Behandelwijzer. Brachytherapie bij prostaatkanker

Transcriptie

1 Behandelwijzer Brachytherapie bij prostaatkanker Onze website: PI versie 1.0 /

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Prostaatkanker... 4 De prostaat... 4 Stadium... 5 Uitzaaiingen... 5 Het vaststellen van prostaatkanker... 6 Vooronderzoek... 6 De behandeling... 8 De opname... 8 De implantatie... 8 Na de behandeling Controle Mogelijke risico s, complicaties en bijwerkingen Bijwerkingen Bijwerkingen direct na de ingreep Na enkele weken tot ongeveer 6 maanden na de ingreep.. 12 Bijwerkingen op langere termijn Algemene leefregels Leefregels met betrekking tot uw dagelijkse leefsituatie Leefregels met betrekking tot de radioactiviteit Belangrijke telefoonnummers PI versie 1.0 /

3 Inleiding In Nederland wordt per jaar bij ongeveer mannen prostaatkanker ontdekt. Prostaatkanker komt vooral voor bij oudere mannen. Ruim 70% van hen is 65 jaar of ouder. Toch kan prostaatkanker ook op jongere leeftijd worden vastgesteld (vanaf ongeveer 40 tot 45 jaar). U heeft het eerste gesprek met de radiotherapeut-oncoloog (behandelend arts op de radiotherapie) en uroloog gehad. Zij hebben u uitgebreid geïnformeerd over uw behandeling en de mogelijke bijwerkingen. Samen met uw artsen heeft u gekozen voor een inwendige bestraling van de prostaat. Deze folder geeft u meer informatie over deze behandeling en beschrijft voornamelijk de implantatie van de radioactieve zaadjes in de prostaat. Voor meer informatie verwijzen wij u naar de prostaatfolder van het KWF of PI versie 1.0 /

4 Prostaatkanker De prostaat De prostaat (afbeelding 1) is een klier die in de onderbuik ligt, om de urinebuis heen. De prostaat bestaat uit klierbuisjes, spierweefsel en bindweefsel. De klierbuisjes in de prostaat maken het prostaatvocht, dat bij de zaadlozing samen met de zaadcellen naar buiten komt. Afbeelding 1: Prostaat in het lichaam Prostaatkanker ontstaat in de cellen van de klierbuisjes in de prostaat. Op de plaats van de tumor verhardt de prostaat en kan de prostaat vergroot zijn. PI versie 1.0 /

5 Stadium Het stadium van de ziekte is bij prostaatkanker afhankelijk van een aantal factoren; de grootte van de tumor; of de tumor door de prostaat heen is gegroeid; of er uitzaaiingen gevonden zijn. Uitzaaiingen Zoals bij de meeste soorten kanker kunnen ook bij prostaatkanker uitzaaiingen voorkomen. Bij prostaatkanker ontstaan uitzaaiingen meestal pas in een laat stadium van de ziekte. Uitzaaiingen komen vaker voor wanneer de tumor buiten de prostaat groeit. PI versie 1.0 /

6 Het vaststellen van prostaatkanker Als u met een of meer klachten bij uw huisarts komt, zal deze eerst een rectaal toucher uitvoeren. De prostaat wordt dan via de endeldarm (anus) met de vinger bevoeld op prostaatafwijkingen. Vaak moet u ook een bloedonderzoek (PSA-test (Prostaat Specifiek Antigeen)) laten uitvoeren. PSA is een eiwit dat alleen in de prostaat wordt gemaakt. Een verhoogde hoeveelheid PSA kan een aanwijzing zijn voor prostaatkanker en kan ook iets zeggen over hoe uitgebreid een tumor is. Echter is een verhoogde PSA nog geen bewijs. Verder onderzoek is daarom altijd noodzakelijk. Weefselonderzoek wordt meestal uitgevoerd aan de hand van een echografie. Hierbij wordt de prostaat met geluidsgolven zichtbaar gemaakt via een sonde in de endeldarm, zoals getoond op onderstaande afbeelding 2. In de prostaat kunnen zo afwijkingen gezien worden. Deze afwijkingen kunnen direct aangeprikt worden om weefsel (biopt) te verkrijgen voor microscopisch onderzoek. Tevens kunt u één van de volgende onderzoeken verwachten; botscan of een CT-scan. Ook worden de nieuwste MRI-technieken toegepast voor opsporing, lokalisering en typering van prostaatkanker. Afbeelding 2: Echografie van de prostaat Vooronderzoek Voor de behandeling wordt door de uroloog en radiotherapeutoncoloog bepaald of de tumor geschikt is voor de implantatie van radioactieve bronnen (zaadjes). Deze bepaling wordt gedaan door middel van een rectaal onderzoek van de prostaat, aangevuld met rectaal echografisch onderzoek. PI versie 1.0 /

