Time waits for no-one

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Time waits for no-one"

Transcriptie

1 Time waits for no-one De razendsnelle ontwikkeling van de media- en entertainmentindustrie Paul Rutten Joost Driessen

2 Time waits for no-one De razendsnelle ontwikkeling van de media- en entertainmentindustrie Paul Rutten en Joost Driessen

3 Copyright 2005 Hogeschool INHOLLAND Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enige andere manier, zonder vooraf schriftelijke toestemming van de uitgever: Hogeschool INHOLLAND. Voorzover het maken van kopieen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b en 17 Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijke vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van één of enkele gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezing, readers of andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission of the publisher. ISBN

4 Publicatie bij de gelegenheid van de aanvaarding van het lectoraat Media- en Entertainmentmanagement aan Hogeschool INHOLLAND 18 Maart 2005

5 Inhoudsopgave Inleiding 7 Berichten over media- en entertainmentindustrie 9 Reorganisatie van dagbladen 9 Discussie over publieke omroep 9 Kpn biedt televisie aan 10 Versatel en talpa in voetbal 10 Upc koopt canal plus of niet? 11 Media en entertainment in de creatieve industrie 11 Jwt ontdekt showbiz 11 Conclusie 12 Media- en entertainmentindustrie: begripsbepaling 13 Media én entertainment 13 Focus op functies? 15 Definitie en benadering 16 Conclusie 17 Belang van de media- en entertainmentindustrie 20 Maatschappelijk en cultureel 20 Economisch 22 Conclusie 24 Trends en ontwikkelingen 25 Digitalisering 25 Creatie en productie 26 Distributie en packaging 27 Consument 29 Digitale paradox 30 Ervaringseconomie: merk en entertainment 38 Hypereconomisering van media en entertainment 41 Consumentenmarkt en exploitatie: aandacht en euro s 45 Conclusie 51 4

6 Conclusies 54 Literatuur 57 5

7 6

8 Inleiding Voor u ligt een bijdrage van de hand van Paul Rutten en Joost Driessen, respectievelijk lector en associate lector Media & Entertainmentmanagement aan de Hogeschool INHOLLAND. Deze publicatie is tot stand gekomen in het kader van de lectorale rede van beide auteurs op 18 maart Het betreft hier niet de letterlijk uitgesproken tekst tijdens de installatie van beide lectoren. Net zoals de media- en entertainmentindustrie hebben de auteurs zichzelf de opdracht gesteld een optimale relatie te creëren tussen medium en boodschap. Welnu: het medium voordracht vraagt om een andere presentatie van de boodschap dan het medium boek. Concreet betekent dit dat deze uitgave inhoudelijk een bredere scope presenteert dan de rede zelf. Die rede is vooral ingezet om betrokkenen te prikkelen en aan te sporen mee te denken over de belangrijke ontwikkelingen binnen het vakgebied. Deze bijdrage kan daarbij hopelijk behulpzaam zijn. Het vakgebied media en entertainment is een meer dan dynamische bedrijfstak. In het bijzonder technologische ontwikkelingen hebben een onvermoede impact op alle lagen van de bedrijfskolom en hun onderlinge verhoudingen. Met die ontwikkelingen wint het besef terrein, dat de producten en diensten van de media- en entertainmentsector snel aan maatschappelijk en economisch belang winnen. En zoals titel en ondertitel van de lectorale rede aangeven: de ontwikkelingen gaan razendsnel en wie niet alert is blijft achter. Vooralsnog lijkt het erop dat die alertheid vooral de consument gegeven is. De media- en entertainmentsector zelf zit gevangen in achterhaalde paradigma s en de overigens begrijpelijke spagaat welke defensieve en welke offensieve stellingen betrokken moeten worden. Er is een in alle opzichten relevant en interessant interessegebied ontstaan, dat zich vanuit allerlei hoeken in de private en publieke sector in een stijgende belangstelling mag verheugen. Dat mag, om dicht bij huis te blijven, onder andere blijken uit de toename van het aantal opleidingen op zowel MBO- en HBO- als universitair niveau én het enthousiasme waarmee dat aanbod van studentenzijde wordt gehonoreerd. In Nederland onderkende de Hogeschool INHOLLAND die ontwikkeling als eerste en pionierde zich naar een gedegen HBO-opleiding onder de noemer Media en Entertainmentmanagement (MEM). De installatie van een lectoraat voor het vakgebied onderstreept slechts de relevantie. 7

9 In het volgende hoofdstuk van deze bijdrage wordt die relevantie aangetoond met een aantal berichten dat in de periode voorafgaand aan deze publicatie (eind februari/begin maart 2005) werd gepubliceerd in toonaangevende media in Nederland. Die lijst van berichten zou zonder probleem verveelvoudigd kunnen worden. Kwaliteitskranten en andere serieuze media berichten steeds frequenter over media en entertainment als invloedrijke bedrijfstak. De branche raakt verlost van haar ooit zo triviaal imago. Welke bedrijvigheid exact bedoeld wordt als we praten over de media- en entertainmentsector wordt behandeld in hoofdstuk 3, dat ingaat op concept- en begripsbepaling. Vervolgens gaan we in hoofdstuk 4 in op het maatschappelijk en economisch belang van de sector en de wijze waarop dat belang raakt aan de ontwikkelingen in aanpalende sectoren. Een van de belangrijkste opdrachten die het lectoraat zich stelt, is vat te krijgen op de belangrijkste trends en ontwikkelingen in het vakgebied. Hoofdstuk 5 beschouwt en analyseert het belang en de gevolgen van digitalisering, de rol van entertainment in de ervaringseconomie, de hypereconomisering van de media en entertainmentsector en natuurlijk de belangrijkste ontwikkelingen op de consumentenmarkt. In het afsluitende hoofdstuk 6 relateren we voorlopige conclusies direct aan de inhoudelijke thema s en doelstellingen waarmee het lectoraat Media & Entertainmentmanagement en de daarbij horende kenniskring aan het werk is. Let us entertain you! Paul Rutten Joost Driessen 8

10 Berichten over media- en entertainmentindustrie Er gaat geen dag voorbij of de media- en entertainmentindustrie is in het nieuws. Media zijn zelf een belangrijk onderwerp van berichtgeving geworden. Een greep uit het nieuws over de Nederlandse media- en entertainmentindustrie van eind februari en begin maart 2005 laat zien dat de sector in beweging is en geeft ons een indruk van de aard van de dynamiek. Reorganisatie van dagbladen De samenvoeging van enkele regionale dagbladtitels met het Algemeen Dagblad haalt begin maart uitgebreid het NOS-televisienieuws. Teruglopende oplages nopen Wegener en PCM kritisch te kijken naar de winstprestaties van de verschillende titels. Sommige van hen zijn meer dan een eeuw oud, maar zullen toch verdwijnen als het aan de uitgeefhuizen ligt. Dit gaat naar verwachting gepaard met het verlies van enkele honderden banen bij redacties en commerciële staf. De operatie leidt tot een afname aan pluriformiteit van de Nederlandse dagbladpers. Discussie over Publieke Omroep De voorzitter van de Raad van Bestuur van de Publieke Omroep, Harm Bruins Slot, gooide begin maart de knuppel in een Hilversums hoenderhok, dat overigens vooral door hanen wordt bewoond. In een interview in de Volkskrant (Van Zijl 2005) neemt hij afstand van het streven van de omroepverenigingen om een sterke invloed te behouden in de programmering van de landelijke publieke-omroepzenders en stations. De week daarvoor had de kakelverse Eurocommissaris van Mededinging, mevrouw Smit-Kroes, al gemeld nader onderzoek in te stellen naar vermeende excessieve staatssteun aan de Nederlandse publieke omroep ( Kroes neemt publieke omroep op de korrel 2005). Kort daarna laat de NCRV weten voornemens te zijn haar medewerkers naar een opfriscursus protestantisme te sturen. Deze nieuwsfeiten passen in een patroon van discussie over de toekomst van de Nederlandse publieke omroep die al jaren voorduurt. 9

11 KPN biedt televisie aan Ook begin maart openbaart telecommunicatiebedrijf KPN zijn nieuwe strategische inzichten en maakt bekend de kaarten volledig op internet te zetten ( KPN acht tijd rijp voor internet 2005). Deze operatie zal enkele honderden banen kosten in de komende jaren. Onderdeel van de voorgenomen strategie is de zogenaamde triple play. Naast het aanbieden van telefonie en internettoegang biedt KPN in de nabije toekomst televisie via internet aan en daarnaast heeft de koninklijke plannen voor video on demand. Daarmee keert KPN weer terug op de televisiemarkt nadat hij die na het Sport 7-echec de rug had toegekeerd. Versatel Tiscali, Wanadoo en UPC koesteren gelijksoortige plannen. KPN hoopt in zijn nieuwe strategie gebruik te maken van de voorsprong die het bedrijf heeft opgebouwd met ADSL-breedband. KPN-voorman Scheepbouwer geeft daarbij schertsend aan geen honderd miljoen euro te hoeven uitgeven om consumenten te binden. Versatel en Talpa in voetbal Dat is het geld dat KPN-concurrent Versatel investeert om zijn televisie via internet aan klanten te slijten door middel van de uitzending van live-eredivisievoetbal. Samen met John de Mols Talpa is Versatel, overigens voor een groot deel in bezit van De Mol, de grote winnaar van de veiling van de rechten op het eredivisievoetbal. De Mol gebruikt de rechten op de samenvattingen van de zaterdagse en zondagse wedstrijden om zijn nieuwe televisiekanaal te lanceren op de toch al overvolle Nederlandse televisiemarkt. Hij imiteert daarmee een strategie die door Rupert Murdochs News Corporation al in een groot aantal landen succesvol is toegepast (Andrews 2003). Een belangrijk onderscheid in De Mols strategie en die van Murdoch is dat de eerste voor de financiering van de aankoop van de rechten niet naar de bank hoefde. De opbrengsten van de verkoop van zijn Endemol Entertainment, in totaal 5,5 miljard euro, verschafte de belangrijkste media-mogol van de lage landen afdoende financiële middelen om contant af te rekenen. Overigens kondigde Telefónica, de huidige eigenaar van het bedrijf, bij monde van bestuursvoorzitter Alierta aan een minderheidsdeel van het bedrijf naar de beurs te brengen. Bij de aankoop in 2000 werd Endemol door datzelfde Telefónica van de beurs gehaald. Overigens bestaat de indruk dat Endemol creatief in het slop verkeert. Ook bedrijfseconomisch verkeert het bedrijf in zwaar weer. Ook hier zijn arbeidsplaatsen vervallen. 10

