefenen. Een van hen: Er zijn altijd vakgebieden die raken aan het mijne, dat is inderdaad niet bij te houden. Daarnaast: wat is bijblijven? Het verschilt per onderwerp hoe actueel mijn kennis moet zijn. Soft skills Bedrijfsjuristen volgen vrijwel allemaal ook niet-juridische cursussen. 95% geeft aan gemiddeld zes dagen per jaar te besteden aan het volgen van interne en externe trainingen ter ontwikkeling van competenties. Als voorbeelden worden genoemd: time management, onderhandelen, leiderschapsprogramma s, algemene managementtrainingen, legal English en coachingstrainingen. Vorig jaar bleek uit de gesprekken met general counsel dat men zich met name focust op ontwikkeling van competenties en niet zozeer op de juridische kant. Het gaat erom hoe een bedrijfsjurist zich ontwikkelt als persoon en als adviseur richting de business. Dit jaar zien we dat de relatie met de business aanleiding geeft tot meer aandacht voor vaardigheidstrainingen om deze samenwerking te verbeteren. Zo zegt een general counsel: Ik geloof niet dat wij behoefte hebben aan wetboekenkauwers; die huur ik wel van buiten in. Ik heb gewoon veel liever iemand die een goed Fingerspitzengefühl heeft. Een aantal general counsel gaat hierin nog verder en laat juristen een assessment doen om de sterke en minder sterke punten van hun succesvol functioneren onder de loep te nemen. Op basis hiervan wordt voor de betreffende juristen een individueel ontwikkelingsplan geschreven. Een dergelijke systematische aanpak van het aanleren van soft skills is voor eenpitters een illusie, zo blijkt uit de online discussie. De meeste eenpitters zeggen dit soort vaardigheden on the job te leren. Indien mogelijk wordt gebruik gemaakt van bedrijfsbrede trainingen. Good practices op dit gebied staan in het overzicht weergegeven. Een van de general counsel organiseert één keer in de zes weken een legal café, waar in een ongedwongen sessie praktijksituaties besproken kunnen worden, zoals omgaan met lastige cliënten, ervaringen met advocatenkantoren et cetera. Een andere general counsel laat bedrijfsjuristen een driedaags programma met op maat gemaakte opdrachten volgen, waarbij specifieke vaardigheden worden getest. Dit resulteert in een uitgebreid persoonlijk competentierapport. Opleidingen Bedrijfsjuristen vinden het lastig om een weg te vinden in het woud van opleidingen en trainingen. Het blijkt in de praktijk ingewikkeld vooraf te bepalen of de opleiding wel goed aansluit bij het dagelijkse werk. Centrale vraag die daarbij steeds weer wordt gesteld is of het geleerde wel effectief omgezet kan worden in de praktijk. Relatief dure opleidingen zoals de Grotius Academie worden wel gevolgd, maar niet heel vaak. De beslissing om die te volgen hangt veelal af van de groeipotentie van de betrokken jurist. Wel moet er dan vooraf iets worden getekend: Niet dat ze dan morgen vertrekken. Een andere opleiding die door bedrijfsjuristen wordt genoemd is de opleiding van het Nederlands Genootschap voor Bedrijfsjuristen voor bedrijfsjuristen in de beginfase. Een eenpitter meldt over deze opleiding: De NGB-opleiding bevalt goed. Omdat ik heel breed werk (in alle disciplines) heb ik aan de meeste onderdelen zeker iets. De meeste casus zouden wel iets praktischer kunnen. Bedrijfsjuristen blijken een voorkeur te hebben voor externe opleidingen. Deze kregen in het kwantitatieve onderzoek een score van 3,8 op een schaal van één tot vijf. Bijeenkomsten en vergaderingen van vakgroepen en beroepsorganisatie scoren veel lager (2,6) evenals interne opleidingen (2,7). Opvallend is dat het aanbod van advocatenkantoren er gunstig uitspringt met een gemiddelde waardering van 3,1. KENNISSYSTEMEN Uit de gesprekken met general counsel bleek vorig jaar al dat een goed systeem voor kennismanagement vaak ontbreekt. Ook dit jaar blijkt wederom uit de gesprekken dat een duidelijke strategie met betrekking tot het ontsluiten en vastleggen van kennis in centrale knowhow-systemen nog zeker niet in alle gevallen aanwezig is. Uit het kwalitatieve onderzoek blijkt dat ruim een derde van de bedrijfsjuristen niet beschikt over een elektronisch knowhow-systeem. Deze 16 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
17 MEERDERHEID EENPITTERS BESCHIKT NIET OVER EEN ELEKTRONISCH KNOWHOW-SYSTEEM Overige bedrijfsjuristen 65% Eenpitters 0% 20% 40% 60% 80% 100% 62% Er is een elektronisch knowhow-systeem Er is geen elektronisch knowhow-systeem VOOR HET BIJHOUDEN VAN VAKKENNIS MAAKT DE BEDRIJFSJURIST MET NAME GEBRUIK VAN DIGITALE MEDIA EN DATABANKEN 13% 36% 51% Vakliteratuur (boeken en tijdschriften) Digitale media en databanken Mondelinge informatie (bijvoorbeeld jurisprudentiebijeenkomsten) JONGERE BEDRIJFSJURIST MAAKT MINDER GEBRUIK VAN VAKLITERATUUR ouder dan 45 jaar 40% jaar jonger dan 34 jaar 64% Vakliteratuur (boeken en tijdschriften) Digitale media en databanken 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mondelinge informatie (bijvoorbeeld jurisprudentiebijeenkomsten) TIJDSBESTEDING AAN JURIDISCHE EN NIET-JURIDISCHE KENNIS 3 2,5 aantal uren 2 1,5 1 0,5 0 Eindverantwoordelijken Eenpitters NGB leden Leeftijd: jonger dan 34 jaar Leeftijd: jaar Leeftijd: 45 jaar en ouder Geslacht: Man Geslacht: Vrouw Gemiddeld aantal uren per week aan juridische kennis Gemiddeld aantal uren per week niet-juridische kennis Gemiddeld aantal uren per week alle respondenten 17