7 Indien de prostaat geschikt lijkt voor deze behandeling, wordt er een afspraak gemaakt voor een hernieuwd echografie-onderzoek (volumestudie), waarbij de prostaat stapsgewijs in beeld wordt gebracht. Op deze manier is zeer nauwkeurig na te gaan wat de grootte en hoe de vorm van de prostaat is. Aan de hand van de echo kan bepaald worden hoeveel zaadjes noodzakelijk zijn voor de voorgenomen behandeling. Het kan voorkomen, dat op grond van de bevindingen bij dit (hernieuwde) echografie-onderzoek alsnog wordt afgezien van implantatie. Voorafgaand aan de operatie wordt u door de polikliniek Urologie doorverwezen naar de polikliniek Preoperatieve Screening (POS). Bij de POS wordt met u afgesproken welke techniek van verdoven voor de ingreep voor u mogelijk / wenselijk is. Ook wordt bekeken of de operatie voor u extra gezondheidsrisico s met zich meebrengt. Uw algehele gezondheid, uw medicijngebruik en eventuele overgevoeligheidsreacties op medicijnen worden met u besproken. Neem een actueel medicijnoverzicht of medicijnpaspoort mee. De POS vindt plaats op afspraak, route C04, telefoon (053) Bent u na het gesprek met de uroloog niet doorverwezen naar de POS om daar een afspraak te maken, dan ontvangt u vanzelf een afspraak thuis. PI versie 1.0 /

8 De behandeling Brachy betekent in het Grieks korte afstand. Bij deze inwendige bestraling (brachytherapie) worden radioactieve jodiumzaadjes in de prostaat geplaatst en vindt de bestraling van binnenuit plaats. Het voordeel van deze techniek is dat de straling vrijwel volledig geconcentreerd is binnen de prostaat en dat er op deze manier zoveel mogelijk gezond weefsel gespaard kan worden. De opname De behandeling brengt een ziekenhuisopname van één of twee dagen met zich mee. U kunt zich melden op het afgesproken tijdstip op de Verpleegunit H4 Urologie, route H41. De implantatie Het implanteren van de jodium-125 zaadjes gebeurt onder algehele anesthesie (narcose). Wanneer u onder narcose bent, wordt voorafgaand aan het implanteren een inwendige echo gemaakt. Van binnenuit worden er beelden van de prostaat verkregen. De ligging van de prostaat wordt bepaald en hiermee kan het implantatieschema driedimensionaal worden berekend. Via het gebied tussen de balzak en de anus (perineum) worden dan het berekende aantal zaadjes met behulp van dunne naalden in de prostaat geïmplanteerd (afbeeldingen 3 en 4). De ingebrachte (jodium-125) zaadjes blijven in uw prostaat en worden niet meer verwijderd. Tijdens de behandeling wordt een katheter in de blaas gebracht om de afvloed van de urine te regelen. Direct na de implantatie wordt de katheter op de operatiekamer verwijderd. De gehele procedure op de Operatiekamers neemt ongeveer anderhalf uur in beslag. PI versie 1.0 /

9 Afbeelding 3: Dunne naald wordt via het perineum in de prostaat geplaatst. Afbeelding 4: Voorbeeld van jodium zaadjes in de prostaat. PI versie 1.0 /