12 UPC koopt Canal Plus of niet? Een partij die tot de verliezers van de voetbalrechtenveiling behoort, is Canal Plus Nederland. Dit betaaltelevisiebedrijf heeft tot en met het seizoen de rechten op de live-uitzendingen in bezit. Na dat seizoen moet Canal Plus Nederland de uitzendingen aan Versatel laten. Begin maart kondigt de Nederlandse mededingingsautoriteit een onderzoek aan naar de overname van Canal Plus Nederland door UPC ( Overname Canal+ door UPC onzeker 2005). Dit kabelbedrijf zag de acquisitie van het betaaltelevisiebedrijf als een belangrijk onderdeel van zíjn triple playstrategie. Het gevaar bestaat dat de NMa hier nu een stokje voor gaat steken. Het onderzoek betekent in elk geval vertraging. Media en entertainment in de creatieve industrie Onder de kop Creativiteit is geld waard signaleert NRC Handelsblad eind februari een ontwikkeling dat steeds meer steden en regio s de zogenaamde creatieve industrie zien als een mogelijk belangrijke groeisector voor hun regio of gemeente (Metz 2005). Creativiteit wordt steeds meer gezien als een economische factor van betekenis. De media- en entertainmentindustrie bevindt zich, samen met de kunsten en de creatieve zakelijke dienstverlening (vormgeving, reclame, architectuur etc.) in het hart van die nieuwe sector (vgl. Manshanden et al 2004 en 2005; Rutten et al 2004). Op landelijk niveau hebben zowel het Innovatieplatform (2004) als het Ministerie van Economische Zaken (2004) dan al laten weten de creatieve industrie als mogelijke speerpuntindustrie voor innovatie in Nederland te beschouwen. Dat leidt op de derde dinsdag van september in 2004 zelfs tot een vermelding van de creatieve industrie in de troonrede. Het paginagrote NRC artikel van februari 2005 preludeert op een discussie die op donderdag 24 februari over de creatieve sector in Rotterdam plaatsvindt. Onder de discussianten bevindt zich een tweetal wethouders, één uit Rotterdam en één uit Amsterdam. De laatste, VVD er Frits Huffnagel van Economische Zaken, laat op de dag van het debat via een ingezonden stuk in dezelfde Rotterdamse krant fijntjes weten dat er maar één Nederlandse stad is die recht kan doen gelden op het predikaat creatieve stad; dat is de hoofdstad. Hij dicht Rotterdam andere kwaliteiten toe (Huffnagel 2005). JWT ontdekt showbiz Op 2 maart kopt het Financieele Dagblad JWT ontdekt showbiz en stopt met consumentje pesten. Het internationale reclamebureau (J.Walter Thompson) met 300 kantoren in 87 landen wil het roer omgooien. Er wordt niet langer bij elk 11

13 communicatieprobleem waarmee een klant binnenkomt automatisch naar de tvcommercial gegrepen. De Nederlandse CEO Harry Kramp betoogt dat het bureau meer naar de entertainmentindustrie moet kijken. Hij wil daarmee een beroep doen op het aandacht- en tijdbudget van de consument. Reclame moet niet langer onderbreken wat mensen de moeite waard vinden, maar moet zelf de moeite waard zijn, zo beweert Kramp. Wanneer consumenten op een aangename manier tijd doorbrengen met een merk, zal de bereidheid om daaraan geld uit te geven drastisch toenemen. JWT verwacht deze doelstelling te bereiken door structurele samenwerkingsverbanden met de entertainmentindustrie. (Richard Smit, 2005) Conclusie De fenomenen in de mediaberichtgeving die we in dit overzicht aan bod hebben laten komen, zijn uiteraard geen geïsoleerde Nederlandse fenomenen. Ze zijn onderdeel van Europese en zelfs mondiale ontwikkelingen. De spelers die op het Nederlandse toneel acteren zijn stuk voor stuk verbonden met de internationale bühne. Dat geldt zowel voor de bedrijven die deel uitmaken van internationale netwerken, als voor de overheid die in toenemende mate gebonden is aan Europese en zelfs mondiale regels en afspraken, ook op het terrein van media en entertainment. We kunnen dan ook gevoeglijk aannemen dat een soortgelijk overzicht uit eenzelfde periode in een ander Europees land, gelijksoortige thema s zou hebben opgeleverd. De breedte van culturele en economische thema s die in de gesignaleerde berichtgeving aan bod komt, is groot. De vraag die daaruit automatisch naar voren komt, is wat de verbindende factor is en waarom ze juist nu actueel zijn. In het volgende hoofdstuk zullen we aangeven wat de verbindende factor van al die verschijnselen is door het begrip media- en entertainmentindustrie verder uit te werken en het deel van de werkelijkheid waarnaar dat begrip verwijst, te bepalen. Verderop in deze bijdrage geven we aan hoe de specifieke verschijnselen die we in deze bloemlezing memoreren, passen binnen de bredere trends die zich in de sector afspelen. Ze maken in elk geval duidelijk dat de media- en entertainmentindustrie zich in een dynamische periode bevindt. Verandering is de regel; wie niet meebeweegt blijft achter: Time waits for no-one! 12

14 Media- en entertainmentindustrie: begripsbepaling Voordat we de focus richten op een aantal centrale ontwikkelingen is het nodig om het begrip media- en entertainmentindustrie nader te bepalen. Het gaat hier immers om een bijzondere sector. Hij is voor een deel vergelijkbaar met andere takken van economische bedrijvigheid en voor een deel met een andere vorm van creatieve productie, bijvoorbeeld de kunsten (zie ook: Rutten 2000). Hieronder zetten we uiteen wat de aanduiding media- en entertainmentindustrie betekent en welk soort bedrijven en instellingen ertoe gerekend kunnen worden. Media én entertainment De aanduiding media- en entertainmentindustrie verenigt een tweetal domeinen, dat elkaar voor een belangrijk deel overlapt: de mediasector en de sector die zich toelegt op het leveren van vermaak aan een publiek: de entertainmentsector. De mediasector houdt zich bezig met het aanbieden en exploiteren van informatie via massamedia. Informatie wordt hier opgevat als een containerbegrip en niet als aanduiding voor één specifiek genre. Onder massamedia die hier bedoeld worden, vallen zowel fysieke informatiedragers als elektronische netwerken die behulpzaam zijn bij het transporteren van boodschappen van zenders naar ontvangers. Daarbij gaat het zowel om papier, disk, cassette of console als om de ether, kabel, satelliet en het internet. Bij communicatie via massamedia wordt ook wel gesproken over gemedieerde overdracht. De entertainmentsector wordt niet getypeerd door de wijze waarop informatie naar ontvangers wordt getransporteerd, zoals bij de mediasector. Het gaat om de vooronderstelde functie van de aangeboden informatie voor ontvangers; het moet vermakelijk zijn. De basis is dus een functionele afbakening. Aan de wijze van overdracht wordt door die aanduiding geen beperking gesteld. Het kan ook om manieren van overdracht gaan waar geen fysieke drager of elektronisch medium aan te pas komt. Voorbeelden daarvan zijn een concert, een theatervoorstelling, een tentoonstelling of een dance party. Echter ook amusement dat via massamedia wordt aangeboden is onderdeel van de media- en entertainmentsector, bijvoorbeeld een showprogramma op televisie, een muziekopname op CD of een gedrukte roman. 13

15 De overlap van de mediasector en de entertainmentsector is dan te vinden in het amusement dat via media wordt aangeboden. Het werk- en expertiseterrein van het lectoraat beperkt zich daar echter niet toe; het gaat om de mediasector én de entertainmentsector. De overlap tussen beide mag zich daarbij uiteraard in een bijzondere belangstelling verheugen. Een belangrijke rede voor deze brede benadering is dat er steeds meer sprake is van vervlechting van een mediale en een non-mediale benadering en de bedrijven en instellingen die daarvoor verantwoordelijk zijn. Bij de mediale benadering vraagt het indringend communiceren van een boodschap, zakelijk of amuserend, in toenemende mate om een crossmediale aanpak. Daarbij vullen verschillende mediavormen als radio, televisie, print, internet en mobiel elkaar aan. Die mediale overdracht wordt in toenemende mate versterkt met live-communicatie zoals bij concerten, conventies en andere events. Dan praten we dus over non-mediale overdracht. Overigens wordt in een aantal bedrijfstakken al mediaal en non-mediaal gewerkt. Zo is het bijvoorbeeld onmogelijk om de werking van de muziekindustrie te begrijpen wanneer niet de exploitatie van opnames én het live-circuit in verband met elkaar worden gezien. Een andere vraag die zich opdringt, is tot welke afbakening het begrip entertainment leidt. We stellen vast dat dit begrip voor een strikte afbakening te fluïde is. Het is immers niet eenduidig vast te stellen wanneer bepaalde mediaboodschappen door consumenten als vermaak worden gezien en wanneer niet. Dat is nog gecompliceerder geworden met het ontstaan van mengvormen als infotainment en edutainment. Bovendien is het onduidelijk of amusement of entertainment verwijst naar een eigenschap van de aangeboden boodschappen, of naar de beleving van het publiek, of wellicht naar allebei. Daarmee willen we het concept entertainment niet overboord zetten. Het geeft richting, maar is als strikt afbakeningscriterium ongeschikt. We kiezen daarom vooral de logica van de concrete ontwikkelingen in de breed opgevatte media- en entertainmentindustrie als leidraad voor de bepaling van het kennisdomein en niet een geconstrueerde functionele afbakening. Meer in het algemeen is de vooronderstelling dat een functionele benadering van communicatie en media een wankele basis biedt voor afbakening of beleidsvorming. 14