18 bedrijfsjuristen (89%) zijn hier duidelijk ontevreden over. Van de bedrijfsjuristen die wel beschikken over een knowhow-systeem (65%), is ruim 41% niet tevreden over dit systeem. Vrijwel alle general counsel geven aan in de gesprekken op een of andere manier bezig te zijn met het opzetten en uitbreiden van kennissystemen. De bedrijfsjuristen bevestigen dit in het kwantitatieve onderzoek. Zij geven aan dat het inrichten en uitbreiden van knowhow-systemen voor het ontsluiten van kennis, het vastleggen daarvan en het toegankelijk maken van deze kennis in de organisatie prioriteit heeft. Als voordelen voor een centraal systeem worden genoemd: door kennis te centraliseren en toegankelijk te maken voor de betrokken bedrijfsjuristen kan efficiënter worden gewerkt, goedkoper informatie worden ingekocht en kunnen bijvoorbeeld ook best practices simpeler worden gedeeld. Een ander vaak genoemd argument is het borgen van kennis in het geval er mensen wegvallen. Voor het ontwikkelen van een kennissysteem zijn in veel gevallen werkgroepen binnen de afdeling opgezet. Deze groepen worden verantwoordelijk gemaakt voor het bijhouden van de eigen informatie (content). Deze content bestaat onder meer uit belangrijke regelgeving, beleidsregels, jurisprudentie en clausules. Een general counsel spreekt over global sharing : Een intranet voor alleen juristen waar alle practice groups hun eigen site hebben waar ze relevante informatie op zetten en delen met elkaar. Als kritische succesfactoren voor een kennissysteem worden genoemd de gebruikersvriendelijkheid, acceptatie door de organisatie, het up-to-date houden van de informatie en duidelijkheid over de vraag wie verantwoordelijk is. Een general counsel merkt hierover op: Je moet wel zorgen dat het actueel is. Daar heb je dan wel mensen voor nodig. Ook is een vraag waar men mee worstelt of het systeem alleen toegankelijk moet zijn voor juristen, of voor het hele bedrijf. Eén general counsel geeft aan een groot probleem te hebben met de overkill aan informatie: Het moet dus wel selectief zijn, het moet nut hebben. Ik zit niet te wachten op allerlei alerts. Hoewel ook eenpitters het belang van kennismanagement onderstrepen, beschikken zij niet over een geautomatiseerd kennisysteem. Bij de meerderheid (62%) van de bedrijfsjuristen die alleen werken ontbreekt een elektronisch knowhow-systeem. Het gestructureerd en systematisch verzamelen van modellen is ook nauwelijks aan de orde bij de solo jurist. Databanken zijn voor eenpitters te duur, dit gaat veelal van houtje touwtje. Dat betekent in de praktijk dat de bedrijfsjuristen zelf informatie uit diverse bronnen verzamelen en deze opslaan in memo s, zowel digitaal als geprint. Kennisdeling General counsel geven aan dat met enige regelmaat jurisprudentiebesprekingen plaatsvinden waarin de laatste ontwikkelingen in de verschillende vakgebieden en van de verschillende teams worden besproken. Voor het uitwisselen van kennis over teams, praktijkgebieden en regio s heen is de laatste tijd meer aandacht: Tot voor kort werd er bij ons, en dat geldt voor meer organisaties, toch redelijk verkokerd gedacht. Dat is gewoon jammer. Dit begint onder druk van de buitenwereld toch wel te veranderen. Al dan niet informele overlegstructuren en informatie-uitwisseling moet uiteraard wel relevant zijn, zo vinden de general counsel. Om kosten te besparen, wordt kritisch gekeken naar de frequentie van (internationaal) overleg. Waar mogelijk is dit verminderd. Ook wordt vaker gebruik gemaakt van videoconferencing Uit de online discussie blijkt dat eenpitters graag deelnemen aan bijeenkomsten van specialisatieverenigingen of brancheorganisaties. Eenpitters hechten grote waarde aan het met anderen kunnen sparren, en kennis en formats delen. Netwerken zijn zeker voor eenpitters daarom van groot belang. Een belangrijke vraag voor eenpitters is hoe weet je of je alles onder controle hebt? Logisch gezien de breedte van het speelveld waarop zij als generalist actief zijn. Ik mis een sparring partner, een jurist op de gang bij wie je kunt aankloppen voor advies en overleg. Dit resulteert soms in een gevoel van onzekerheid: Er zijn veel verschillende aspecten waar je als bedrijfsjurist van op de hoogte moet zijn. Er is altijd te weinig tijd om alles goed op orde te krijgen en te houden. 18 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
19 Good Practices opleiding & ontwikkeling O.4: Leesmap en lunch ter inspiratie Organisatie: Financiële Dienstverlener Op de juridische afdeling van deze financiële dienstverlener gaat dagelijks een soort leesmap rond met adviezen die op die dag de deur uitgingen. Daarnaast is er elke twee weken een jurisprudentielunch. Beide hebben tot doel elkaar op de hoogte te houden en te inspireren. Een leesmap met adviezen ter inspiratie maakt dat kennis delen niet op houdt bij een wekelijkse lunchmeeting, maar dagelijks plaatsvindt. A further-reading folder with inspirational advice means knowledge sharing is not confined to weekly lunch meetings, but is something that continues on a daily basis. O.5: Matrix biedt inzicht in aanwezige en ontbrekende kennis Organisatie: Financiële Instelling Het invullen van een matrix geeft deze organisatie inzicht in de aanwezige en