ARCHEOLOGIENOTA PROGRAMMA VAN MAATREGELEN ANTWERPEN HOTEL RUBENS

Transcriptie

1 ARCHEOLOGIENOTA PROGRAMMA VAN MAATREGELEN ANTWERPEN HOTEL RUBENS A. DEVROE JULI 2017

2 COLOFON Project Archeologienota Antwerpen, Hotel Rubens Opdrachtgever Hotel Rubens & Grote Markt nv Oude Beurs Antwerpen Opdrachtnemer Annika Devroe Lemmensstraat Mechelen 0472/ BE Erkende archeoloog: Annika Devroe, OE/ERK/Archeoloog/2015/ Annika Devroe Annika Devroe aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag vermenigvuldigd of aangepast worden, opgeslagen worden in een geautomatiseerd gegevensbestand, en/of openbaar gemaakt worden in enige vorm of wijze ook, elektronisch, mechanisch, door fotokopie of enige andere wijze, zonder voorafgaandelijk toestemming van de opdrachtgever. Dit met uitzondering van de door de architect aangeleverde plannen. Deze blijven eigendom van deze laatste.

3 INHOUD Inhoud Gemotiveerd advies Programma van maatregelen voor een archeologische opgraving Afbakening Opgraving site met complexe verticale stratigrafie Wetenschappelijke doelstellingen Opgravingsstrategie, -methoden, -technieken Niet uitvoeren onderzoekshandelingen Schatting duur opgraving en kostenraming Competenties Bewaring archeologisch ensemble Werfbegeleiding Wetenschappelijke doelstellingen Opgravingsstrategie, -methoden, -technieken Niet uitvoeren onderzoekshandelingen Schatting duur opgraving en kostenraming Competenties Bewaring archeologisch ensemble Figurenlijst... 6

4 1. GEMOTIVEERD ADVIES Op basis van het bureauonderzoek kan men vaststellen dat het projectgebied reeds een lange evolutie kent. Ter hoogte van dit bouwblok kwamen tijdens een opgraving sporen en vondsten uit allerlei periodes naar boven, onder meer uit de IJzertijd en Romeinse tijd. De vondst van een 9 de - eeuwse schedel doet vermoeden dat hier al vroeg bewoning was. Ter hoogte van het projectgebied kunnen dergelijke oudere vondsten dan ook verwacht worden. Wanneer men de ontwikkeling van de stad bekijkt ligt het projectgebied binnen de Middeleeuwse ruiendriehoek en kan men vanaf de 10 de eeuw sporen aantreffen. In archivalische bronnen wordt Den Wolsack vanaf de 14 de eeuw vermeld. Op basis van de historische gegevens en cartografische bronnen was het onderzoeksgebied hoogstwaarschijnlijk lange tijd onbebouwd. Op één plan staat wel een gebouw op de perceelsgrens tussen beide woningen, maar deze is niet te zien op andere plannen. Mogelijk kunnen op dit achtergebied sporen aangetroffen worden van waterputten, beerputten, De vondsten die hierin aangetroffen worden kunnen veel vertellen over de status en levenswijze van de bewoners van den Wolsack en de Grooten Reghenboghe. Vanaf 1873 werden er ter hoogte van het huidige hotel gebouwen op het achtergebied opgericht. Het ging om een drukkerij die telkens meer uitgebreid werd tot het achtergebied praktisch vol gebouwd was. In 1993 werd deze afgebroken en ontstond de huidige toestand. In hoeverre deze gebouwen de ondergrond verstoorden is onduidelijk. Op basis van het bureauonderzoek kan niet aangetoond worden of een archeologische site aanwezig is of niet. De verzamelde gegevens geven echter een hoog potentieel naar archeologie toe. De toekomstige werken voorzien in de oostelijke zone een verstoring van 413 m² voor de aanleg van een ondergrondse kelder tot ca. 4,3 m onder het huidige maaiveld. Indien archeologische resten aanwezig zijn zullen deze dan ook verstoord worden. Voor de westelijke zone en de oostelijke gang worden enkele beperkte ingrepen voorzien (groenaanleg en voetgangerspaden) die ca. 30 cm diep zullen gaan. Vermoedelijk raakt men op deze diepte de archeologie nog niet, maar enkel resten van de drukkerij. Gezien het archeologisch potentieel en de toekomstige ingreep wordt bijkomend onderzoek geadviseerd. Ter hoogte van de toekomstige kelder zal er meteen worden overgegaan tot een opgraving, zonder voorafgaand proefputtenonderzoek. Ter hoogte van het westelijk deel en de oostelijke gang worden voornamelijk restanten van de drukkerij verwacht. Voor deze periode volstaat een beperkte registratie om het kennispotentieel te realiseren en wordt dan ook een werfbegeleiding voorzien. Bovendien bestaat de kans dat men bij het aantreffen van funderingen toch dieper zal uitgraven dan de voorziene 30 cm waardoor oudere resten toch geraakt kunnen worden en een werfbegeleiding opportuun is. 1