16 Focus op functies? De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid kiest in zijn recent gepubliceerde Focus of Functies (2005) juist expliciet voor een functionele benadering. Eén van zijn conclusies in het advies is dat er een overheidstaak ligt in de bewaking van de functies informatie en opinie en in zekere mate van kunst en cultuur, maar niet of nauwelijks van de functie amusement. De Raad beargumenteert dit door te wijzen op de centrale rol van informatie en opinie in het democratische proces. Impliciet geeft hij daarmee aan dat amusement daarin minder belangrijk is. De Raad gaat daarin voorbij aan het feit dat identiteit en levensstijl en daarmee opinies, waarden en normen in onze huidige samenleving steeds vaker door steeds meer groepen op basis van andere retorische vormen dan informatieprogramma s en nieuwsberichten worden ontwikkeld. Verhalen en ervaringen van allerlei soort, die vaak onder de noemer amusement worden geschaard, spelen daarin een centrale rol. Bovendien, zo impliceert de Raad, zal de markt voor voldoende aanbod van amusement zorgen en is overheidsaandacht voor kwaliteit in dat domein niet urgent. Daarom stelt hij onder meer vast dat amusement niet langer als een kerntaak van de publieke omroep moet worden beschouwd. Die stelling lijkt ons een miskenning van de maatschappelijke en culturele praktijk in eigen land. Daarin is behoefte aan meer mogelijkheden voor juist lokale producties, verhalen waarin de ervaringen van artiesten en maatschappelijke groepen die in Nederland leven, tot uiting komen. Tezelfdertijd kunnen we constateren dat lokale productie onder druk staan. Daarin, zo is onze stelling, is wel degelijk een grond voor overheidszorg. Zowel in haar maatschappelijke uitwerking als in de bedrijfsmatige praktijk is een scheiding zoals door de Wetenschappelijke Raad wordt bepleit kunstmatig. In de mediasector die wij en de Raad voor ogen hebben, gaat het vooral om het vertellen van verhalen; storytelling is het centrale concept. In het verhaal schuilt de boodschap en de retorische vormen die daarvoor gekozen worden zijn ondergeschikt aan dat principe. Via nieuwsprogramma s, quizshows, documentaires, popsongs en zelfs interactieve producties en in pretparken gaat het om het creëren van een ervaring of een belevenis door het vertellen van een verhaal. Een focus op functies nieuws en opinie is eerder een wetenschappelijke illusie dan een werkbaar uitgangspunt voor bedrijven en instellingen in de media- en entertainmentsector. Dat geldt ook voor het voeren van beleid; een onderscheid in amusement en non-amusement is immers moeilijk te maken, laat staan 15

17 tussen amusement als doel en amusement als middel, een onderscheid dat ook al door de Raad is gesuggereerd. Wat centraal staat is het verhaal dat verteld wordt, of in meer algemene zin, de beleving of ervaring die bij de burger of consument ontstaat; de vorm is ondergeschikt. Definitie en benadering In onze benadering verwijst de aanduiding media- en entertainmentindustrie naar het complex van instituties en actoren, dat verantwoordelijk is voor de verhalen die we op allerlei manieren, via de media of op een andere wijze, krijgen aangeboden. Centraal in de producten en diensten die deze industrie op de markt brengt staat betekenis. Deze bedrijfstak handelt in symbolen die een wereld creëren. De verhalen van die industrie verwijzen naar de wereld buiten; we leren ervan, we genieten ervan of we willen er meer van weten. Dat verbindt een soapopera met een nieuwsrubriek, een popsong met een speelfilm en een videoclip met een reclameboodschap. Binnen onze benadering staan de bedrijven en instellingen die zich bezighouden met de creatie, productie, uitgave en distributie van diensten en producten binnen het domein van communicatie en entertainment in het brandpunt van de belangstelling. Ook de instanties die zich bezighouden met beleid en regulering van deze sector krijgen uiteraard de aandacht. Daarbij richt het lectoraat en de daaraan verbonden kenniskring zich op het bevorderen van de effectiviteit en professionaliteit van instellingen, bedrijven, overheid en andere relevante betrokken actoren. In het bijzonder wil het een bijdrage leveren aan het innovatievermogen van de media- en entertainmentsector. De specificiteit van de media- en entertainmentindustrie als producent en handelaar in verbeelding levert in meerdere opzichten een onderscheid op ten opzichte van andere vormen van bedrijvigheid. Het bestek van deze bijdrage laat niet toe om volledig te zijn. We lichten er daarom één belangwekkend element uit: het bijzondere belang van management van creativiteit. Ondanks het feit dat we spreken over media- en entertainmentindustrie, is er in deze sector geen sprake van een traditionele industriële productiestructuur. De organisatievorm die daar het dichtst bij in de buurt komt, is de vroege Amerikaanse filmindustrie. De eerste productiestudio s in Californië deden sterk denken aan de grote fabriekscomplexen uit de hoogtijdagen van de industrialisatie. Al het personeel was 16

18 in vaste dienst, inclusief de acteurs. Films werden als het ware aan de lopende band geproduceerd. Al gauw bleek deze vorm niet de efficiëntste en meest slagvaardige. Niet de studio s kwamen centraal te staan maar de afzonderlijke filmproducties waarvoor specifiek personeel, op tijdelijke basis werd aangeworven, ook acteurs. Daarmee was de projectorganisatie geboren en ontstond een model dat sindsdien voor het overgrote deel van cultuurproductie geldt, variërend van de media- en entertainmentindustrie tot de kunsten en sectoren als vormgeving. In de media- en entertainmentindustrie is het vinden van een goede balans tussen ruimte voor creativiteit en bedrijfsmatig handelen in de creatie- en productiefase cruciaal. De drang naar vrijheid en ruimte bij creatieve scheppers en de grenzen die de commerciële productie daaraan stelt, is een blijvende bron van spanning binnen deze sector. Het beheersen en productief maken van die spanning getuigt van goed creatief ondernemerschap. Flexibiliteit en variëteit zijn sleutelwoorden in de media- en entertainmentindustrie. Elke televisieproductie, muziekopname of game vraagt om andere combinaties van creatief talent en stelt, op basis van de marktverwachtingen, specifieke beperkingen aan tijd- en geldbudgetten. Daarom lig aan de productie in de media- en entertainmentindustrie de projectvorm ten grondslag. Er wordt steeds gewerkt in wisselende personele samenstelling, vaak ook in netwerken van verschillende bedrijven. Voor elk project worden nieuwe verplichtingen aangegaan en nieuwe formaties gevormd. De creatieve geesten zijn daarbij zelden in vaste dienst. De gewildste onder hen hebben een verbintenis met één onderneming die garandeert dat ze hun creativiteit louter en alleen bij die firma inzetten; hun beloning is dan een combinatie van voorschot en royalty s. Ander creatief personeel werkt voor een vastgesteld bedrag, ongeacht het latere succes van het product (zie onder meer: Caves 2000). Conclusie Het begrip media- en entertainmentindustrie is een samenvoeging van een tweetal te onderscheiden terreinen: de media-industrie en de entertainmentindustrie. Beide terreinen overlappen elkaar op het vlak van entertainmentproducten die via media verspreid en geëxploiteerd worden. Het lectoraat Media & Entertainmentmanagement koestert uiteraard een bijzondere belangstelling voor de overlap van beide terreinen, maar beperkt zich daar niet toe. Ook andere verschijningsvormen van de entertainmentindustrie én de media-industrie behoren tot het werkveld van het lectoraat. Dat we niet kiezen voor een striktere afbakening heeft meerdere redenen. 17

19 Allereerst is de functieaanduiding entertainment onvoldoende helder om als basis voor een strikte afbakening te dienen. Het is meer een globale richtingaanduiding dan een heldere markering. Het onderscheid met functies als informatie en cultuur zijn moeilijk te trekken. Daarom staan we ook kritisch ten opzichte van de inhoud van een recente publicatie van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2005) die een functionele afbakening als basis voor overheidsbeleid ten aanzien van de media voorstelt. De tweede reden waarom we niet kiezen voor een beperking tot entertainment ligt in het verlengde van de eerste. De organisatie van de sector die verantwoordelijk is voor de creatie, productie en exploitatie van entertainmentproducten laat zich eveneens weinig gelegen liggen aan een dergelijke afbakening. De economische en culturele praktijk laat een enorme en vergaande vervlechting zien van concerns, al dan niet onder de koepel van een multinationale onderneming, die actief zijn in zeer uiteenlopende vormen van informatie. Een beperking tot één functie zou een versimpeld beeld van de economische en culturele dynamiek tot gevolg hebben. Wij kiezen daarom voor een benadering van de media- en entertainmentindustrie als het complex van instituties en actoren, dat verantwoordelijk is voor de verhalen die we op allerlei manier, via de media of op een andere wijze, krijgen aangeboden. Nieuwsberichten, films en zelf popsongs verwijzen naar de werkelijkheid, ze geven er een betekenis aan en zijn in die hoedanigheid van belang voor cultuur en samenleving en vormen de basis voor een industrie die steeds meer in belang toeneemt. De vorm waarin dat gebeurt verschilt, de ene keer wordt voor drama gekozen, de andere voor documentaire. Centraal in de producten en diensten die deze industrie op de markt brengt staat betekenis. Deze bedrijfstak handelt in symbolen die een wereld creëren. De verhalen van die industrie verwijzen naar de wereld buiten; we leren ervan, we genieten ervan of we willen er meer van weten. Dat verbindt een soapopera met een nieuwsrubriek, een popsong met een speelfilm en een videoclip met een reclameboodschap. Ook de instanties die zich bezighouden met beleid en regulering van deze sector krijgen uiteraard de aandacht. Bij de kennisontwikkeling over de media- en entertainmentindustrie kiest het lectoraat en de daaraan verbonden kenniskring voor een brede aanpak, waarin verschillende perspectieven en uitgangspunten gecombineerd worden. Zowel het maatschappelijkcultureel als het economische belang is relevant. Het belangrijkste doel dat ons daarbij 18

20 voor ogen staat, is het bevorderen van de effectiviteit en professionaliteit van instellingen, bedrijven, overheid en andere relevante betrokken actoren. In het bijzonder willen we een bijdrage leveren aan het innovatievermogen van de media- en entertainmentsector. 19