ontbrekende kennis. Bij deze financiële instelling is 3% van de loonsom gereserveerd voor opleidingen. Na een beoordelingsgesprek volgt een planningsgesprek voor onder meer het inplannen van opleidingen. Om goed te kunnen bepalen welke kennis in huis is, heeft de organisatie onlangs een matrix gemaakt met opleiding x individuen. Deze biedt het juiste overzicht en inzicht in eventuele lacunes bij sollicitatieprocedures. Completing a matrix gives the organisation insight into the knowledge available, and what is missing. O.6: Opleiding als doorgroei-instrument Organisatie: IT Dienstverlener Op de juridische afdeling van dit IT bedrijf is afgesproken dat elke bedrijfsjurist dertig of veertig uur per jaar externe opleidingen mag volgen, op het eigen vakgebied. Dat gebeurt naast seminars die kantoren op uitnodiging in huis komen geven. Daarnaast mag een aantal high potentials een bredere, meerwekelijkse leadership development training volgen, die hen doorgroeimogelijkheden biedt binnen de organisatie. Een aparte opleidingsmanager houdt wereldwijd in de gaten wie welke opleidingen volgt. Dit IT bedrijf investeert bewust in brede management skills en niet alleen in het bijhouden van vakkennis. Zo blijven bepaalde juristen met een veranderende belangstelling behouden voor een carrière binnen de organisatie. This IT company consciously invests in broader management skills, and not just the upkeep of professional expertise. In this way, lawyers whose interests evolve can still progress their career within the organisation. 19
20 Good Practices opleiding & ontwikkeling O.7: Kennisupdate en naleving compliance regels via e-learning Organisatie: Detailhandel concern Een online e-learning tool is geschikt om zowel kennis over te brengen als kennis te testen. Dit bedrijf zet e-learning in om bijvoorbeeld nieuwe compliancethema s onder de aandacht te brengen. Via intranet wordt een verplichte cursus aangeboden en het systeem houdt bij of medewerkers, tot aan de leden van de raad van bestuur, dit op tijd doen. Zo niet, dan volgt een brief van de CFO. Verder zijn medewerkers bij indiensttreding verplicht om bepaalde e-learning modules te volgen en te behalen in het eerste half jaar. An online e-learning tool works for both knowledge transfer and knowledge testing. O.8: Betere afstemming door opleidingsplan en coördinatoren Organisatie: Transportsector De juridische afdeling van deze organisatie kent een vast budget voor opleiding, een zeker percentage van de loonsom, zonder dat dit een individueel budget is. Onlangs benoemden zij binnen de afdeling twee coördinatoren en stelden een opleidingsplan op. De coördinatoren bezoeken advocatenkantoren, universiteiten en instituten, bekijken de inhoud van cursussen en bespreken specifieke behoeften die niet in het standaardprogramma zitten en onderhandelen over de prijs. Door de benoeming van twee legal coördinatoren, is een betere en meer structurele wijze van afstemmen van vraag en aanbod van opleiding en ontwikkeling ontstaan en stijgt de medewerkertevredenheid. The appointment of two legal coordinators is a better and more structured way of matching the existing Education and Professional Development supply and demand. It also increases employee satisfaction. O.9: Online tool voor delen van regelgeving met branchegenoten Organisatie: FinanciËle instelling Deze organisatie deelt kennis door een publiek toegankelijke tool, voorzien van een goed werkende zoekmachine. Deze financiële instelling heeft op haar website een publieke Open Boek tool met een zoeksysteem, waarin onder meer belangrijke regelgeving en beleidsregels staan. Het betreft archiefstukken, waarvan het beheer bij een ieder binnen de organisatie ligt. Verder wordt kennis gedeeld tijdens een één- of tweewekelijks jurisprudentieoverleg met de kennisgroepen. This organisation shares knowledge through an open access tool with a good search engine. 20 Houthoff Buruma Bedrijfsjuristen Monitor 2010
NETWORK CHARTER. #ResourceEfficiency
NETWORK CHARTER 1 WHAT IS THE EREK NETWORK? EREK stands for the European Resource Efficiency Knowledge Centre, a vibrant platform to enable and reinforce businesses and especially small and medium sized
Nadere informatieOpleiding PECB ISO 9001 Quality Manager.
Opleiding PECB ISO 9001 Quality Manager www.bpmo-academy.nl Wat is kwaliteitsmanagement? Kwaliteitsmanagement beoogt aan te sturen op het verbeteren van kwaliteit. Tevens houdt het zich bezig met het verbinden
Nadere informatieSAMPLE 11 = + 11 = + + Exploring Combinations of Ten + + = = + + = + = = + = = 11. Step Up. Step Ahead
7.1 Exploring Combinations of Ten Look at these cubes. 2. Color some of the cubes to make three parts. Then write a matching sentence. 10 What addition sentence matches the picture? How else could you
Nadere informatie2010 Integrated reporting
2010 Integrated reporting Source: Discussion Paper, IIRC, September 2011 1 20/80 2 Source: The International framework, IIRC, December 2013 3 Integrated reporting in eight questions Organizational
Nadere informatieUnderstanding and being understood begins with speaking Dutch
Understanding and being understood begins with speaking Dutch Begrijpen en begrepen worden begint met het spreken van de Nederlandse taal The Dutch language links us all Wat leest u in deze folder? 1.