5 2. PROGRAMMA VAN MAATREGELEN VOOR EEN ARCHEOLOGISCHE OPGRAVING 2.1. AFBAKENING Locatie: Provincie Antwerpen, Antwerpen, Lange Koepoortstraat 64/68, Oude Beurs Bounding box: punt 1 (NW) X ,015 Y ,491 Punt 2 (ZO) X ,410 Y ,096 Kadaster: Antwerpen, afdeling 1, sectie A, percelen 1238d (partim), 1237k (partim), 1237n (partim) Oppervlakte onderzoeksgebied: ca. 883 m² Figuur 1: Kadasterkaart met aanduiding onderzoeksgebied. (Geopunt Vlaanderen s.d.) 2

6 2.2. OPGRAVING SITE MET COMPLEXE VERTICALE STRATIGRAFIE WETENSCHAPPELIJKE DOELSTELLINGEN De doelstelling van dit onderzoek betreft het vervolledigen van de kennis van de archeologische zone en dit zowel naar meer recentere periodes toe als naar algemene historiek. Hierbij moeten volgende onderzoeksvragen beantwoord worden: - Vanaf wanneer kwam het terrein in gebruik? Welke sporen zijn hiervan terug te vinden en op welke diepte? - Hoe zag het terrein (reliëf, landschap, ) eruit voordat het bewoonbaar werd gemaakt? - Wat is de aard, omvang, datering en bewaringstoestand van de aangetroffen archeologische resten? - Kunnen er structuren aangeduid worden? Wat is hun onderlinge samenhang? - Zijn er sporen die duiden op de aanwezigheid van ambachtelijke activiteiten? - Levert het organische en anorganische vondstmateriaal nieuwe inzichten inzake ontstaansen bewoningsgeschiedenis van de site, eventueel ook over de materiële cultuur? - Hoe gebeurde de evolutie van het terrein? - Hoe kaderen de resultaten van dit onderzoek binnen onze kennis van de geschiedenis van Antwerpen? - In hoeverre verstoorden de recentere bebouwing het archeologisch erfgoed? OPGRAVINGSSTRATEGIE, -METHODEN, -TECHNIEKEN Voor de oostelijke zone, waar de kelder komt, wordt een opgraving voorzien. Het gaat hierbij om een site met complexe stratigrafie. De bepalingen uit de desbetreffende hoofdstukken van de Code van Goede Praktijk zijn van toepassing. De afgraving gebeurt door een graafmachine met platte bak of manueel. Op aangeven van de veldwerkleider legt deze het vlak aan op de archeologisch relevante niveaus. De archeologische niveaus worden geregistreerd volgens de Code van Goede Praktijk. Verspreid over het terrein worden enkele referentieprofielen aangelegd. Staalname gebeurt volgens de Code van Goede Praktijk. In deze fase kan nog niet met alle zekerheid aangeduid worden welke staalnames mogelijk en relevant zullen zijn. Tijdens het veldwerk wordt voor staalname reeds nagedacht over de relevantie. Stalen zullen voornamelijk genomen worden in functie van de onderzoeksvragen of indien deze uiterst interessant lijken. Voor de landschappelijke vraagstellingen kunnen geologisch materiaal, pollen, zaden en vruchten, hout en ander vegetatief plantenmateriaal, interessant zijn. Voor de culturele vraagstellingen kunnen dierlijke resten, plantkundige resten interessant zijn. Naar dateringsdoeleinden toe kan staalname gebeuren in functie van C14, mortelanalyse of dendrochronologie. Indien tijdens het veldwerk blijkt dat er onzekerheid is over de uitvoering van bepaalde staalnames zal de betrokken specialist hierbij betrokken worden. Met betrekking tot conservatie worden geen specifieke handelingen of vereisten voorzien tijdens het veldwerk. Er worden specifieke maatregelen getroffen bij het aantreffen van hout, leder, metaal of glas. Indien nodig wordt een conservator geraadpleegd. Na beëindigen van het veldwerk wordt een archeologierapport opgesteld, dat de erkende archeoloog indient bij het agentschap. Na het assessment en de verwerking stelt hij vervolgens, binnen de decretaal bepaalde termijn, een eindverslag op, dat hij eveneens indient bij het agentschap NIET UITVOEREN ONDERZOEKSHANDELINGEN Op het eerste zicht zal men niet afwijken van de Code van Goede Praktijk. 3