21 Belang van de media- en entertainmentindustrie We zien de media- en entertainmentindustrie als een belangrijke maatschappelijkculturele kracht én als een relevante bedrijfstak. Bij het onderzoeken en ontwikkelen van de sector is het dan ook van belang beide perspectieven in het oog te houden. Maatschappelijk en cultureel Nederland maakt momenteel roerige tijden door. In dit klimaat speelt communicatie een sleutelrol. Een groot deel van de debatten in onze samenleving wordt gevoerd in de media of ontstaat dáár. Bijvoorbeeld nieuws- en actualiteitenrubrieken en kwaliteitskranten stellen een breed scala van thema s aan de orde. Maar niet alleen zij zetten maatschappelijke thema s op de agenda. Dat doen ook andere media en mediagenres, zoals films, popmuziek en computergames. Daarin wordt met woorden, beelden of muziek verwezen naar wat er in de wereld buiten gebeurt. De recente Oscarwinnaar Million Dollar Baby van regisseur Clint Eastwood stelt het, vooral in de Verenigde Staten, heikele thema van euthanasie aan de orde. Andere voorbeelden waarin maatschappelijk debat en hitsucces samengaan zijn de nederhop van Ali B., Lange Frans en Baas B. en films als Shouf, Shouf Habibi! en Simon. Ons food for thought komt tot ons via een breed scala van media, variërend van omroep tot internet en van DVD tot mobiele telefoon, maar ook via direct contact met andere mensen en situaties. De omgeving die we direct via onze eigen ogen en oren ervaren, staat net zo bol van tekens en betekenissen als de media, onze elektronische zintuigen. Popconcerten, pretparken en zelfs een drukke winkelstraat betekenen doorgaans een bombardement op onze zintuigen. Ook daarmee wordt een imaginaire wereld geschapen, onze verbeelding wordt gevoed. Op dezelfde manier als het achtuurjournaal of een theatervoorstelling een imaginaire wereld creëren, verraadt een wandeling langs gebouwen en monumenten de historie van een stad. Ook dat is een verhaal dat van direct belang is voor wie we denken dat we zijn en hoe we onze omgeving beleven. De verschillende symbolische werelden die ons omgeven, maken deel uit van onze dagelijkse leefwereld; ze vertellen er een verhaal over. Ze dragen bouwstenen aan die mensen en groepen gebruiken om hun identiteit op te bouwen en te cultiveren. 20

22 Verschillende wetenschappers en onderzoekers hebben labels bedacht die de kern van onze hedendaagse samenleving aanduiden. Bekende voorbeelden daarvan zijn informatiemaatschappij (zie: Castells 1996), spektakelmaatschappij (Debord 1976), entertainment economy (Wolf 1999) en experience economy (Pine & Gillmore 1999). Getuige deze aanduidingen zijn informatie, amusement, betekenis en ervaring meer dan ooit centrale elementen in onze samenleving. Een ander belangrijk kenmerk is het internationale karakter van onze cultuur. We leven in een global village, waar symbolische en fysieke afstand nog maar relatieve grootheden zijn (McLuhan 1964). Zo zendt het 24-uursnieuwskanaal CNN van de Amerikaanse firma Time-Warner haar programma uit in meer dan tweehonderd landen. De Walt Disney Company kent vestigingen in meer dan honderd landen en brengt zijn producties uit in 37 verschillende talen. Rupert Murdochs News Corporation heeft met zijn mediaproducten een bereik van 75% van de wereldbevolking (Hollifield 2001, p.133). Ruim twee miljard mensen in zeker dertig landen konden getuige zijn van Big Brother, de mondiale hit van de Nederlandse televisieproducent Endemol, inmiddels in Spaanse handen. Het fortuin dat John de Mol vergaarde met de verkoop van het bedrijf is momenteel een belangrijk wapen in zijn strijd voor een nieuwe plaats in de Nederlandse mediawereld. De musicalwereld in Nederland kreeg een belangrijke impuls van kapitaal en ondernemerschap op basis van de fondsen die De Mols ex-collega kon bijschrijven op basis van diezelfde transactie. Tegenover de verdere globalisering staat de behoefte van veel burgers in uiteenlopende landen van de wereld aan media-inhouden en entertainmentproducten die elementen van de eigen context en samenleving bevatten. Dat varieert van nieuws van om de hoek, bijvoorbeeld gebracht door het regionale radiostation, tot muziek gezongen in de eigen taal met thema s die een relatie hebben met eigen land of streek. Geen ander mechanisme dan dit, kan de populariteit van artiesten als Marco Borsato en van televisieseries als Baantjer en Goede Tijden Slechte Tijden! verklaren. De combinatie van de ontwikkeling van een mondiale media- en entertainmentcultuur aan de ene en de groeiende populariteit van lokale producties aan de andere kant wordt wel aangeduid met het concept glolocalisation. In de praktijk blijken beide ontwikkelingen samen te kunnen gaan. Een belangrijk probleem bij het onderhouden van een lokale of nationale populaire cultuur is dat de verwachte markten vaak te klein zijn om de relatief 21

23 grote investeringen in deze producties terug te verdienen. De kans dat de investeringen renderen, is kleiner dan bij producties die kunnen terugvallen op een grote nationale of zelfs een internationale markt (zie onder meer: Rutten 1991). Economisch Het economische belang van de media- en entertainmentindustrie krijgt op verschillende manieren vorm; direct, als economische sector die zorgt voor toegevoegde waarde en werkgelegenheid, maar ook op een indirecte manier. De media- en entertainmentindustrie in Nederland verschaft aan minimaal 73 duizend mensen werk. Dit is een conservatieve schatting omdat in deze berekening vooral de mensen die in de creatie, productie en exploitatie van goederen en diensten werken, zijn geteld. Het gaat met name om de creatieve kern. Activiteiten als reproductie en distributie zijn niet meegeteld. Daarmee blijven drukkerijen en perserijen, maar ook kabelmaatschappijen, groothandel en retail buiten beschouwing. De genoemde 73 duizend arbeidsplaatsen komen overeen met één procent van de totale werkgelegenheid in Nederland. De toegevoegde waarde bedraagt bijna 2,6 miljard euro, wat neerkomt op 0,6 procent van het Nederlandse bruto nationaal product. De mediaen entertainmentindustrie groeit bovendien harder dan de rest van de Nederlandse economie. In de periode bedroeg de gemiddelde jaarlijkse banengroei 3.4 procent tegen 3 procent in de economie als geheel. De bedrijfstak is geconcentreerd in de noordvleugel van de Randstad, waar bijna 40 procent van de werkgelegenheid te vinden is. Hilversum en Amsterdam vormen de opvallendste clusters (Rutten et al 2004, p ). De media- en entertainmentindustrie raakt steeds meer verknoopt met andere vormen van economische bedrijvigheid. Jacobs (2005) geeft aan dat de creativiteit die binnen de media- en entertainmentsector wordt gecultiveerd en geëxploiteerd een grote waarde heeft voor de westerse kenniseconomie en de bedrijfstakken die zich daarin ontwikkelen. In steeds meer sectoren groeit het inzicht dat het inschakelen van creativiteit bij het creëren van belevingswaarde cruciaal is om te slagen op de consumentenmarkt. Vaak wordt het marktsucces van goederen en diensten, maar ook van merken, bepaald door de beleving die onderdeel van de consumptie is. Die beleving wordt gecreëerd door het product zelf, het merk waar het onder rekruteert én door de context waarin het wordt gepositioneerd. De entertainmentindustrie levert in veel gevallen de belevenisfactor voor 22

24 allerlei soorten goederen en diensten. Dat is de kern van het verhaal van de Amerikaan Michael Wolf in zijn boek the entertainment economy (1999) en van het nog fameuzere schrijversduo Joseph B. Pine and James Gilmore in hun boek the experience economy (1999). De rol van de media- en entertainmentindustrie in de ervaringseconomie zullen we verderop in deze bijdrage verder uitwerken als een van de belangrijkste trends en ontwikkelingen in de sector. Een andere wijze waarop de media- en entertainmentindustrie bijdraagt aan economische dynamiek en vitaliteit wordt benadrukt door een andere Amerikaanse auteur, Richard Florida. In zijn boek The rise of the creative class uit 2002 signaleert Florida het bestaan van een bepaalde groep, de creatieve klasse, die van grote waarde is voor de ontwikkeling van de economie van steden en regio s (zie ook: Hodes 2005). Het zijn de mensen die door hun creatieve inbreng in instellingen en bedrijven zorgen voor doorbraakideeën en innovatie. Een belangrijk kenmerk van die groep is dat hij aangetrokken wordt door een creatief en cultureel rijk en divers milieu. De creatieve klasse kiest primair voor een uitdagende omgeving en zoekt daarbinnen emplooi Dat heeft tot gevolg dat bedrijven zich steeds meer realiseren dat ze dáár moeten zijn waar deze groep leeft. Het idee dat talent emplooi volgt, gaat voor deze groep in elk geval niet op. De media- en entertainmentindustrie levert, samen met de kunstensector en de bedrijven die tot de creatieve zakelijke dienstverlening (reclame, vormgeving, architectuur) behoren, een belangrijke bijdrage aan een dergelijke uitdagende en tolerante context. Deze drie sectoren vormen samen de creatieve industrie. Deze sector is bovendien zelf werkgever van een belangrijk deel van de creatieve klasse. Naar Nederlandse verhoudingen vertaald, betekent de aanwezigheid van een belangrijk deel van de creatieve industrie in de noordvleugel van de Randstad een sterke economische kracht van dit landsdeel. Diverse steden en regio s in Nederland gaan op dit moment na of de ontwikkeling van de creatieve industrie in hun gebied wellicht soelaas kan bieden voor het verdwijnen van banen in de traditionelere industriële sectoren zoals de maakindustrie (Metz 2005). Zowel het Ministerie van Economische Zaken (2004) als het Innovatieplatform (2004) geven aan dat de creatieve industrie, met inbegrip van de media- en entertainmentindustrie, een mogelijke sleutelrol kan vervullen in de toekomstige economische structuur van ons land. 23

25 Conclusie In dit hoofdstuk hebben we het belang van de media- en entertainmentindustrie beschreven vanuit de typische combinatie van eigenschappen die deze sector kenmerkt. Zij creëert en produceert cultuurgoederen en exploiteert die op de markt van vraag en aanbod. In haar maatschappelijk-culturele rol is deze industrie van groot belang voor de ontwikkeling van identiteit van burgers. Zij brengt producten op de markt die mensen een beeld van de wereld voorschotelen en op basis waarvan ze een eigen wereldbeeld en identiteit ontwikkelen. Economisch gezien neemt het belang van de media- en entertainmentsector verder toe. In een samenleving waarin tekens, betekenis en lifestyle een steeds grotere rol spelen, vertegenwoordigen entertainmentproducten economische waarde. Daarop is een industrie gestoeld die voor werkgelegenheid zorgt en bijdraagt aan de economie. Tezelfdertijd raakt de media- en entertainmentindustrie steeds meer verknoopt met andere vormen van economische bedrijvigheid. Het gebruik van entertainment om allerlei uiteenlopende goederen en diensten te positioneren en merken van een bijzondere betekenis te voorzien, is een voorbeeld waar we verderop in deze bijdrage nog op terugkomen. Tenslotte moet nog de betekenis van de media- en entertainmentindustrie voor stedelijke milieus vermeld worden. Het inzicht groeit dat de aanwezigheid van de creatieve steden bijdraagt aan een interessant en innovatief leefklimaat. Een dergelijk leefklimaat trekt creatieve mensen aan die de stedelijke economie nodig heeft om innovatief te zijn. De media- en entertainmentindustrie levert een bijdrage aan de ontwikkeling van zo n klimaat. 24