Nadere informatieImpact en disseminatie. Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven
Impact en disseminatie Saskia Verhagen Franka vd Wijdeven Wie is wie? Voorstel rondje Wat hoop je te leren? Heb je iets te delen? Wat zegt de Programma Gids? WHAT DO IMPACT AND SUSTAINABILITY MEAN? Impact
Nadere informatieANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM
Read Online and Download Ebook ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : ANGSTSTOORNISSEN EN HYPOCHONDRIE: DIAGNOSTIEK STAFLEU
Nadere informatieOpleiding PECB IT Governance.
Opleiding PECB IT Governance www.bpmo-academy.nl Wat is IT Governance? Information Technology (IT) governance, ook wel ICT-besturing genoemd, is een onderdeel van het integrale Corporate governance (ondernemingsbestuur)
Nadere informatieS e v e n P h o t o s f o r O A S E. K r i j n d e K o n i n g
S e v e n P h o t o s f o r O A S E K r i j n d e K o n i n g Even with the most fundamental of truths, we can have big questions. And especially truths that at first sight are concrete, tangible and proven
Nadere informatieTalentmanagement in tijden van crisis
Talentmanagement in tijden van crisis Drs. Bas Puts Page 1 Copyright Siemens 2009. All rights reserved Mission: Achieving the perfect fit Organisatie Finance Sales Customer Engineering Project management
Nadere informatieThe training courses are only offered in Dutch.
Training courses NWO Academy Do you want to focus on the competencies we want to develop throughout the organisation, on what is important for your job and working in projects, or on strengthening your
Nadere informatieMyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate
MyDHL+ Van Non-Corporate naar Corporate Van Non-Corporate naar Corporate In MyDHL+ is het mogelijk om meerdere gebruikers aan uw set-up toe te voegen. Wanneer er bijvoorbeeld meerdere collega s van dezelfde
Nadere informatieChapter 4 Understanding Families. In this chapter, you will learn
Chapter 4 Understanding Families In this chapter, you will learn Topic 4-1 What Is a Family? In this topic, you will learn about the factors that make the family such an important unit, as well as Roles
Nadere informatieController waar gaat gij heen?
Controller waar gaat gij heen? Business partner? Of ook politieagent? Concerncontrol binnen de Gemeente Seminar de Reehorst Ede 15 maart 2018 rob@schapink.nl Achtergrond / aanleiding seminar Seminar concern
Nadere informatieAppendix A: List of variables with corresponding questionnaire items (in English) used in chapter 2
167 Appendix A: List of variables with corresponding questionnaire items (in English) used in chapter 2 Task clarity 1. I understand exactly what the task is 2. I understand exactly what is required of
Nadere informatieEngels op Niveau A2 Workshops Woordkennis 1
A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Workshops Woordkennis 1 A2 Woordkennis 1 Bestuderen Hoe leer je 2000 woorden? Als je een nieuwe taal wilt spreken en schrijven, heb je vooral veel nieuwe woorden nodig. Je
Nadere informatieRECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM
Read Online and Download Ebook RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN GENEESMIDDELEN (DUTCH EDITION) FROM BOHN STAFLEU VAN LOGHUM DOWNLOAD EBOOK : RECEPTEERKUNDE: PRODUCTZORG EN BEREIDING VAN STAFLEU
Nadere informatie(1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs. (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren
(1) De hoofdfunctie van ons gezelschap is het aanbieden van onderwijs (2) Ons gezelschap is er om kunsteducatie te verbeteren (3) Ons gezelschap helpt gemeenschappen te vormen en te binden (4) De producties
Nadere informatieVergaderen in het Engels
Vergaderen in het Engels In dit artikel beschrijven we verschillende situaties die zich kunnen voordoen tijdens een business meeting. Na het doorlopen van deze zinnen zal je genoeg kennis hebben om je
Nadere informatie1. In welk deel van de wereld ligt Nederland? 2. Wat betekent Nederland?
First part of the Inburgering examination - the KNS-test Of course, the questions in this exam you will hear in Dutch and you have to answer in Dutch. Solutions and English version on last page 1. In welk
Nadere informatieDe grondbeginselen der Nederlandsche spelling / Regeling der spelling voor het woordenboek der Nederlandsche taal (Dutch Edition)
De grondbeginselen der Nederlandsche spelling / Regeling der spelling voor het woordenboek der Nederlandsche taal (Dutch Edition) L. A. te Winkel Click here if your download doesn"t start automatically
Nadere informatieAim of this presentation. Give inside information about our commercial comparison website and our role in the Dutch and Spanish energy market
Aim of this presentation Give inside information about our commercial comparison website and our role in the Dutch and Spanish energy market Energieleveranciers.nl (Energysuppliers.nl) Founded in 2004
Nadere informatieJOB OPENING OPS ENGINEER
2016 DatacenterNext All rights reserved Our Mission Wij zijn een On-Demand Technology Office die bedrijven helpt technologie te organiseren, zekeren en innoveren. Dit stelt onze klanten in staat, vertrouwende
Nadere informatieB1 Woordkennis: Spelling
B1 Woordkennis: Spelling Bestuderen Inleiding Op B1 niveau gaan we wat meer aandacht schenken aan spelling. Je mag niet meer zoveel fouten maken als op A1 en A2 niveau. We bespreken een aantal belangrijke
Nadere informatieBorstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition)
Borstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition) Stichting tegen Kanker Click here if your download doesn"t start automatically Borstkanker: Stichting tegen Kanker (Dutch Edition) Stichting tegen Kanker
Nadere informatieSummary 124
Summary Summary 124 Summary Summary Corporate social responsibility and current legislation encourage the employment of people with disabilities in inclusive organizations. However, people with disabilities
Nadere informatieProgrammaoverzicht Bachelor Open dag
Programmaoverzicht Bachelor Open dag 11 2017 Ronde en tijd Openingsronde 09.00-09.30 uur Sessies en activiteiten Waarom Tilburg University? Informatiesessie met de rector magnificus en een student van
Nadere informatieCommunication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education
Communication about Animal Welfare in Danish Agricultural Education Inger Anneberg, anthropologist, post doc, Aarhus University, Department of Animal Science Jesper Lassen, sociologist, professor, University
Nadere informatieOPEN TRAINING. Onderhandelingen met leveranciers voor aankopers. Zeker stellen dat je goed voorbereid aan de onderhandelingstafel komt.