7 SCHATTING DUUR OPGRAVING EN KOSTENRAMING Voor het uitgraven van de kelder wordt een schatting gemaakt van 3 archeologische niveaus. De geschatte duur wordt geraamd op 13 werkdagen. Aangezien niet duidelijk is hoeveel archeologische niveaus aanwezig zijn kan deze duur in uitvoering verschillen. Er wordt gestart met een team, bestaande uit een veldwerkleider, archeoloog-assistent en 1 archeoloog. Indien veel sporen aanwezig zijn, wordt het team uitgebreid met 2 archeologen. Deze staan onder de autoriteit van een erkende archeoloog. Er wordt ook 1 aardkundige voorzien. Voor de assessment en rapportering worden de erkende archeoloog, veldwerkleider en één archeoloog ingezet. Waar nodig wordt een materiaaldeskundige, natuurwetenschapper en conservator ingezet. De kosten voor graafwerken en de werfinfrastructuur maken geen deel uit van de archeologische kostprijs. Voor natuurwetenschappelijk onderzoek van de staalnames, evenals voor conservatie wordt een stelpost voorzien. Alle prijzen zijn exclusief BTW. - Veldwerk euro - Assessment, verwerking & rapportage euro - Conservatie euro - Natuurwetenschappelijk onderzoek euro COMPETENTIES Dit onderzoek gebeurt onder autoriteit van een erkende archeoloog. Voor de opgraving worden volgende uitvoerders voorzien: - Veldwerkleider: Hij/zij heeft ervaring met het opgraven van stadscontexten. - Archeoloog-assistent: Hij/zij heeft ervaring met het opgraven van stadscontexten. - Archeoloog: Hij/zij heeft een diploma archeologie zonder specifieke ervaringsvereisten. Eén archeoloog is vertrouwd met het opmeten van sporen. - Aardkundige: De aardkundige staat in voor het onderzoeken, registreren en interpreteren van de aardkundige aspecten van het archeologisch onderzoek. De aardkundige rapporteert en overlegt met de veldwerkleider. - De conservator (geen specifieke vereisten), natuurwetenschapper (kennis met betrekking tot C14-datering en andere dateringsmogelijkheden) en materiaaldeskundige (ervaring met materiaal uit de metaaltijden en middeleeuwen) worden wanneer nodig aangewend bij het veldwerk. Deze zullen voornamelijk bij assessment en verwerking nodig zijn, maar waar tijdens het veldwerk vragen rijzen in verband met conservatiebehandelingen, staalname, kunnen deze hun kennis aanwenden en richtlijnen leveren. Ze rapporteren en overleggen steeds met de veldwerkleider BEWARING ARCHEOLOGISCH ENSEMBLE Voor de langdurige bewaring van de vondsten dienen eenvoudige gecontroleerde omstandigheden te volstaan (beperkte en geleidelijke schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid). 4