26 Trends en ontwikkelingen Nu we uitgebreid zijn ingegaan op aard, inhoud en belang van de media- en entertainmentindustrie, is het tijd om stil te staan bij de dynamiek die deze sector momenteel kenmerkt. We moeten ons afvragen welke de belangrijke veranderingen zijn, wat de aard ervan is en waartoe ze leiden. Ook geldt de vraag welke nieuwe elementen en principes in de toekomst zullen gelden, maar ook welke verdwijnen. Immers, Time waits for no-one, zeker niet in deze sector. Digitalisering Een van de meest centrale en voor iedereen merkbare verandering in de media- en entertainmentindustrie vindt zijn oorsprong in technologische ontwikkeling: digitalisering. Er is geen sprake van een geleidelijke verandering, het gaat om een revolutie. De manier waarop digitale technologie wordt ontwikkeld en toegepast door bestaande en nieuwe bedrijven in de sector én door de eindgebruiker, de digitale consument, bepaalt de toekomst van deze industrie. We durven zelfs te stellen dat de turbulentie in de mediaen entertainmentsector zo groot is, dat het niet eens duidelijk is of deze industrie, in de toekomst nog wel als zodanig herkenbaar zal zijn. In 1997 gebruikte een aantal Amerikaanse onderzoekers (Collis et al 1997) al de metafoor van de wormhole, om het veranderingsproces in deze bedrijfstak te karakteriseren. De krachten die door digitalisering worden losgemaakt, trekken traditionele sectoren door een denkbeeldig zwart gat waardoor ze getransformeerd worden en in een nieuwe, onherkenbare vorm weer het licht gaan zien. Het is onze overtuiging dat de industrie zich nu midden in dat proces bevindt. Traditionele grenzen en indelingen staan onder druk. Dat geldt voor alle bedrijfstakken binnen deze sector, of het nu gaat om de muziekindustrie, de publieke omroep of de printuitgevers. Gekende bedrijfstakken komen steeds meer in elkaars vaarwater en bedrijven gaan allianties aan om nieuwe markten te ontwikkelen. Spelers die traditioneel niet tot de sector behoorden, zorgen nu voor nieuwe impulsen. Wie drie jaar geleden voorspeld zou hebben dat Apple de belangrijkste speler op de online muziekmarkt zou worden, had ongetwijfeld op meewarige blikken kunnen rekenen. Inmiddels weten we wel beter. Het belang om het veranderingsproces te begrijpen staat naar onze mening buiten kijf en is voor de sector als zodanig van cruciaal belang. De ontwikkeling gaat onverminderd voort en de tijd wacht op niemand. 25

27 Het gezichtpunt dat technologie een centrale rol speelt in de media- en entertainmentsector is natuurlijk niet nieuw. De vindingen van Thomas Alfa Edison hebben begin vorige eeuw de basis gelegd voor nieuwe audiovisuele ervaringen. Die waren tot dan toe beperkt tot het ongemedieerd of live beleven van muziek, toneel, theater en andere uitvoerende kunsten. Er waren nog geen media of dragers om muziek, theater of andere kunstvormen vast te leggen en thuis te beleven. De nieuwe digitale technologie speelt inmiddels een cruciale rol in alle fasen die de media- en entertainmentindustrie kent: creatie, productie, packaging, distributie en consumptie. Entertainmentproducties komen op een andere wijze tot stand, uitgave en exploitatie verlopen op een andere manier, net als de marketing. Zelfs de rol van de consument verandert. Onze stelling is dat de veranderingen waarvoor digitale technologie zorgt uitzonderlijk zijn. Digitale technologie is een disruptive technology. Dat wil zeggen dat de ontwikkeling en toepassing van deze technologie de structuur van de media- en entertainmentindustrie in zijn wortels aantast. De structuur die zich daarna ontvouwt biedt tal van nieuwe ontwikkelingskansen. De cruciale toekomstvraag is welke partijen daarop succesvol kunnen inspelen. Creatie en productie Dankzij de digitale technologie lijken de grenzen aan het creëren van indringende ervaringen in audiovisuele en interactieve producties, gericht op de steeds meer verwende consument, vrijwel opgeheven. Levensechte dino s, een met duizenden figuranten gevuld Romeins Colosseum of omvangrijke buitenaardse invasielegers rollen uit de almaar doorontwikkelende computerhard- en -software van de filmindustrie. Ondertussen grasduinen locatiemanagers en vormgevers steeds minder vaak door de rijk gevulde rekwisietenloodsen van Hollywood. Ook hier maakt de fysieke wereld plaats voor een virtuele. Enerzijds wordt alles in dienst gesteld van het zo dicht mogelijk benaderen van de realiteit. Anderzijds haalt men alles uit de kast om een fantasiewereld te creëren, allemaal ten dienste van een overtuigend verhaal. Digitale technologie speelt een soortgelijke rol in andere domeinen van de media- en entertainmentindustrie, van de gamesector tot de muziekindustrie en de omroep. Digitalisering blijkt ook nieuwe vormen van samenwerking in productie mogelijk te maken. Zo is fysieke nabijheid dankzij de mogelijkheden van digitaal transport geen voorwaarde meer. 26

28 Dat digitalisering zeker niet gelijkstaat aan kostenbesparing laten ontwikkelingen in de gamemarkt zien. Daar nemen de ontwikkelbudgetten van de triple A -titels filmachtige proporties aan. De ontwikkeling en het gebruik van hard- en software tijdens de productie zijn daar vooral debet aan. De blockbusters in het gameaanbod vergen een gemiddeld budget van tussen de tien en vijftien miljoen dollar. Echter, de inzet van up-to-date technologie is een cruciale concurrentiefactor voor het welslagen op de consumentenmarkt. Distributie en packaging Historisch gezien speelt distributietechnologie een cruciale rol in de media- en entertainmentindustrie. Zo heeft de overgang van schellak naar vinyl, de opkomst van de langspeelplaat en de overgang naar CD gezorgd voor belangrijke impulsen voor de muziekindustrie. Dat geldt ook voor de opmars van kabelomroep die ervoor gezorgd heeft dat Nederland rijk voorzien is van televisiekanalen. Ook de opmars van dragers voor audiovisuele producties heeft de media- en entertainmentindustrie verandert. Exploitatie van films op video en later op DVD hebben het verdienmodel en daarmee ook de relatie van de filmindustrie met de consument grondig veranderd. Innovaties op het terrein van distributie zorgen voor een verbetering van het aanbod, hetzij in de kwaliteit van het signaal, hetzij in de breedte van het aanbod. Dat laatste geldt ook voor innovaties in netwerken. Kabeltelevisie levert meer kanalen dan de ether, digitale kabelomroep levert nog meer aanbod. Smalbandinternet biedt toegang tot interactieve informatie- en entertainmentproducten, breedband optimaliseert de toegankelijkheid en biedt mogelijkheden om meer verschillende diensten aan te bieden. Technologische vernieuwingen scheppen immers nieuwe exploitatiemogelijkheden en zorgen in veel gevallen ook voor een andere rol van consumenten. Dat geldt zeker in de digitale revolutie. Vanuit een oogpunt van marketing is het belangrijk dat consumenten geboeid raken door nieuwe distributiemethoden en digitale dragers als zodanig. Zo wordt een belangrijk deel van het succes van de CD toegeschreven aan de aantrekkelijkheid van het product; het heeft een sexy uitstraling. Dat geldt zeker ook voor allerlei soorten van audiohardware; van walkman tot ipod. Ironisch genoeg leidt de volgende fase in de digitalisering ertoe dat de marketeers in de media- en entertainmentindustrie een belangrijk middel gaan verliezen: de fysieke verschijningsvorm. Allerwegen wordt immers voorspeld dat dragers 27

29 gaan verdwijnen. De vraag waar zij zich nu al voor gesteld zien is op welke wijze je toegang tot digitaal vermaak op een aantrekkelijke manier in de markt kunt zetten. De opbouw van een collectie CD s, DVD s of boeken is momenteel een belangrijk motief voor consumentenbestedingen. Een collectie films, muziek of teksten opgeslagen op een eigen harddisk of, nog anoniemer, op een server in het virtuele domein, kent die emotionele meerwaarde niet. Het is echter niet waarschijnlijk dat deze factor als een rem zal werken op de gesignaleerde digitalisering van distributie. Dat consumenten vooralsnog sterk gericht zijn op de fysieke verschijningsvorm van de producten van de media- en entertainmentindustrie bewijst de discussie over de prijzen van CD s. Dat de werkelijke kosten zitten in de investeringen in de muziek die op de CD is te vinden, is een moeilijke boodschap. En zelfs dat is niet helemaal waar. Het gaat immers om het totale verdienmodel van de muziekindustrie. In de exploitatie moeten de opbrengsten uit megahits en de kosten van een groter aantal missers aan het eind van de dag leiden tot een positief resultaat. Het duidelijk overbrengen van die boodschap is niet eenvoudig, dat blijkt keer op keer. Met de verdere ontwikkeling van digitale netwerken en de mogelijkheid om draadloos vanaf elke plaats en op elk tijdstip toegang tot informatie en entertainment te krijgen, worden de activiteiten van de media- en entertainmentindustrie tot hun kern teruggebracht: het exploiteren van toegang. Informatiedragers als CD en DVD zijn in dat toekomstbeeld verdwenen, de enige fysieke producten die consumenten nodig hebben, zijn de verschillende soorten hardware waarmee ze toegang krijgen of waarop ze hun collectie informatie en entertainment kunnen opslaan. Juist in de markt voor deze producten zit de laatste jaren muziek. Naast hometheatersystemen, tv s en DVD-spelers zijn MP3-spelers en mobiele telefoons de enige productgroepen binnen de consumentenelektronica die in 2004 beter presteerden dan het jaar daarvoor. Tezelfdertijd is de verkoop van ipod s in de voorbije jaren geëxplodeerd. De concurrentie op deze markt is groot en de omloopsnelheid van producten kent zijn gelijke niet. Waar de videorecorder er nog tien jaar over deed om op de helft van zijn initiële consumentenprijs uit te komen, is dat bij elektronica als de MP3-speler en de DVD-recorder respectievelijk in drie en twee jaar gebeurd. De discrepantie tussen de mate waarin de ICT- en telecommunicatie-industrie munt weet te slaan uit de digitalisering van de distributie met de prestaties van de media- en 28

Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek

Inleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert

Nadere informatie

Onderzoek als project

Onderzoek als project Onderzoek als project Onderzoek als project Met MS Project Ben Baarda Jan-Willem Godding Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagillustratie:

Nadere informatie

De basis van het Boekhouden

De basis van het Boekhouden De basis van het Boekhouden Werkboek Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Hans Dijkink de basis van het boekhouden Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

PAUL POSTMA BIG DATA MARKETING SNEL - SIMPEL - SUCCESVOL

PAUL POSTMA BIG DATA MARKETING SNEL - SIMPEL - SUCCESVOL PAUL POSTMA BIG DATA MARKETING SNEL - SIMPEL - SUCCESVOL Ontwerp omslag: Bart van den Tooren Opmaak: Studio Nico Swanink Illustratie pagina 158: Gertjan Kleijne Eindredactie: Peter van der Horst ISBN 9789492196200

Nadere informatie

Promoveren : gekkenwerk!