OPEN TRAINING Onderhandelingen met leveranciers voor aankopers Zeker stellen dat je goed voorbereid aan de onderhandelingstafel komt. Philip Meyers Making sure to come well prepared at the negotiation
Nadere informatieeen kopie van je paspoort, een kopie van je diploma voortgezet onderwijs (hoogst genoten opleiding), twee pasfoto s, naam op de achterkant
Vragenlijst in te vullen en op te sturen voor de meeloopochtend, KABK afdeling fotografie Questionnaire to be filled in and send in before the introduction morning, KABK department of Photography Stuur
Nadere informatieNetherlands Ministry of Spatial Planning, Housing and the Environment. Internet practices
Netherlands Ministry of Spatial Planning, Housing and the Environment Internet practices What have we learned so far? A short history Aims and uses of our site: www.vrom.nl Our international internet communications
Nadere informatieThe training courses are only offered in Dutch.
Training courses NWO Academy Do you want to focus on the competencies we want to develop throughout the organisation, on what is important for your job and working in projects, or on strengthening your
Nadere informatieValue based healthcare door een quality improvement bril
Rotterdam, 7 december 2017 Value based healthcare door een quality improvement bril Ralph So, intensivist en medisch manager Kwaliteit, Veiligheid & Innovatie 16.35-17.00 uur Everybody in healthcare really
Nadere informatieDigital municipal services for entrepreneurs
Digital municipal services for entrepreneurs Smart Cities Meeting Amsterdam October 20th 2009 Business Contact Centres Project frame Mystery Shopper Research 2006: Assessment services and information for
Nadere informatiePuzzle. Fais ft. Afrojack Niveau 3a Song 6 Lesson A Worksheet. a Lees de omschrijvingen. Zet de Engelse woorden in de puzzel.
Puzzle a Lees de omschrijvingen. Zet de Engelse woorden in de puzzel. een beloning voor de winnaar iemand die piano speelt een uitvoering 4 wat je wil gaan doen; voornemens 5 niet dezelfde 6 deze heb je
Nadere informatieCREATING VALUE THROUGH AN INNOVATIVE HRM DESIGN CONFERENCE 20 NOVEMBER 2012 DE ORGANISATIE VAN DE HRM AFDELING IN WOELIGE TIJDEN
CREATING VALUE THROUGH AN INNOVATIVE HRM DESIGN CONFERENCE 20 NOVEMBER 2012 DE ORGANISATIE VAN DE HRM AFDELING IN WOELIGE TIJDEN Mieke Audenaert 2010-2011 1 HISTORY The HRM department or manager was born
Nadere informatieMyDHL+ ProView activeren in MyDHL+
MyDHL+ ProView activeren in MyDHL+ ProView activeren in MyDHL+ In MyDHL+ is het mogelijk om van uw zendingen, die op uw accountnummer zijn aangemaakt, de status te zien. Daarnaast is het ook mogelijk om
Nadere informatieProgramma Open dag zaterdag 28 februari 2015 Program Open Day Saturday 28 February 2015
Programma Open dag zaterdag 28 februari 2015 Program Open Day Saturday 28 February 2015 Tijd 09.15 09.45 Je bent op de Open dag, wat nu? Personal welcome international visitors 10.00 10.45 Je bent op de
Nadere informatieHet Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten.
Het Effect van Verschil in Sociale Invloed van Ouders en Vrienden op het Alcoholgebruik van Adolescenten. The Effect of Difference in Peer and Parent Social Influences on Adolescent Alcohol Use. Nadine
Nadere informatieGeneral info on using shopping carts with Ingenico epayments
Inhoudsopgave 1. Disclaimer 2. What is a PSPID? 3. What is an API user? How is it different from other users? 4. What is an operation code? And should I choose "Authorisation" or "Sale"? 5. What is an
Nadere informatieBuilding the next economy met Blockchain en real estate. Lelystad Airport, 2 november 2017 BT Event
Building the next economy met Blockchain en real estate Lelystad Airport, 2 november 2017 Blockchain en real estate Programma Wat is blockchain en waarvoor wordt het gebruikt? BlockchaininRealEstate Blockchain
Nadere informatieFinancial yearly report YES-DC 2011
Financial yearly report YES-DC 2011 General meeting of members, February 22 rd 2012 Summary The equity of YES-DC on 2 nd February 2011 was 5.207,57 and we budgeted a difference of about 12,50 less in 2011.