10 Na de behandeling Na de behandeling wordt u via de verkoever (uitslaapkamer) naar uw verpleegunit teruggebracht. De mogelijkheid bestaat dat een enkel zaadje (afbeelding 5) via de urine uw lichaam verlaat. Dit kan geen kwaad voor de behandeling. Gedurende uw opname moet om deze reden uw urine worden opgevangen in een daarvoor bestemde bus, zodat uw urine op radioactiviteit gecontroleerd kan worden. Gedurende twee weken dient u door een zeefje te plassen en een eventueel uitgeplast zaadje in het aan u meegegeven kokertje te doen. Dit kokertje moet u bij het eerste controlebezoek bij de radiotherapeut-oncoloog inleveren. Een radioactief zaadje is zilverkleurig en heeft de grootte van een rijstkorrel. Als u een radioactief zaadje tegenkomt, is het beter om dit niet met de vingers vast te pakken. Met de meegegeven pincet kunt u het zaadje pakken en in het meegekregen kokertje bewaren, buiten bereik van andere mensen. Afbeelding 5: Jodiumzaadje Controle U ontvangt poliklinische controles voor de afdeling Radiotherapie en voor de polikliniek Urologie. Na ongeveer twee weken vindt de eerste controle plaats bij de uroloog. Na zes weken heeft u een controleafspraak bij de radiotherapeut-oncoloog en wordt er op deze afdeling ook een CT scan gemaakt ter controle van de ligging van de zaadjes. PI versie 1.0 /

11 De controles zullen afwisselend plaatsvinden bij de uroloog en radiotherapeut-oncoloog. Elke week voorafgaand aan de controle moet u bloed laten prikken, ter bepaling van uw PSA. U kunt via een prikpost bij u in de buurt zoeken of kijk op de volgende website: PI versie 1.0 /

12 Risico s, complicaties en bijwerkingen De hoeveelheid radioactiviteit die u met zich meedraagt vormt geen gevaar voor uw naaste omgeving. Toch is het verstandig om rekening te houden bij contact met jonge kinderen en zwangere vrouwen. U krijgt hiervoor leefregels met betrekking tot de radioactiviteit. Deze leefregels worden verderop in de folder beschreven. De sterkte van de straling neemt geleidelijk af. De zaadjes worden na de behandeling niet weggehaald, maar blijven de rest van uw leven in de prostaat zitten. Dit kan geen kwaad. Bijwerkingen Bijwerkingen direct na de ingreep: na de operatie is het normaal dat de urine rood gekleurd is. Sommige mannen plassen tijdelijk bloedstolsels uit; tevens kan het zijn dat u tijdelijk moeilijk kunt plassen vanwege zwelling van de prostaat. Ongeveer 5% van de patiënten heeft daarom een blaaskatheter nodig. Sommige mannen moeten juist vaker plassen dan voorheen en voelen een hevigere aandrang. Ook kunt u een branderig gevoel hebben bij het plassen en een zwakkere straal hebben. Dit verdwijnt meestal na een aantal dagen; er zal een bloeduitstorting ontstaan onder de balzak. Na enkele weken tot ongeveer zes maanden na de ingreep: plasklachten; na enkele weken kunnen de plasklachten toenemen. Hierbij kunt u denken aan vaker plassen, kleine hoeveelheden plassen, pijn, bloed en / of slijm bij het plassen en eventueel kunt u last krijgen van blaaskrampen; darmklachten; na enkele weken kunnen de darmklachten toenemen. Hierbij kunt u denken aan hevigere aandrang, kleine hoeveelheden ontlasting, pijn, bloed en / of slijm bij de ontlasting en eventueel kunt u last krijgen van darmkrampen. PI versie 1.0 /

13 Bijwerkingen op langere termijn: erectiestoornissen; erectiestoornisen zijn gerelateerd aan de leeftijd. Door de brachytherapie kan dit verouderingsproces worden versneld. Bij zo n 30% van de patiënten komt op den duur een erectiestoornis voor. De kans op erectiestoornissen zijn bij brachytherapie kleiner dan bij uitwendige bestraling en / of operatie. PI versie 1.0 /