Promoveren : gekkenwerk! Promoveren : gekkenwerk! 1. Een onderwerp vinden Neem je broedtijd: zeer functioneel Blijf dicht bij jezelf Jij moet het boeiend blijven vinden Mijn zoektocht Poging I: september 2005 Innovatie op entertainment

Nadere informatie

De Kern van Veranderen

De Kern van Veranderen De Kern van Veranderen #DKVV De kern van veranderen marco de witte en jan jonker Alle rechten voorbehouden: niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,

Nadere informatie

Bedrijfsadministratie MBA

Bedrijfsadministratie MBA Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede

Nadere informatie

Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties

Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou

Nadere informatie

Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek

Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Niveau 4 PDB Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de financiering Niveau 4 PDB Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp

Nadere informatie

WIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010

WIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010 WIJZIGINGSBLAD A2 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A2 Publicatiedatum :

Nadere informatie

VANDAAG IN VLAANDEREN INDUSTRIEËN CREATIEVE MAPPING EN BEDRIJFSECONOMISCHE ANALYSE

VANDAAG IN VLAANDEREN INDUSTRIEËN CREATIEVE MAPPING EN BEDRIJFSECONOMISCHE ANALYSE CREATIEVE INDUSTRIEËN IN VLAANDEREN VANDAAG MAPPING EN BEDRIJFSECONOMISCHE ANALYSE WAT? WAA 2 WAT ZIJN CREATIEVE INDUSTRIEËN? Het geheel van sectoren en activiteiten die een beroep doen op de input van

Nadere informatie

Projectdocument. PQR scope 3 emissieinventarisatie. Betreft: Bij: Versie: 2.0 Datum: 7 mei 2018 Referentienummer: CO2-prestatieladder eis 4.A.

Projectdocument. PQR scope 3 emissieinventarisatie. Betreft: Bij: Versie: 2.0 Datum: 7 mei 2018 Referentienummer: CO2-prestatieladder eis 4.A. Betreft: Bij: Auteur(s): Najim Belkadi Versie: 2.0 Datum: 7 mei 2018 Referentienummer: CO2-prestatieladder eis 4.A.1 2018 PQR, all rights reserved. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op

Nadere informatie

Belastingwetgeving 2015

Belastingwetgeving 2015 Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Ontwerp omslag: www.gerhardvisker.nl Ontwerp binnenwerk: Ebel Kuipers, Sappemeer Omslagillustratie:

Nadere informatie

Bedrijfsadministratie

Bedrijfsadministratie Bedrijfsadministratie Opgaven Niveau 5 MBA Peter Kuppen Frans van Luit Bedrijfsadministratie MBA Niveau 5 Opgaven Opgaven Bedrijfsadminstratie MBA Niveau 5 P. Kuppen F. van Luit Eerste druk Noordhoff

Nadere informatie

Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering

Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 41 Juridische aspecten van ketensamenwerking Naar een multidisciplinaire

Nadere informatie

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/5 De Vereniging van Inspectie-instellingen

Nadere informatie

Bedrijfseconomie. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN. Tweede druk

Bedrijfseconomie. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN. Tweede druk Bedrijfseconomie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfseconomie Uitwerkingen Bedrijfseconomie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

WIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012

WIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012 WIJZIGINGSBLAD A2 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 Publicatiedatum : 1 april 2012 Ingangsdatum : 1 april 2012 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING VOORWOORD A2:2012/BMI 2002 Pagina 2/5 Dit wijzigingsblad

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

UvA-DARE (Digital Academic Repository) UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen

Nadere informatie

Financiële rapportage en analyse MBA

Financiële rapportage en analyse MBA Financiële rapportage en analyse MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Financiële rapportage en analyse Uitwerkingen Financiële rapportage en analyse Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina

Nadere informatie

12 merken, 13 ongelukken

12 merken, 13 ongelukken 12 merken, 13 ongelukken Karel Jan Alsem & Robbert Klein Koerkamp Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: G2K Designers, Groningen/Amsterdam Aan de totstandkoming van deze uitgave

Nadere informatie

Fiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk

Fiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk Fiscale Jaarrekening Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN Tweede druk Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Yvonne van de Voort Tweede

Nadere informatie

Basiskennis Calculatie

Basiskennis Calculatie Basiskennis Calculatie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Derde druk Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Derde druk Noordhoff

Nadere informatie

Basisstudie in het boekhouden

Basisstudie in het boekhouden OPGAVEN Basisstudie in het boekhouden M.H.A.F. van Summeren, P. Kuppen, E. Rijswijk Zevende druk Basisstudie in het boekhouden Opgavenboek Opgavenboek Basisstudie in het boekhouden M.H.A.F. van Summeren

Nadere informatie

Colofon. Apps, Alles over uitgeven op mobiel en tablet. Dirkjan van Ittersum ISBN: 978-90-79055-10-4

Colofon. Apps, Alles over uitgeven op mobiel en tablet. Dirkjan van Ittersum ISBN: 978-90-79055-10-4 Colofon Titel Apps, Alles over uitgeven op mobiel en tablet Auteur Dirkjan van Ittersum ISBN: 978-90-79055-10-4 Uitgever InCT Postbus 33028 3005 EA Rotterdam www.inct.nl uitgever@inct.nl Vormgeving en

Nadere informatie

Blommaert. Bedrijfseconomische Analyses OPGAVEN. Blommaert & Bedrijfseconomie vanuit managementperspectief. Zevende druk

Blommaert. Bedrijfseconomische Analyses OPGAVEN. Blommaert & Bedrijfseconomie vanuit managementperspectief. Zevende druk Blommaert Blommaert & Bedrijfseconomische Analyses Bedrijfseconomie vanuit managementperspectief OPGAVEN Zevende druk Bedrijfseconomische Analyses Opgaven en uitwerkingen Bedrijfseconomische Analyses

Nadere informatie

Cultureel erfgoed en ruimte

Cultureel erfgoed en ruimte Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening Mr. J. Poelstra, Ir. A. E. de Graaf en Ir. R.J.M.M. Schram Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)

Nadere informatie

De kunst van cultuurmarketing. Discussievragen en stellingen

De kunst van cultuurmarketing. Discussievragen en stellingen De kunst van cultuurmarketing Discussievragen en stellingen Ruurd Mulder Tweede, herziene druk u i t g e v e r ij coutinho c bussum 2013 Deze discussievragen en stellingen horen bij De kunst van cultuurmarketing

Nadere informatie

Boekhouden geboekstaafd

Boekhouden geboekstaafd Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Zevende druk Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Zevende druk Noordhoff

Nadere informatie

Jaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk

Jaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk Jaarrekening Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Jaarrekening Opgaven- en werkboek Jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen havo 2018-I

maatschappijwetenschappen havo 2018-I Opgave 2 Reorganisatie bij Telegraaf Media Groep Bij deze opgave horen figuur 1 en de teksten 2 tot en met 4. Inleiding De Telegraaf kampt, net als veel andere kranten, al jaren met dalende oplages (zie

Nadere informatie

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen Publicatiedatum : 15 februari 2019 Ingangsdatum : 15 februari 2019 VOORWOORD Pagina 2/5 De Vereniging van Inspectie-instellingen

Nadere informatie

Belastingwetgeving 2015

Belastingwetgeving 2015 Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Belastingwetgeving Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Eerste druk Uitgeverij

Nadere informatie

WIJZIGINGSBLAD A1 Regeling Brandmeldinstallaties 2002

WIJZIGINGSBLAD A1 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 WIJZIGINGSBLAD A1 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A1 Publicatiedatum : 1 juli 2010 Ingangsdatum : 1 juli 2010 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING VOORWOORD A1:2010/BMI 2002 Pagina 2/6 Dit wijzigingsblad

Nadere informatie

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Vakbekwaamheid en ervaring

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Vakbekwaamheid en ervaring INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/7 De Vereniging van Inspectie-instellingen voor Veiligheid en Brandveiligheid (VIVB)

Nadere informatie

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Goed- en afkeurcriteria bouwkundige brandveiligheid

INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Goed- en afkeurcriteria bouwkundige brandveiligheid INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID bouwkundige brandveiligheid Versie : 1.0 Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/6 De Vereniging van Inspectie-instellingen

Nadere informatie

Serie: Elementaire theorie accountantscontrole. Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten. Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M.