Nadere informatieCongres Social Media, Stichting Corporate Communicatie
Dexia & social media Frank Van ssche, Head of Brand & Project Office, Communicatie Gent, 28/04/2011 Congres Social Media, Stichting Corporate Communicatie Quotes Social media isn't (just) about the media,
Nadere informatieBusiness Architectuur vanuit de Business
Business Architectuur vanuit de Business CGI GROUP INC. All rights reserved Jaap Schekkerman _experience the commitment TM Organization Facilities Processes Business & Informatie Architectuur, kun je vanuit
Nadere informatieMedia en creativiteit. Winter jaar vier Werkcollege 7
Media en creativiteit Winter jaar vier Werkcollege 7 Kwartaaloverzicht winter Les 1 Les 2 Les 3 Les 4 Les 5 Les 6 Les 7 Les 8 Opbouw scriptie Keuze onderwerp Onderzoeksvraag en deelvragen Bespreken onderzoeksvragen
Nadere informatieInnovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie. Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M.
Innovaties in de chronische ziekenzorg 3e voorbeeld van zorginnovatie Dr. J.J.W. (Hanneke) Molema, Prof. Dr. H.J.M. (Bert) Vrijhoef Take home messages: Voor toekomstbestendige chronische zorg zijn innovaties
Nadere informatieEffecten van een op MBSR gebaseerde training van. hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en
Effecten van een op MBSR gebaseerde training van hospicemedewerkers op burnout, compassionele vermoeidheid en compassionele tevredenheid. Een pilot Effects of a MBSR based training program of hospice caregivers
Nadere informatieKeuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze. in Relatie tot Depressie
1 Keuzetwijfels in de Keuzetwijfels in de Emerging Adulthood rondom Studie- en Partnerkeuze in Relatie tot Depressie Open Universiteit Nederland Masterscriptie (S58337) Naam: Ilse Meijer Datum: juli 2011
Nadere informatieInvloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur
Invloed van het aantal kinderen op de seksdrive en relatievoorkeur M. Zander MSc. Eerste begeleider: Tweede begeleider: dr. W. Waterink drs. J. Eshuis Oktober 2014 Faculteit Psychologie en Onderwijswetenschappen
Nadere informatieAVOND COLLEGE. Belemmering voor student
AVOND COLLEGE Belemmering voor student 10-04-2017 English summary Soft Skills and personal development become more and more important these days. Companies expect students to differentiate themselves from
Nadere informatieAdd the standing fingers to get the tens and multiply the closed fingers to get the units.
Digit work Here's a useful system of finger reckoning from the Middle Ages. To multiply $6 \times 9$, hold up one finger to represent the difference between the five fingers on that hand and the first
Nadere informatieZo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition)
Zo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition) C.R.C. Huizinga-Arp Click here if your download doesn"t start automatically Zo werkt het in de apotheek (Basiswerk AG) (Dutch Edition) C.R.C.
Nadere informatieNUCHTER, EEN HELDERE KIJK EN NO-NONSENSE
NUCHTER, EEN HELDERE KIJK EN NO-NONSENSE NATUURLIJK SAMEN NATURALLY DUTCH. Koolhaas Natuurlijk is a typically Dutch company: Sober, with a clear vision and no-nonsense. That s what our customers may expect
Nadere informatieInternational Leiden Leadership Programme
International Leiden Leadership Programme Information Evening 1 November 2016 Universiteit Leiden.. LLP Programme team Menno Mennes Lucille Brakefield Janna van Helden Ratna Lachmansingh Programme Bij
Nadere informatieOpleiding PECB IT Cyber Security Specialist.
Opleiding PECB IT Cyber Security Specialist www.bpmo-academy.nl Wat doet een IT Cyber Security Specialist? De Cyber Security Specialist is verantwoordelijk voor de beveiliging van de technologische infrastructuur
Nadere informatieHoudt u er alstublieft rekening mee dat het 5 werkdagen kan duren voordat uw taalniveau beoordeeld is.
- Instructie Deze toets heeft als doel uw taalniveau te bepalen. Om een realistisch beeld te krijgen van uw niveau,vragen we u niet langer dan één uur te besteden aan de toets. De toets bestaat uit twee
Nadere informatieActivant Prophet 21. Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information
Activant Prophet 21 Prophet 21 Version 12.0 Upgrade Information This class is designed for Customers interested in upgrading to version 12.0 IT staff responsible for the managing of the Prophet 21 system
Nadere informatieEvaluatieverslag / Evaluation Report Human Library Bergen
Evaluatieverslag / Evaluation Report Human Library Bergen 16-06-2018 Enorm leuk om op deze manier ervaring met een bijzonder mens op te doen en de begeleiding is ook enorm goed. Ik heb een heel nieuw inzicht
Nadere informatieProgramma Open dag zaterdag 28 februari 2015 Program Open Day Saturday 28 February 2015
Programma Open dag zaterdag 28 februari 2015 Program Open Day Saturday 28 February 2015 Tijd 09.15 09.45 Je bent op de Open dag, wat nu? Personal welcome international visitors 10.00 10.45 Je bent op de
Nadere informatieIntercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit
1 Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 2 Structure of the presentation - What is intercultural mediation through the internet? - Why
Nadere informatieDutch survival kit. Vragen hoe het gaat en reactie Asking how it s going and reaction. Met elkaar kennismaken Getting to know each other
Dutch survival kit This Dutch survival kit contains phrases that can be helpful when living and working in the Netherlands. There is an overview of useful sentences and phrases in Dutch with an English
Nadere informatieMeet your mentor and coach
Young Professional Program The importance of having a mentor in business Meet your mentor and coach What do Larry Page, and Steve Jobs have in common? They ve all received guidance from mentors. Yes even
Nadere informatieOnderzoek naar Chinese bedrijven sinds 2007
Bijlage 2 Onderzoek naar Chinese bedrijven sinds 2007 In opdracht van: WestHolland Foreign Investment Agency 11-11-2013 1. Opdrachtformulering en totstandkoming opdracht ScoutOut is door WFIA benaderd
Nadere informatieo Theo Glaudemans Business Refresher theo.glaudemans@limebizz.nl o Rens Eijgermans Business Refresher rens.eijgermans@limebizz.nl
o Theo Glaudemans Business Refresher theo.glaudemans@limebizz.nl o Rens Eijgermans Business Refresher rens.eijgermans@limebizz.nl o Heb je vragen of geef je mening en reactie op deze presentatie via
Nadere informatieLuister alsjeblieft naar een opname als je de vragen beantwoordt of speel de stukken zelf!