14 Algemene leefregels Leefregels met betrekking tot uw dagelijkse leefsituatie: veel drinken na de behandeling. Ongeveer 2 liter per dag. Dit spoelt de blaas. Beperk het drinken van cafeïnehoudende dranken, zoals koffie en cola. Dit in verband met blaaskrampen; In de eerste vier weken geen alcohol nuttigen. In de eerste vier maanden beperkt. Dit in verband met het feit dat alcohol het plassen kan bemoeilijken; u krijgt antibiotica ter voorkoming van een infectie. Neem deze volgens voorschrift; geen zware lichamelijke inspanning na de ingreep. Na een aantal dagen mag u uw activiteiten geleidelijk weer oppakken; In de eerste 6 maanden mag u alleen kleine afstanden fietsen. na de ingreep mag u weer geslachtsgemeenschap hebben. U moet dan wel de eerste tien keer gebruik maken van een condoom. De mogelijkheid bestaat dat een enkel zaadje via de zaadleider uw lichaam verlaat. Het sperma kan verkleurd zijn, bruin tot zwart. Dit is het gevolg van de behandeling en gaat vanzelf over; wil een andere arts een inwendig onderzoek uitvoeren van uw endeldarm en / of prostaat, verzoek dan uw arts contact op te nemen met uw radiotherapeut-oncoloog. Leefregels met betrekking tot de radioactiviteit De radioactieve stof die wij gebruiken bij de ingreep wordt snel uitgedoofd in het lichaam. Vrijwel alle straling komt in de prostaat terecht en bijna niets buiten het lichaam. Uw naaste omgeving loopt hierdoor geen risico. Echter is het wel belangrijk te letten op de volgende punten gedurende vier maanden na de ingreep: neem jonge kinderen (jonger dan twee jaar) niet te lang op schoot. Knuffelen en spelen kan geen kwaad; ook bij zwangere vrouwen niet te lang intensief contact; Is uw partner zwanger zijn of kan zij dit worden, dan dient u gedurende deze vier maanden in twee verschillende bedden te slapen; u dient zes maanden anticonceptie te gebruiken, ter voorkoming van zwangerschap; mocht u onverhoopt binnen twee jaar komen te overlijden, dan gaat de voorkeur uit naar een begrafenis. Dit in verband met PI versie 1.0 /

15 het risico op het vrijkomen van radioactief materiaal. Is toch een crematie gewenst, dan dient de prostaat eerst uit het lichaam te worden verwijderd. Bij overlijden dienen de nabestaanden altijd contact op te nemen met de afdeling Radiotherapie. u mag vliegen, het passeren van detectiepoortjes op de luchthavens leidt niet tot het afgaan van een alarm. U krijgt wel een implantatiekaart en begeleidende brief mee om (zo nodig) aan te kunnen geven dat u een medische behandeling heeft ondergaan en dat het stralingsniveau onder de internationale aanvaarde limieten ligt en geen schade toebrengt aan medepassagiers die 24 uur naast u zitten; u dient nog twee weken door een zeefje te plassen. Dit, omdat de kans aanwezig is dat er een zaadje los kan raken en via de urineleider het lichaam kan verlaten. Dit zeefje ontvangt u van de afdeling Radiotherapie en mag u nadien weggooien. Vindt u een zaadje, plaatst deze dan met behulp van de pincent in de metalen koker die u van ons heeft meegekregen. Neem deze koker altijd mee bij de eerste controle, die u met de radiotherapeut-oncoloog heeft. Het beste is om de gevulde metalen koker niet te dicht bij uw lichaam te houden. PI versie 1.0 /

16 Belangrijke telefoonnummers Neemt u meteen contact op: wanneer u na het verwijderen van de katheter een volle blaas heeft, maar niet kunt plassen; het plassen zeer moeilijk of niet meer gaat na ontslag uit het ziekenhuis; als uw urine meerdere dagen achter elkaar donkerrood gekleurd is; bij een allergische reactie op de antibiotica. Dit kan zich uiten in huiduitslag, bulten, benauwdheid en hoge koorts. Op werkdagen (maandag t/m vrijdag) van uur kunt u met de Radiotherapie of de Urologie contact opnemen. Buiten werkdagen kunt u contact opnemen met de Huisartsenpost of de Spoedeisende Hulp. Radiotherapie, telefoon (053) , route F03 Urologie, telefoon (053) , route H41 Meer informatie over prostaatkanker vindt u: in de brochure Prostaatkanker van KWF Kankerbestrijding; op de website van KWF Kankerbestrijding: bij Stichting Contactgroep Prostaatkanker (SCP). PI versie 1.0 /