Serie: Elementaire theorie accountantscontrole. Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten. Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M. Serie: Elementaire theorie accountantscontrole Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M. Majoor RA Auteurs Drs. B.A. Heikoop-Geurts RA M.J.Th. Mooijekind RA Drs. H.L. Verkleij

Nadere informatie

opgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk

opgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk opgaven- en werkboek Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff

Nadere informatie

BORG 2005 versie 2 / A10: Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 mei 2018

BORG 2005 versie 2 / A10: Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 mei 2018 WIJZIGINGSBLAD A10 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A10: 2018 Publicatiedatum

Nadere informatie

Boekhouden geboekstaafd Opgaven

Boekhouden geboekstaafd Opgaven Boekhouden geboekstaafd Wim Broerse, Derk Jan Heslinga, Wim Schauten 13 e druk Boekhouden geboekstaafd 1 Drs. W.J. Broerse Drs. D.J.J. Heslinga Drs. W.M.J. Schauten Dertiende druk Noordhoff Uitgevers

Nadere informatie

Copyright SBR, Rotterdam

Copyright SBR, Rotterdam Copyright SBR, Rotterdam Colofon Auteur: prof. ir. E. Gerretsen, TNO-TPD Vormgeving: RePro Slotboom, Breda Druk: W.D. Meinema B.V., Delft Copyright SBR, Rotterdam til stichting bouwresearch Geluidwering

Nadere informatie

Fase A. Jij de Baas. Gids voor de Starter. 2012 Stichting Entreprenasium. Versie 1.2: november 2012

Fase A. Jij de Baas. Gids voor de Starter. 2012 Stichting Entreprenasium. Versie 1.2: november 2012 N W O Fase A Z Jij de Baas Gids voor de Starter Versie 1.2: november 2012 2012 Stichting Entreprenasium Inleiding 2 School De school Inleiding 2 Doelen 3 Middelen 4 Invoering 5 Uitvoering 6 Jij de Baas:

Nadere informatie

12 merken, 13 ongelukken KarelJan Alsem en Robbert Klein Koerkamp

12 merken, 13 ongelukken KarelJan Alsem en Robbert Klein Koerkamp 12 merken, 13 ongelukken KarelJan Alsem en Robbert Klein Koerkamp Eerste druk 12 merken, 13 ongelukken 12 merken, 13 ongelukken Karel Jan Alsem & Robbert Klein Koerkamp Eerste druk Noordhoff Uitgevers

Nadere informatie

Beleidsplan Tellus Film Fundering

Beleidsplan Tellus Film Fundering Beleidsplan 2018-2022 Tellus Film Fundering Indeling: 1. Samenvatting 2. Inleiding 3. Missie en visie 4. Wat biedt de stichting? 5. Speerpunten voor de komende jaren 6. Professionalisering van de organisatie

Nadere informatie

De ontwikkeling en toepassing van games voor gezondheid. Een verkenning van de Nederlandse situatie in internationaal perspectief

De ontwikkeling en toepassing van games voor gezondheid. Een verkenning van de Nederlandse situatie in internationaal perspectief De ontwikkeling en toepassing van games voor gezondheid Een verkenning van de Nederlandse situatie in internationaal perspectief HKU, Applied Games R&D programma Lector Jeroen van Mastrigt In opdracht

Nadere informatie

Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan

Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan Rezvani, B. Link to publication Citation for published version (APA): Rezvani,

Nadere informatie

Periodeafsluiting. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk

Periodeafsluiting. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk Periodeafsluiting Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede

Nadere informatie

INSPECTIE GASDETECTIEBEVEILIGING Vakbekwaamheid en ervaring

INSPECTIE GASDETECTIEBEVEILIGING Vakbekwaamheid en ervaring INSPECTIE GASDETECTIEBEVEILIGING Publicatiedatum : 1 februari 2016 Ingangsdatum : 1 februari 2016 VOORWOORD Pagina 2/7 De Vereniging van Inspectie-instellingen voor Veiligheid en Brandveiligheid (VIVB)

Nadere informatie

Gebruik ruimte. Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte

Gebruik ruimte. Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte Gebruik ruimte Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte mr. R. Sillevis Smitt Eerste druk s-gravenhage - 2018 1 e druk ISBN 978-94-6315-037-8

Nadere informatie

OENOE WOENOE NOE WOENOE

OENOE WOENOE NOE WOENOE NOE WOENOE ENOE WOENOE OENOE WOENOE NOE WOENOE WOENOE WOE WOENOE WOENO WOENOE WO WOENOE IN WOENO DE OR Wel over eens, niet over eens Een luchtige inleiding in OR-land A. Maat Samensteller(s) en uitgever

Nadere informatie

Lijmen in de bouw. deel 5. Copyright SBR, Rotterdam

Lijmen in de bouw. deel 5. Copyright SBR, Rotterdam Lijmen in de bouw deel 5 LJ Auteur ir. Th. J. van den Boom, TNO Bouw, Rijswijk Deze publikatie kwam tot stand in samenwerking met Triam Kennismanagement, bureau voor advies, ontwerp en produktie te Papendrecht.

Nadere informatie

SYLLABUS SECURITY AWARENESS WORKSHOP Personeel

SYLLABUS SECURITY AWARENESS WORKSHOP Personeel 3/10/2012 TRIO SMC SYLLABUS SECURITY AWARENESS WORKSHOP Personeel Pagina 1 van 9 Verantwoording 2012 Uniformboard te Vianen en 2012 Trio SMC te Almere. Copyright 2012 voor de cursusinhoud Trio SMC te Almere

Nadere informatie

HOOFDSTUK 1: MERKEN & STRATEGISCH MERKENMANAGEMENT

HOOFDSTUK 1: MERKEN & STRATEGISCH MERKENMANAGEMENT HOOFDSTUK 1: MERKEN & STRATEGISCH MERKENMANAGEMENT 1 INTRODUCTIE H:1 Een merk is in de eerste plaats een product. Een product is fysiek, een service, winkel, persoon, organisatie, plaats of een idee. Een

Nadere informatie

Mapping van creatieve stad en innovatiedynamiek

Mapping van creatieve stad en innovatiedynamiek Mapping van creatieve stad en innovatiedynamiek PROBLEEMSTELLING Creative Rotterdam Focus Creatieve industrie in de stedelijke omgeving Innovatie door en met de creatieve industrie Stedelijke milieus als

Nadere informatie

Ken- en stuurgetallen

Ken- en stuurgetallen Ken- en stuurgetallen personeelsmanagement subtitel staat hier etcetera benchmarkcijfers voor strategie en beleid editie 2011-2012 onder redactie van steven marshall en filip van den bergh in samenwerking

Nadere informatie

Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid

Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Mr. drs. T.H.G. Robbe model inkoopbeleid voor de (semi)overheid Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam

Nadere informatie

Projecthandleiding marketingcommunicatieplan

Projecthandleiding marketingcommunicatieplan Basisboek marketingcommunicatie Projecthandleiding marketingcommunicatieplan Esther de Berg (red.) Elyn Doornenbal Werner Kleiss Gabriëlle Kuiper Rutger Mackenbach bussum 2011 1/8 Deze hoort bij Basisboek

Nadere informatie

Handleiding Eetmeter. Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Eetmeter. februari 2007

Handleiding Eetmeter. Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Eetmeter. februari 2007 Aan de slag in beroep en bedrijf februari 2007 Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand dan wel

Nadere informatie

INSPECTIE GASDETECTIEBEVEILIGING Specifieke normen en verwijzingen

INSPECTIE GASDETECTIEBEVEILIGING Specifieke normen en verwijzingen INSPECTIE GASDETECTIEBEVEILIGING Specifieke normen en verwijzingen Publicatiedatum : 1 februari 2016 Ingangsdatum : 1 februari 2016 VOORWOORD Inspectie gasdetectiebeveiliging Pagina 2/6 De Vereniging van

Nadere informatie

UITWERKING TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1,2

UITWERKING TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1,2 TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1,2 NIVEAU: EXAMEN: HAVO 2001-II De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen

Nadere informatie

Co-makership rond Leven Lang Leren in het hbo. Dr. Harm van Lieshout (redactie)

Co-makership rond Leven Lang Leren in het hbo. Dr. Harm van Lieshout (redactie) Co-makership rond Leven Lang Leren in het hbo Dr. Harm van Lieshout (redactie) Co-makership rond Leven Lang Leren in het hbo Januari 2012 Hanzehogeschool Groningen Colofon Titel Co-makership rond Leven

Nadere informatie

Bedrijfsadministratie MBA

Bedrijfsadministratie MBA Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Opgaven- en werkboek Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede

Nadere informatie

Cultuur- en gemeenschapscentra in een tijdperk van culturele overvloed

Cultuur- en gemeenschapscentra in een tijdperk van culturele overvloed Cultuur- en gemeenschapscentra in een tijdperk van culturele overvloed Hans Mommaas Universiteit van Tilburg "The New World Order is in a Disney Mode" (Baudrillard 1996) inhoud paradigmawisseling in de

Nadere informatie

Boekhouden geboekstaafd

Boekhouden geboekstaafd Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Achtste druk Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Achtste druk Noordhoff

Nadere informatie

Praktisch Verbintenissenrecht

Praktisch Verbintenissenrecht Praktisch Verbintenissenrecht Mr. dr. C. Phillips 2 e druk Toegang tot online studiehulp Als koper van dit e-book kun je een unieke code aanmaken die toegang geeft tot de website bij het e-book. 1. Ga

Nadere informatie

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving

Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 001 BSL - ACA_BK_1KZM - 0000 002 Maatschappelijk dienstverlenen in een veranderende omgeving Lia van Doorn Coreferaat:

Nadere informatie

Elementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie

Elementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie Elementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie Werkboek Niveau 4 PDB Hans Dijkink Elementaire praktijk van de Bedrijfsadministratie Niveau 4 PDB Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

Samenvatting ... 7 Samenvatting

Samenvatting ... 7 Samenvatting Samenvatting... In rapporten en beleidsnotities wordt veelvuldig genoemd dat de aanwezigheid van een grote luchthaven én een grote zeehaven in één land of regio, voor de economie een bijzondere meerwaarde

Nadere informatie

Leiderschap in Turbulente Tijden

Leiderschap in Turbulente Tijden De Mindset van de Business Leader Leiderschap in Turbulente Tijden Onderzoek onder 175 strategische leiders Maart 2012 Inleiding.. 3 Respondenten 4 De toekomst 5 De managementagenda 7 Leiderschap en Ondernemerschap

Nadere informatie

Elementaire praktijk van de Kostencalculatie Werkboek

Elementaire praktijk van de Kostencalculatie Werkboek Elementaire praktijk van de Kostencalculatie Werkboek Niveau 4 P Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de kostencalculatie Niveau 4 (P) Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten

Nadere informatie

De wijk nemen. Een subtiel samenspel van burgers, maatschappelijke organisaties en overheid. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling

De wijk nemen. Een subtiel samenspel van burgers, maatschappelijke organisaties en overheid. Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling De wijk nemen Een subtiel samenspel van burgers, maatschappelijke organisaties en overheid Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling De wijk nemen Een subtiel samenspel van burgers, maatschappelijke organisaties

Nadere informatie

Boekhouden geboekstaafd

Boekhouden geboekstaafd 1 Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Twaalfde druk Boekhouden geboekstaafd 1 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 1 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Twaalfde druk

Nadere informatie

Wat maakt je zo boos?