Martijn Hooning COLLEGE ANALYSE OPDRACHT 1 9 september 2009 Hierbij een paar vragen over twee stukken die we deze week en vorige week hebben besproken: Mondnacht van Schumann, en het eerste deel van het
Nadere informatieETS 4.1 Beveiliging & ETS app concept
ETS 4.1 Beveiliging & ETS app concept 7 juni 2012 KNX Professionals bijeenkomst Nieuwegein Annemieke van Dorland KNX trainingscentrum ABB Ede (in collaboration with KNX Association) 12/06/12 Folie 1 ETS
Nadere informatie150 ECG-problemen (Dutch Edition)
150 ECG-problemen (Dutch Edition) John R. Hampton, Piet Machielse Click here if your download doesn"t start automatically 150 ECG-problemen (Dutch Edition) John R. Hampton, Piet Machielse 150 ECG-problemen
Nadere informatieBeïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten?
Beïnvloedt Gentle Teaching Vaardigheden van Begeleiders en Companionship en Angst bij Verstandelijk Beperkte Cliënten? Does Gentle Teaching have Effect on Skills of Caregivers and Companionship and Anxiety
Nadere informatieProfile visitors NRC Q
NRC Media presents About NRC Q A unique concept Business news platform for ambitious people on the go Short, sharp articles with professional infographics Daily newsletter at 5.30am News updates via WhatsApp
Nadere informatieHet beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14
QUICK GUIDE C Het beheren van mijn Tungsten Network Portal account NL 1 Manage my Tungsten Network Portal account EN 14 Version 0.9 (June 2014) Per May 2014 OB10 has changed its name to Tungsten Network
Nadere informatieDisclosure belofte. Ik stel het belang van de patiënt voorop en eerbiedig zijn opvattingen. Doel van de patient staat centraal
Disclosure: belofte Ik stel het belang van de patiënt voorop en eerbiedig zijn opvattingen Ik zal aan de patiënt geen schade doen Ik luister en zal hem goed inlichten Disclosure: belofte Ik stel het belang
Nadere informatiePreschool Kindergarten
Preschool Kindergarten Objectives Students will recognize the values of numerals 1 to 10. Students will use objects to solve addition problems with sums from 1 to 10. Materials Needed Large number cards
Nadere informatiePersoonlijke informatie / Personal information
LOB-cv Answers Persoonlijke informatie / Personal information Naam / Name Place of residence Woonplaats Country of residence School / School Nationaliteit / Nationality Geboortedatum / Date-of-birth Place-of-birth
Nadere informatieRead this story in English. My personal story
My personal story Netherlands 32 Female Primary Topic: SOCIETAL CONTEXT Topics: CHILDHOOD / FAMILY LIFE / RELATIONSHIPS IDENTITY Year: 1990 2010 marriage/co-habitation name/naming court/justice/legal rights
Nadere informatiePRIVACYVERKLARING KLANT- EN LEVERANCIERSADMINISTRATIE
For the privacy statement in English, please scroll down to page 4. PRIVACYVERKLARING KLANT- EN LEVERANCIERSADMINISTRATIE Verzamelen en gebruiken van persoonsgegevens van klanten, leveranciers en andere
Nadere informatieUitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM
Uitnodiging Security Intelligence 2014 Dertiende editie: Corporate IAM 5 maart 2014 De Beukenhof Terweeweg 2-4 2341 CR Oegstgeest 071-517 31 88 Security Intelligence Bijeenkomst Corporate IAM On the Internet,
Nadere informatieFree Electives (15 ects)
Free Electives (15 ects) Information about the Master RE&H (and the free electives) can be found at the following page: http://www.bk.tudelft.nl/en/about-faculty/departments/real-estate-and-housing/education/masterreh/free-electives/
Nadere informatie(Big) Data in het sociaal domein
(Big) Data in het sociaal domein Congres Sociaal: sturen op gemeentelijke ambities 03-11-2016 Even voorstellen Laudy Konings Lkonings@deloitte.nl 06 1100 3917 Romain Dohmen rdohmen@deloitte.nl 06 2078
Nadere informatieEmotioneel Belastend Werk, Vitaliteit en de Mogelijkheid tot Leren: The Manager as a Resource.