8 2.3. WERFBEGELEIDING WETENSCHAPPELIJKE DOELSTELLINGEN De doelstelling van dit onderzoek betreft het archeologisch begeleiden van de werken en het registreren van de aangetroffen archeologische sporen. Hierbij moeten volgende onderzoeksvragen beantwoord worden: - Wat is de aard, omvang, datering en bewaringstoestand van de aangetroffen archeologische resten? - Kunnen er structuren aangeduid worden? Wat is hun onderlinge samenhang? - Zijn er enkel sporen van de drukkerij aanwezig of ook oudere sporen? OPGRAVINGSSTRATEGIE, -METHODEN, -TECHNIEKEN Ter hoogte van het westelijk deel en de oostelijke gang worden voornamelijk restanten van de drukkerij verwacht. Voor deze periode volstaat een beperkte registratie om het kennispotentieel te realiseren en wordt dan ook een werfbegeleiding voorzien. Bovendien bestaat de kans dat men bij het aantreffen van funderingen toch dieper zal uitgraven dan de voorziene 30 cm waardoor oudere resten toch geraakt kunnen worden en een werfbegeleiding opportuun is. De bepalingen uit de desbetreffende hoofdstukken van de Code van Goede Praktijk zijn van toepassing. De afgraving gebeurt door een graafmachine met platte bak of manueel. Op aangeven van de veldwerkleider legt deze het vlak aan op de archeologisch relevante niveaus. De archeologische niveaus worden geregistreerd volgens de Code van Goede Praktijk. Er worden geen bijkomende referentieprofielen aangelegd tenzij dit noodzakelijk zou blijken om een beter inzicht te krijgen. Gezien de beperkte ingreep worden geen staalnames voorzien. Er worden voornamelijk sporen verwacht van de drukkerij waarbij staalnames niet relevant zullen zijn. Indien oudere sporen als waterputten of beerputten zouden worden aangetroffen zal voor deze zone een voorkeur gegeven worden aan behoud in situ. Met betrekking tot conservatie worden geen specifieke handelingen of vereisten voorzien tijdens het veldwerk. Er worden specifieke maatregelen getroffen bij het aantreffen van hout, leder, metaal of glas. Indien nodig wordt een conservator geraadpleegd. Na beëindigen van het veldwerk wordt een archeologierapport opgesteld, dat de erkende archeoloog indient bij het agentschap. Na het assessment en de verwerking stelt hij vervolgens, binnen de decretaal bepaalde termijn, een eindverslag op, dat hij eveneens indient bij het agentschap NIET UITVOEREN ONDERZOEKSHANDELINGEN Met uitzondering van de staalnames zal men niet afwijken van de Code van Goede Praktijk SCHATTING DUUR WERFBEGELEIDING EN KOSTENRAMING Voor de werfbegeleiding wordt uitgegaan van 1 archeologisch niveau. De geschatte duur wordt geraamd op 2 werkdagen. Er wordt gestart met een team, bestaande uit een veldwerkleider en archeoloog-assistent. Indien veel sporen aanwezig zijn, wordt het team uitgebreid met 1 archeoloog. Deze staan onder de autoriteit van een erkende archeoloog. Voor de assessment en rapportering worden de erkende archeoloog, veldwerkleider en één archeoloog ingezet. Waar nodig wordt een aardkundige, materiaaldeskundige, natuurwetenschapper en conservator ingezet. De kosten voor graafwerken en de werfinfrastructuur maken geen deel uit van de archeologische kostprijs. Voor 5

9 natuurwetenschappelijk onderzoek van de staalnames, evenals voor conservatie wordt een stelpost voorzien. Alle prijzen zijn exclusief BTW. - Veldwerk euro - Assessment, verwerking & rapportage euro COMPETENTIES Dit onderzoek gebeurt onder autoriteit van een erkende archeoloog. Voor de werfbegeleiding worden volgende uitvoerders voorzien: - Veldwerkleider: Hij/zij heeft ervaring met het opgraven van stadscontexten. - Archeoloog-assistent: Hij/zij heeft ervaring met het opgraven van stadscontexten. - Archeoloog: Hij/zij heeft een diploma archeologie zonder specifieke ervaringsvereisten. Eén archeoloog is vertrouwd met het opmeten van sporen. - Aardkundige: De aardkundige staat in voor het onderzoeken, registreren en interpreteren van de aardkundige aspecten van het archeologisch onderzoek. De aardkundige rapporteert en overlegt met de veldwerkleider. - De conservator (geen specifieke vereisten), natuurwetenschapper (kennis met betrekking tot C14-datering en andere dateringsmogelijkheden) en materiaaldeskundige (ervaring met materiaal uit de metaaltijden en middeleeuwen) worden wanneer nodig aangewend bij het veldwerk. Deze zullen voornamelijk bij assessment en verwerking nodig zijn, maar waar tijdens het veldwerk vragen rijzen in verband met conservatiebehandelingen, staalname, kunnen deze hun kennis aanwenden en richtlijnen leveren. Ze rapporteren en overleggen steeds met de veldwerkleider BEWARING ARCHEOLOGISCH ENSEMBLE Voor de langdurige bewaring van de vondsten dienen eenvoudige gecontroleerde omstandigheden te volstaan (beperkte en geleidelijke schommelingen in temperatuur en luchtvochtigheid). 3. FIGURENLIJST Figuur 1: Kadasterkaart met aanduiding onderzoeksgebied. (Geopunt Vlaanderen s.d.)