Wat maakt je zo boos? Shari Klein en Neill Gibson Wat maakt je zo boos? 10 stappen om boosheid te transformeren naar een win-win situatie. Een presentatie van de ideeën van Geweldloze Communicatie en hoe je ze kunt toepassen

Nadere informatie

Arbo- en verzuimbeleid

Arbo- en verzuimbeleid r i c h t l i j n v o o r d e a r b o c a t a l o g u s Arbo I n f o r m a t i e 1 Arbo- en verzuimbeleid Elfde herziene druk Arbo-Informatieblad 1 1-12-2010 11:02:47 colofon Uitgave Sdu Uitgevers Sdu

Nadere informatie

HOOFDSTUK 6: MARKETINGPROGRAMMA S OM MERKMEERWAARDE OP TE BOUWEN

HOOFDSTUK 6: MARKETINGPROGRAMMA S OM MERKMEERWAARDE OP TE BOUWEN HOOFDSTUK 6: MARKETINGPROGRAMMA S OM MERKMEERWAARDE OP TE BOUWEN 1 INTRODUCTIE H:6 Dit hoofdstuk bekijkt het meest flexibele element van marketingprogramma s. Marketingcommunicatie-instrumenten zijn die

Nadere informatie

Afstudeerprofiel MMP. Programma. Media Marketing Publishing Media: branche waarvoor we je opleiden 10-1-2011. MMP = Media Marketing Publishing

Afstudeerprofiel MMP. Programma. Media Marketing Publishing Media: branche waarvoor we je opleiden 10-1-2011. MMP = Media Marketing Publishing Afstudeerprofiel MMP Eric de Boer Werkervaring: Marketeer Docent marketing MMP MMP = Programma Rolf Stam Werkervaring: Marketeer Docent (internet)marketing Wat is MMP? Waarom MMP? Verschil MMP t.o.v. de

Nadere informatie

5,7. Samenvatting door D. 959 woorden 31 mei keer beoordeeld. Maatschappijleer Thema's maatschappijleer

5,7. Samenvatting door D. 959 woorden 31 mei keer beoordeeld. Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Samenvatting door D. 959 woorden 31 mei 2013 5,7 5 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Hoofdstuk 5 Massamedia Paragraaf 1 - communicatie Communicatie - het doorgeven van

Nadere informatie

De Nieuwe Buren. Creatieve vrijheid

De Nieuwe Buren. Creatieve vrijheid De Nieuwe Buren Zoals al eerder gezegd, wij zijn De Nieuwe Buren B.V. Wij doen het graag een beetje anders. Iedereen die bij ons werkt zit nog op school. In 2007 zijn wij opgericht door het Mediacollege

Nadere informatie

GECONSOLIDEERDE JAARREKENING

GECONSOLIDEERDE JAARREKENING uitwerkingen Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Uitwerkingen opgaven Geconsolideerde jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff Uitgevers

Nadere informatie

Optimistisch Progressief

Optimistisch Progressief Dit is Bart. Hij leest BRIGHT voor nieuwe inspiratie. Nieuwsgierig Optimistisch Progressief Cultureel actief Op zoek naar inspiratie Sociaal Woont samen Filmliefhebber Creatief Copywriter Toonaangevend

Nadere informatie

SAMENWERKEN WERKT. Norm voor de werkwijze van een publiek-privaat samenwerkingsverband VEILIGHEID DOOR SAMENWERKEN. door Het CCV. versie 1.

SAMENWERKEN WERKT. Norm voor de werkwijze van een publiek-privaat samenwerkingsverband VEILIGHEID DOOR SAMENWERKEN. door Het CCV. versie 1. SAMENWERKEN WERKT Norm voor de werkwijze van een publiek-privaat samenwerkingsverband door Het CCV versie 1.0 datum 24 juni 2013 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKEN VOORWOORD pagina 2/13 In deze norm zijn de criteria

Nadere informatie

en sector onder vuur Ontwikkelingssamenwerkingsorganisaties strategieën in een veranderende wereld Marieke de Wal

en sector onder vuur Ontwikkelingssamenwerkingsorganisaties strategieën in een veranderende wereld Marieke de Wal Als je denkt dat je te klein en onbeduidend bent om het verschil te maken, denk dan eens aan slapen met een mug Dalai Lama De wereld verandert en wordt complexer. Dat is ook merkbaar in de ontwikkeling

Nadere informatie

Effectiviteit = Kwaliteit x Acceptatie Silvia Blankestijn

Effectiviteit = Kwaliteit x Acceptatie Silvia Blankestijn Communiceren met ziel en zakelijkheid Effectiviteit = Kwaliteit x Acceptatie Silvia Blankestijn Copyright: Uitgeverij Boom Nelissen, Amsterdam & Silvia Blankestijn, 2012 Omslag: Bart van den Tooren, Bureau

Nadere informatie

Start up [ Y ]our Career

Start up [ Y ]our Career Start up [ Y ]our Career CONIX RDBM Architects www.conixrdbm.com 3 Jouw eigen toekomst creëren? Wil jij in ons architectenkantoor ervaring opdoen? Ben je afgestudeerd als architect en wil jij bij ons starten?

Nadere informatie

Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp

Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp Bewaken vitale functies en verlenen van eerste hulp Werkcahier Kwalificatieniveau Verpleegtechnisch handelen deel 4: Geerard Siereveld Cees van Stipdonk Johan van t Wout Skillslab-serie voor verpleegkundige

Nadere informatie

Praktische toelichting op de UAV 2012

Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2012 1 e druk ISBN 978-90-78066-56-9 NUR 822 2012, Stichting Instituut

Nadere informatie

Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine) Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine)

Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine) Aan de slag. in beroep en bedrijf. Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine) Aan de slag in beroep en bedrijf Handleiding Programmeren en bewerken CAM (graveermachine) Branche Uitgevers 1 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in

Nadere informatie

Jaarrekening. Henk Fuchs UITWERKINGEN OPGAVEN. Tweede druk

Jaarrekening. Henk Fuchs UITWERKINGEN OPGAVEN. Tweede druk Jaarrekening Henk Fuchs UITWERKINGEN OPGAVEN Tweede druk Jaarrekening Uitwerkingen opgaven Jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:

Nadere informatie

ehealth in de langdurige zorg

ehealth in de langdurige zorg ehealth in de langdurige zorg S. Timmer ehealth in de langdurige zorg De praktijk van de ouderen- en gehandicaptenzorg Houten 2014 ISBN 978-90-368-0827-9 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Van aardgas naar methanol

Van aardgas naar methanol Van aardgas naar methanol Van aardgas naar methanol J.A. Wesselingh G.H. Lameris P.J. van den Berg A.G. Montfoort VSSD 4 VSSD Eerste druk 1987, 1990, 1992, 1998, licht gewijzigd 2001 Uitgegeven door: VSSD

Nadere informatie

Plan gemeente Utrecht en Provincie Utrecht

Plan gemeente Utrecht en Provincie Utrecht Plan gemeente Utrecht en Provincie Utrecht LET OP: voor de raadspeiling over de cultuurlening is in dit document alleen onderdeel A relevant (revolverend fonds ter bevordering van creatief ondernemerschap)

Nadere informatie

Als alles op de schop gaat

Als alles op de schop gaat 1 Als alles op de schop gaat als alles op de schop gaat Bert Kok Alexandra Jacobs Willy Nijhof Bart Paumen Monique Verharen (red.) Een onderwijsbiografie over een integraal veranderingsproces Bohn Stafleu

Nadere informatie

eerste in oplossingen van morgen, vandaag XS4 //re-volution 11 jaar, 1,200,000 sloten, en nog steeds innoverend limited edition

eerste in oplossingen van morgen, vandaag XS4 //re-volution 11 jaar, 1,200,000 sloten, en nog steeds innoverend limited edition GESELECTEERD EN VERZORGD DOOR info@optilox.com 078 6170707 eerste in oplossingen van morgen, vandaag XS4 //re-volution 11 jaar, 1,200,000 sloten, en nog steeds innoverend limited edition XS4 RE-VOLUTION

Nadere informatie

Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel Expert 2013. 2013, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: November 2013

Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel Expert 2013. 2013, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: November 2013 Auteur boek: Vera Lukassen Titel boek: Excel Expert 2013 2013, Serasta Uitgegeven in eigen beheer info@serasta.nl Eerste druk: November 2013 ISBN: 978-90-820856-4-8 Dit boek is gedrukt op een papiersoort

Nadere informatie

EERSTE in oplossingen van morgen, vandaag XS4 //RE-VOLUTION. 11 jaar, 1,200,000 sloten, en nog steeds innoverend LIMITED EDITION

EERSTE in oplossingen van morgen, vandaag XS4 //RE-VOLUTION. 11 jaar, 1,200,000 sloten, en nog steeds innoverend LIMITED EDITION GESELECTEERD EN VERZORGD DOOR info@optilox.com 078 6170707 EERSTE in oplossingen van morgen, vandaag XS4 //RE-VOLUTION 11 jaar, 1,200,000 sloten, en nog steeds innoverend LIMITED EDITION XS4 RE-VOLUTION

Nadere informatie

Gepaste trots Delta-PACT Respect Vertrouwen Passie. trots Delta-PACT Gunning Gebonden vrijheid Passie REVIE

Gepaste trots Delta-PACT Respect Vertrouwen Passie. trots Delta-PACT Gunning Gebonden vrijheid Passie REVIE REVIE Performancemanagement Gunning Guidance Profile Excellente organisaties Zpact REVIE Dienstbaar leiderschap Gepaste trots Delta-PACT Respect Vertrouwen Passie REVIE Performancemanagement Lef Guidance

Nadere informatie

Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor

Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor University of Groningen Bouwen op een gemeenschappelijk verleden aan een succesvolle toekomst Welling, Derk Theodoor IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF)

Nadere informatie

UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication

UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It

Nadere informatie

ONDERZOEKSRAPPORT CONTENT MARKETING EEN ONDERZOEK NAAR DE BEHOEFTE VAN HET MKB IN REGIO TWENTE AAN HET TOEPASSEN VAN CONTENT MARKETING

ONDERZOEKSRAPPORT CONTENT MARKETING EEN ONDERZOEK NAAR DE BEHOEFTE VAN HET MKB IN REGIO TWENTE AAN HET TOEPASSEN VAN CONTENT MARKETING ONDERZOEKSRAPPORT CONTENT MARKETING EEN ONDERZOEK NAAR DE BEHOEFTE VAN HET MKB IN REGIO TWENTE AAN HET TOEPASSEN VAN CONTENT MARKETING VOORWOORD Content marketing is uitgegroeid tot één van de meest populaire

Nadere informatie