Open Universiteit Klinische psychologie Masterthesis Emotioneel Belastend Werk, Vitaliteit en de Mogelijkheid tot Leren: De Leidinggevende als hulpbron. Emotional Job Demands, Vitality and Opportunities
Nadere informatieGlobal TV Canada s Pulse 2011
Global TV Canada s Pulse 2011 Winnipeg Nobody s Unpredictable Methodology These are the findings of an Ipsos Reid poll conducted between August 26 to September 1, 2011 on behalf of Global Television. For
Nadere informatieNieuwsbrief NRGD. Editie 11 Newsletter NRGD. Edition 11. pagina 1 van 5. http://nieuwsbrieven.nrgd.nl/newsletter/email/47
pagina 1 van 5 Kunt u deze nieuwsbrief niet goed lezen? Bekijk dan de online versie Nieuwsbrief NRGD Editie 11 Newsletter NRGD Edition 11 17 MAART 2010 Het register is nu opengesteld! Het Nederlands Register
Nadere informatieSecurity Les 1 Leerling: Marno Brink Klas: 41B Docent: Meneer Vagevuur
Security Les 1 Leerling: Klas: Docent: Marno Brink 41B Meneer Vagevuur Voorwoord: In dit document gaan we beginnen met de eerste security les we moeten via http://www.politiebronnen.nl moeten we de IP
Nadere informatie2019 SUNEXCHANGE USER GUIDE LAST UPDATED
2019 SUNEXCHANGE USER GUIDE LAST UPDATED 0 - -19 1 WELCOME TO SUNEX DISTRIBUTOR PORTAL This user manual will cover all the screens and functions of our site. MAIN SCREEN: Welcome message. 2 LOGIN SCREEN:
Nadere informatieArchief Voor Kerkelijke Geschiedenis, Inzonderheid Van Nederland, Volume 8... (Romanian Edition)
Archief Voor Kerkelijke Geschiedenis, Inzonderheid Van Nederland, Volume 8... (Romanian Edition) Click here if your download doesn"t start automatically Archief Voor Kerkelijke Geschiedenis, Inzonderheid
Nadere informatieFirewall van de Speedtouch 789wl volledig uitschakelen?
Firewall van de Speedtouch 789wl volledig uitschakelen? De firewall van de Speedtouch 789 (wl) kan niet volledig uitgeschakeld worden via de Web interface: De firewall blijft namelijk op stateful staan
Nadere informatieMemo Academic Skills; the basis for better writers
Memo Academic Skills; the basis for better writers With the rise of broader bachelor degrees and the University College, Dutch universities are paying more attention to essays and other written assignments.
Nadere informatieVerklaring van het beweeggedrag van ouderen door determinanten van. The explanation of the physical activity of elderly by determinants of
Verklaring van het beweeggedrag van ouderen door determinanten van het I-change Model The explanation of the physical activity of elderly by determinants of the I-change Model Hilbrand Kuit Eerste begeleider:
Nadere informatieComics FILE 4 COMICS BK 2
Comics FILE 4 COMICS BK 2 The funny characters in comic books or animation films can put smiles on people s faces all over the world. Wouldn t it be great to create your own funny character that will give
Nadere informatieKPMG PROVADA University 5 juni 2018
IFRS 16 voor de vastgoedsector Ben u er klaar voor? KPMG PROVADA University 5 juni 2018 The concept of IFRS 16 2 IFRS 16 Impact on a lessee s financial statements Balance Sheet IAS 17 (Current Standard)
Nadere informatieUnit 14: Brand Development & Promotion
Unit 14: Brand Development & Promotion Complete unit Task 1: Definition about Marketing Communications Kotler: 1 Task 1: Branding Mix: Task 1: Kotler & Armstrong 2012: 2 Task 1: Nieuwe denken anno 2015:
Nadere informatieTaco Schallenberg Acorel
Taco Schallenberg Acorel Inhoudsopgave Introductie Kies een Platform Get to Know the Jargon Strategie Bedrijfsproces Concurrenten User Experience Marketing Over Acorel Introductie THE JARGON THE JARGON
Nadere informatieCOGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS
COGNITIEVE DISSONANTIE EN ROKERS Gezondheidsgedrag als compensatie voor de schadelijke gevolgen van roken COGNITIVE DISSONANCE AND SMOKERS Health behaviour as compensation for the harmful effects of smoking
Nadere informatieKaren J. Rosier - Brattinga. Eerste begeleider: dr. Arjan Bos Tweede begeleider: dr. Ellin Simon
Zelfwaardering en Angst bij Kinderen: Zijn Globale en Contingente Zelfwaardering Aanvullende Voorspellers van Angst bovenop Extraversie, Neuroticisme en Gedragsinhibitie? Self-Esteem and Fear or Anxiety
Nadere informatieBijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland
Bijlage 2: Informatie met betrekking tot goede praktijkvoorbeelden in Londen, het Verenigd Koninkrijk en Queensland 1. Londen In Londen kunnen gebruikers van een scootmobiel contact opnemen met een dienst
Nadere informatieMarketing & Communications DNS.be 2010 & 2011. 28 april 2011
Marketing & Communications DNS.be 2010 & 2011 28 april 2011 CENTR Marketing Workshop April 2011 - Helsinki 2 Agenda Campaign 2010: Goal Campaign Results & Learnings Market research: Goal Outcome Learnings
Nadere informatieHealthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher
Healthy people want everything, sick people want only one thing. would love to see a Hospital Teacher Consultant Education Sick Pupils Educational Service Centre University Medical Centre The Netherlands
Nadere informatieProcess Mining and audit support within financial services. KPMG IT Advisory 18 June 2014
Process Mining and audit support within financial services KPMG IT Advisory 18 June 2014 Agenda INTRODUCTION APPROACH 3 CASE STUDIES LEASONS LEARNED 1 APPROACH Process Mining Approach Five step program
Nadere informatieIk kom er soms tijdens de les achter dat ik mijn schoolspullen niet bij mij heb of niet compleet
1 2 3 4 MATERIAL PREPARING LESSON ATTITUDE TOWARD WORK Ik kom er vaak tijdens de les achter dat ik mijn schoolspullen niet bij mij heb Ik kom er soms tijdens de les achter dat ik mijn schoolspullen niet
Nadere informatie